Για τον Πίτερ Μπρουκ η απλότητα δεν ήταν σκηνοθετικό στιλ, αλλά στάση ζωής.
Λίγες μόλις εβδομάδες αφότου ανακοινώθηκε η έλευση της τελευταίας του παράστασης «Tempest Project» στην Κύπρο, ο Πίτερ Μπρουκ ολοκλήρωσε τον υπερπλήρη βίο του, αφήνοντας την αίσθηση ότι είχε να δώσει ακόμη περισσότερα. Να δώσει στην τέχνη του θεάτρου, στην τέχνη γενικά, στον άνθρωπο. Δικαίως λοιπόν η είδηση του θανάτου του σε ηλικία 97 ετών στις 2 Ιουλίου πυροδότησε αποθεωτικές μνημονεύσεις. Ειδικότερα από ηθοποιούς που έχουν συνεργαστεί μαζί του, όπως η πολυβραβευμένη πρωταγωνίστρια του θεάτρου και του κινηματογράφου Γκλέντα Τζάκσον που τον χαρακτήρισε ως τον «κορυφαίο σκηνοθέτη που είδε ποτέ ο κόσμος», εξηγώντας ότι αυτό που έκανε ήταν να ψάχνει συνεχώς για κάτι βαθιά αληθινό και απλό.
Το κύκνειο άσμα του καταξιωμένου σκαπανέα του παγκόσμιου θεάτρου, βασισμένο στο αινιγματικό κύκνειο άσμα του κορυφαίου δραματουργού των νεότερων χρόνων, του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, έρχεται στην 30η διοργάνωση του Διεθνούς Φεστιβάλ Κύπρια, την Πέμπτη 13 και την Παρασκευή 14 Οκτωβρίου. Είναι μια παραγωγή του Théâtre des Bouffes du Nord που έγινε σε συνεργασία με την Αττική Πολιτιστική Εταιρεία.
Η «Τρικυμία» συγκεντρώνει όλα τα θεμελιώδη θέματα που απασχόλησαν τον Μπρουκ, ενώ είναι ένα έργο που το ανέβασε άλλες τρεις φορές και ουσιαστικά τον συνόδευε σε όλη του τη θεατρική διαδρομή. Η πρώτη ήταν το 1957 (όχι ικανοποιητικά για τον ίδιο), η δεύτερη το 1968 (στα γαλλικά), η τρίτη το 1990. Μάλιστα, η τρίτη ήταν πλέον στην εποχή του Διεθνούς Κέντρου Θεατρικής Έρευνας (ICTR), την περίφημη θεατρική στέγη του στο ιστορικό θέατρο του Παρισιού Bouffes du Nord.
Η τρέχουσα τέταρτη, παραγωγή κι αυτή του Bouffes du Nord, έκανε πρεμιέρα στις 25 Ιουνίου 2021 στο Φεστιβάλ «Άνοιξη των Κωμωδών» στο Μονπελιέ. Όμως όπως ο ίδιος είχε ξεκαθαρίσει, το «Tempest Project» δεν φιλοδοξεί να αποτελέσει μια νέα εκδοχή της «Τρικυμίας». Είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς εργαστηρίων, στα αγγλικά και στα γαλλικά, από τον ίδιο και την πιστή του συνεργάτιδα Μαρί- Ελέν Εστιέν, πάνω σε μια συμπυκνωμένη και προσιτή στο κοινό εκδοχή που χαρακτηρίζεται από εφευρετικότητα, διαύγεια, ταπεινοφροσύνη και βαθιά ευαισθησία.
Σε όλη του την πορεία, ο Μπρουκ αφιέρωσε πολύ ενέργεια, σκέψη και δυνατότητες προκειμένου να βγάλει τον Σαίξπηρ από το ανιαρό νεφέλιο της ακαδημαϊκής αντιμετώπισης. Καθώς οι υπερφυσικές δυνάμεις συναντούν τον πραγματικό κόσμο, ο Βάρδος του Έιβον θέτει τα αξεδιάλυτα ερωτήματα της ταυτότητας, της ετερότητας, της αγάπης και της εκδίκησης, της συγχώρεσης. Πάνω απ’ όλα, το ζήτημα της ελευθερίας: ατομικής, κοινωνικής, πολιτικής. Αυτό το επεσήμαινε ο Μπρουκ προσθέτοντας ότι η ελευθερία είναι μια έννοια που αντηχεί διά μέσου των αιώνων.
«Η μαγεία του κενού είναι ίσως ένας από τους λόγους που θελήσαμε να ζήσουμε την εμπειρία μιας συμπυκνωμένης ‘Τρικυμίας’» εξηγούσε. Στο εμβληματικό βιβλίο του «Ο άδειος χώρος» (1968) ο μεγάλος θεατράνθρωπος και διανοητής υποδείκνυε ότι μπορεί να πάρει οποιονδήποτε κενό χώρο και να τον ονομάσει άδεια σκηνή. «Ένας άνδρας διασχίζει αυτό τον άδειο χώρο, ενώ ένας άλλος τον παρακολουθεί− αυτό είναι ό,τι χρειάζεται για να συμβεί μια θεατρική πράξη». Στο ίδιο βιβλίο σημείωνε ότι ένας σκηνικός χώρος έχει δύο κανόνες: (1ον) οτιδήποτε μπορεί να συμβεί και (2ον) κάτι πρέπει να συμβεί. Δεδομένου ότι θεωρούσε την «πραγματικότητα» μια λέξη με πολλές σημασίες, είχε βαθιά πίστη στο φευγαλέο του θεάτρου. «Κάθε επιλογή που έχω κάνει έχει υπαγορευτεί από μια ασχημάτιστη προαίσθηση παρά από μια αυστηρή λογική» έλεγε.
Άφησε τη σφραγίδα του πάνω στο πώς φτιάχνεται το θέατρο, από ποιους, πώς ερμηνεύεται και ποιοι το παρακολουθούν. Έβλεπε τη θεατρική πράξη ως ένα πεδίο αδιάκοπης έρευνας, μια διαρκή διαδικασία επαλήθευσης και αυτοαναίρεσης. Αγαπούσε τη δουλειά του και απολάμβανε και τη διαδικασία, λάτρευε τους ηθοποιούς και ήταν πιστός. Επέστρεφε συχνά σ’ έναν πυρήνα συνεργατών, προφανώς επειδή εντόπιζε κάποιες συγκεκριμένες ιδιότητες που προτιμούσε.
Μαρί- Ελέν Εστιέν: «Τον άγγιζε η ανθρωπιά»
Η επί δεκαετίες στενή συνεργάτιδά του, Μαρί- Ελέν Εστιέν συνυπογράφει στην παραγωγή αυτή με τον Πίτερ Μπρουκ διασκευή και σκηνοθεσία, καθώς επίσης τα σκηνικά αντικείμενα και τα κοστούμια. Της απευθύναμε το ερώτημα αν αισθάνεται βαριά στα χέρια της τη σκυτάλη για τη συνέχιση του έργου του. «Είναι πολύ περισσότερο από ένα βάρος» απαντά.
«Μου λείπει ο Πίτερ. Πάντα θα μου λείπει. Ήταν αυτός που ήταν κι εγώ δεν είμαι εκείνος. Οπότε, φυσικά υπάρχει πένθος- και αμφιβολία- νιώθω έντονα ότι μπορώ να κάνω μόνο ό,τι περνά απ’ το χέρι μου κι ότι ποτέ δεν θα γίνω εκείνος, ούτε θα προσπαθήσω να γίνω. Με τίποτα. Ο Πίτερ με δίδαξε έναν τρόπο να δουλεύω στο θέατρο. Δεν είχα ιδέα για το τι ήταν, πραγματικά. Άνοιξε την πόρτα κι ήμουν σε θέση ν’ ακολουθήσω και να εξελιχθώ. Καθώς περνούσαν τα χρόνια, μπορούσα πια να τον βοηθήσω όλο και περισσότερο. Ήταν μια ιδιοφυΐα, αλλά ταυτόχρονα κι ένα ανθρώπινο ον. Πάντα άνοιγε πράγματα. Τον άγγιζε η ανθρωπιά, το μυστήριο, οι ιστορίες και περισσότερο απ’ όλα τον άγγιζαν όσα στο θέατρο μπορούσαν να βοηθήσουν τη ζωή. Έψαχνε στον ηθοποιό την ψυχή και την πραγματικότητα του να υπάρχεις εκεί. Δεν ήταν ποτέ πιεστικός -άνοιγε· ξανά και ξανά».
Η πολυδεκαετής συνεργασία τους έχει καθορίσει τη ζωή της. «Γνωριστήκαμε πριν από πολύ καιρό. Είχα δει τις ταινίες του κι είχα ακούσει πολλά γι’ αυτόν από φίλους. Ήμουν μια νεαρή χήρα- ο σύζυγός μου, Σαρλ Εστιέν, πέθανε όταν ήμουν 22 ετών. Ο Σαρλ ήταν κριτικός τέχνης και με βοήθησε κι εκείνος ν’ ανακαλύψω την ομορφιά της ζωής και τα μυστήρια της. Όταν γνώρισα τον Πίτερ δεν είχα ιδέα ότι θα δούλευα αργότερα μαζί του. Έγραφα πρώτα για την τέχνη και μετά για το θέατρο κι ήταν τότε που ξαφνικά συνειδητοποίησα ότι το να γράφεις για το θέατρο είναι ένα πράγμα και το να κάνεις θέατρο κάτι άλλο κι ότι έπρεπε να πράξω αντί να μιλάω γι’ αυτό. Έτσι λοιπόν, τον ρώτησα αν μπορούσα να έρθω να δουλέψω μαζί του και μου απάντησε ‘ΝΑΙ’»!
Στην ίδια αρέσει να θυμάται ότι ο Πίτερ Μπρουκ έλεγε συχνά ότι τα «υπόλοιπα είναι σιωπή». Αυτό αφορούσε τόσο τον τρόπο δουλειάς, όσο και τον τρόπο έρευνας αλλά και το ποια θα μπορούσε να ήταν η μέθοδος του. Πίτερ Μπρουκ, με τον ίδιο να υποστηρίζει πάντα ότι δεν είχε καμία μέθοδο. «Είμαι έτοιμος να αποκηρύξω τη γνώμη που είχα χθες, ακόμη και εκείνη που είχα πριν από 10 λεπτά. Γιατί όλες οι απόψεις είναι σχετικές. Υπάρχουν τρία είδη αλήθειας: η αλήθεια μου, η αλήθεια σου και η ΑΛΗΘΕΙΑ» έλεγε.
Σύμφωνα με την Μαρί- Ελέν Εστιέν, όποιος ενδιαφέρεται ν’ ανακαλύψει το ποιόν του Πίτερ Μπρουκ, μπορεί να καταφύγει στα βιβλία, τις ταινίες του, ή εν προκειμένω και στο «Tempest Project». «Εμείς από την πλευρά μας θα κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε» συμπληρώνει. Ολοκληρώνοντας την παρέμβασή της, παραθέτει την τελευταία παράγραφο από το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Μπρουκ με τίτλο «Νήματα χρόνου» (1998): «Σ’ ένα αφρικανικό χωριό, όταν ένας αφηγητής φτάνει στο τέλος της ιστορίας του, βάζει την παλάμη του χεριού του στο χώμα και λέει: ‘Άφησα την ιστορία μου εκεί’. Και μετά προσθέτει: ‘Ώστε να την πάρει κάποιος άλλος, μια άλλη μέρα’».
Η πρόθεση του Πίτερ Μπρουκ
«Την πρώτη φορά που προσέγγισα την ‘Τρικυμία’, πριν από πολλά χρόνια στο Στράτφορντ, το αποτέλεσμα δεν ήταν καθόλου ικανοποιητικό. Ένιωθα το έργο να γλιστρά μέσα από τα δάχτυλά μου. Η δυσκολία μου ήταν να μπορέσω να εκφράσω, με πειστικό τρόπο, τον υπερφυσικό κόσμο του. Προσπάθησα να χρησιμοποιήσω όλα τα εφέ που προσφέρει το θέατρο, αλλά το ένστικτο μου μού έλεγε ότι ακολουθούσα λάθος πορεία. Αργότερα, στο 1968, στο Παρίσι, αποφάσισα να το προσεγγίσω ξανά με ηθοποιούς από διάφορα μέρη του κόσμου. Μου φάνηκε ότι θα ήταν ενδιαφέρον να πάρω ορισμένες σκηνές από το έργο ως βάση κα να δω πώς θα μπορούσαμε μαζί να το ανακαλύψουμε ξανά. Το αποτέλεσμα ξεπέρασε κάθε προσδοκία.
Στην ελισαβετιανή Αγγλία δεν είχε ακόμα αποκοπεί ο δεσμός με τη Φύση. Ήταν παρούσες οι αρχαίες δοξασίες, υπήρχε ακόμα η αίσθηση του θαύματος. Η ‘Τρικυμία’ είναι ένα αίνιγμα, ένα παραμύθι όπου δεν μπορούμε να εκλάβουμε τίποτα στην κυριολεξία, επειδή αν παραμείνουμε στην επιφάνεια του έργου, θα μας διαφύγει η εσωτερική του ουσία. Σήμερα, οι ηθοποιοί της Δύσης έχουν όλες τις απαραίτητες ιδιότητες για να εξερευνήσουν μέσα από τα έργα του Σαίξπηρ όλα όσα αφορούν στον θυμό, την πολιτική βία, τη σεξουαλικότητα, την ενδοσκόπηση. Ωστόσο, είναι σχεδόν αδύνατο γι’ αυτούς ν’ αγγίξουν τον αόρατο κόσμο. Στις κουλτούρες που αποκαλούμε ‘παραδοσιακές’, οι εικόνες των θεών, των μάγων, των μαγισσών, έρχονται απόλυτα φυσιολογικά. Για να υποδυθεί ένας ηθοποιός από τη Δύση ένα χαρακτήρα που δεν είναι αληθινός, απαιτούνται πραγματικές ακροβατικές ικανότητες. Για τον ηθοποιό που μεγάλωσε σ’ ένα κόσμο τελετών και τελετουργιών, ο δρόμος που οδηγεί στο αόρατο είναι συχνά άμεσος και φυσιολογικός.
Η Τρικυμία είναι ένα αίνιγμα, ένα παραμύθι όπου δεν μπορούμε να εκλάβουμε τίποτα στην κυριολεξία, επειδή αν παραμείνουμε στην επιφάνεια του έργου, θα μας διαφύγει η εσωτερική του ουσία. Από όλους μας.»
Με βάση το σκεπτικό αυτό του Πίτερ Μπρουκ, καταλαβαίνουμε γιατί η πολυπολιτισμικότητα, που άλλωστε διακρίνει το Bouffes du Nord, φέρνει στη σκηνή έξι σημαντικούς διεθνείς ηθοποιούς, τους Έρι Νζαράμπα, Μαριλού Μαρίνι, Σιλβαίν Λεβίτ, Φάμπιο Μανίλιο και Λούκα Μανίλιο. Αυτοί κινούνται μεταξύ του μπουρλέσκ και της τραγικότητας, χαρακτηριστικά του ανθρωποκεντρικού και αντιρατσιστικού θεάτρου του Μπρουκ. «Η Τρικυμία είναι ένα έργο που το γνωρίζουμε καλά- αλλά δουλεύοντάς το με μικρή ομάδα ηθοποιών στο Bouffes du Nord ανακαλύψαμε ξανά πως περιέχει πλούσια επίπεδα, κρυμμένων μηνυμάτων τα οποία αντηχούν τόσο βαθιά μέσα από όλα του τα έργα. Θα δουλέψουμε ξανά από την αρχή όλα αυτά που ψάξαμε και μοιραστήκαμε με το κοινό στο θέατρο Bouffes du Nord σε τρεις πολύ έντονες βραδιές– θα εξερευνήσουμε ξανά όλοι μαζί. Η βάρκα μας περιμένει!» σημειώνουν από κοινού ο Πίτερ Μπρουκ και η Μαρί Ελέν Εστιέν στο πρόγραμμα της παράστασης.
INFO «Tempest Project», Διεθνές Φεστιβάλ Κύπρια, Λευκωσία, Δημοτικό Θέατρο, 13 & 14 Οκτωβρίου, 8.30μ.μ. Διάρκεια: 75’. Ηλικία: 12+. Εισιτήρια: γραφεία της ACS COURIER και ηλεκτρονικά στο tickethour.com.cy
