Άγνωστα έργα του εμβληματικού καλλιτέχνη Τηλέμαχου Κάνθου, μοναδικά τοπία και εκπληκτικά πορτρέτα ανθρώπων της Αμμοχώστου που ήταν φυλαγμένα στο εργαστήρι του, έρχονται για πρώτη φορά στο φως. Η κόρη του, η μουσικός Ελένη Κάνθου, μιλά για τους στενούς δεσμούς του πατέρα της με το Βαρώσι και εξηγεί γιατί η έκθεση και η έκδοση με τα έργα του είναι «μια προσφορά παρηγοριάς και στήριξης στον αγώνα των Αμμοχωστιανών να κρατήσουν ζωντανή την ιστορία τους».
–Πότε και πώς ξεκίνησε η σχέση του Τηλέμαχου Κάνθου με την Αμμόχωστο; Ακριβώς πριν εκατό χρόνια, το 1923, όταν ο δημοδιδάσκαλος πατέρας του μετατέθηκε από την Άλωνα στο Βαρώσι και τον πήρε μαζί του για να φοιτήσει στο Ελληνικό Γυμνάσιο Αμμοχώστου.
–Ήταν μια αποκάλυψη για τον ίδιο η πόλη; Ναι, ακριβώς αυτή τη λέξη χρησιμοποίησε σε κείμενό του που την περιγράφει: Αποκάλυψη για μένα η πόλη, μικρή, καταπράσινη, συγυρισμένη με σειρά και όμορφη, κήποι γοητευτικοί μ᾽ ανεμομύλους και δεξαμενές με χρυσόψαρα κι άπειρες γλάστρες με λουλούδια σωρευμένες στα τοιχώματα και γύρω, φίκους και μερσινιές ήμερες, δάση από ροδιές και πορτοκαλεώνες, 3-4 ενοριακές εκκλησίες που πηγαίναμε και μόνοι μας, μα και σε κοινούς εκκλησιασμούς του σχολείου, κόσμος καλός, ήμερος, φιλόξενος, αξιαγάπητος. Γνωριμίες με τα παιδιά, συμμαθητές […] Η παλιά Αμμόχωστος τριγυρισμένη με εξαίρετα τείχη Βενετσιάνικα, άθικτα, κατοικημένη απολειστικά από Τούρκους – μόνο πεντέξι οικογένειες από Έλληνες τότε – με μιάν μόνο Ελληνική εκκλησία να λειτουργιέται, τον Άη-Γιώργη τον Ξορινό, – πηγαίναμε συχνά με τον πατέρα μου και μετά τη λειτουργία εκείνος με το μπαστούνι του κι εγώ να κάμνουμε ατέλειωτους γύρους στα κάστρα, στα κωμοδρομιά, στον Πύργο του Οθέλλου, να διαβάζουμε τις ιταλικές επιγραφές στα εμβλήματα με τα λιοντάρια τού Αγίου Μάρκου, να βγαίνωμε από τις πύλες στο λιμάνι, μικρό τότε, να χαζεύουμε την κίνηση, ν᾽ ανεβαίνουμε κάπου κάπου σε κανένα βαπόρι με άδεια.
–Πώς έγινε η επανασύνδεσή του με το Βαρώσι; Δούλεψε στο Γυμνάσιο Βαρωσίων το 1933-1934, που είχε διακόψει τις σπουδές του για λόγους οικονομικούς και το 1942- 1944, που ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος τον απέκλεισε στην Κύπρο εμποδίζοντάς τον να πάρει το δίπλωμά του, που πήρε τελικά το 1956 ενώ είχε τελειώσει τις σπουδές του από το 1939. Παρολαυτά στο Γυμνάσιο Αμμοχώστου του εμπιστεύτηκαν να διδάξει όχι μόνο τέχνη αλλά και Αγγλικά και άλλα θέματα.
–Πότε άρχισε να αποτυπώνει στα έργα του εικόνες από την Αμμόχωστο; Ήδη από τα γυμνασιακά του χρόνια 1923-1929 έκανε μικρά τοπία, πορτρετάκια συμμαθητών και καθηγητών του στην αρχή και μετά άλλων Βαρωσιωτών ανώνυμων και επώνυμων, που του το ζητούσαν αναγνωρίζοντας πόσο πετύχαινε την ομοιότητα.
–Είχε αναπτύξει δυνατούς δεσμούς με Βαρωσιώτες διανοούμενους; Οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες της εποχής ήταν λίγοι, γνωρίζονταν όμως μεταξύ τους και υπήρχε επικοινωνία. Οι συγγραφείς είχαν ανάγκη εικονογραφήσεων για τις εκδόσεις τους και ήδη, στα εικοστρία του, βλέπουμε το όνομά του στην έκδοση Κυριάκου Παύλου Ρωσσίδου «Τίποτε απ΄όλα», του 1933, Σκίτσα υπό Τ. Κάνθου. Περιλαμβάνει πορτρέτα του ίδιου του Ρωσσίδη, του καθηγητή Δ. Χαμουδόπουλου κ.ά. Ως πολυσχιδής πνευματικός άνθρωπος από τη φύση και την οικογένειά του, -γόνος δασκάλου, του Χριστόδουλου Κάνθου, ερασιτέχνη ζωγράφου και γλύπτη- ενδιαφερόταν για όλα τα θέματα και είχε ευαισθησία και ταλέντο στη λογοτεχνία, αγαπούσε το θέατρο και τη μουσική, άρα φίλευε εύκολα με νέους με τέτοια ενδιαφέροντα. Άλλωστε ζούσε σε μια εποχή που οι καλλιεργημένοι άνθρωποι, στα πλαίσια ενός ουμανισμού, ήταν πιο σφαιρικά μορφωμένοι και δεν περιορίζονταν όπως σήμερα στην ειδικότητά τους. Η Αμμόχωστος είχε τότε μια ωραία παρέα τέτοιων ανθρώπων την οποία συναναστρεφόταν ο Τ. Κάνθος και κουβέντιαζαν με κέφι, χωρίς να ξέρει κανείς από αυτούς ότι θα ήταν οι αυριανοί «λόγιοι» και καλλιτέχνες που θα έμεναν στην ιστορία της Κύπρου.
–Με ποιους είχε αναπτύξει ιδιαίτερες σχέσεις; Αγαπούσε πολύ τον Νίκο Βραχίμη, τον ποιητή που ήταν τόσο πιο μπροστά από τους άλλους, ακόμα και σήμερα έχει μια ποιότητα και μια πρωτοποριακή γραφή που εκπλήσσει. Είχε γνωρίσει επίσης τον Αδάμ Αδάμαντος, που έγινε μετά δήμαρχος, και η κόρη του Ιώ είχε μέχρι το θάνατό της στη συλλογή της το μόνο έργο του Κάνθου που μπορέσαμε να εντοπίσουμε από την πρώτη του ατομική έκθεση του 1934 στην «Ανόρθωση», (σήμερα συλλογή Α. Μοντάνιου). Γνώριζε επίσης τον ζωγράφο Γ. Πολ. Γεωργίου με τον οποίο είχε ωραία φιλία. Είχε συμμαθητές και καλούς φίλους τον Γιάγκο Σολωμίδη, τον Ευάγγελο Λουίζου, τον Αντώνη Παρτζίλη, τον Πόπα Κλεόπα, τον Πιερή Τσικκίνη κ.ά. Μια παρέα που άφησε απογόνους που συγκαταλέγονται και σήμερα στους πνευματικούς ανθρώπους του τόπου μας.
–Ανάμεσα στους στενούς του φίλους ήταν και ο Νίκος Κρανιδιώτης. Τι σας έλεγε γι’ αυτή την φιλία; Ακριβώς, ένας από αυτούς τους φίλους και πνευματικούς ανθρώπους που γνώρισε στο Βαρώσι ήταν και Κερυνιώτης, Μικρασιάτης Κρανιδιώτης, συνάδελφος καθηγητής στο Γυμνάσιο Αμμοχώστου και συγκάτοικος του Κάνθου για μια περίοδο. Όταν ο Κρανιδιώτης έπαθε κάποτε πνευμονία και κόντεψε να πεθάνει, ο Κάνθος τον φρόντισε με πολλή στοργή. Μας περιέγραφε πώς ο Κρανιδιώτης, ενεργητικός πάντα και οργανωμένος, ακόμα και στη χειρότερη φάση της αρρώστιας του με ψηλό πυρετό, τού έγραφε ημερήσια λίστα «ακριβείας» για όσα έπρεπε να διεκπεραιώσει ο Κάνθος εκ μέρους του… Την αδελφική φιλία τους τη διατήρησαν μέχρι τέλους και ο Κρανιδιώτης, μετά το θάνατο του Κάνθου, άρχισε συνέντευξή του με τη φράση «Ο Τηλέμαχος Κάνθος ήταν ο καλύτερος άνθρωπος…».
–Ανάμεσα στα έργα που επιστράφηκαν από τα κατεχόμενα περιλαμβάνονται και έργα του Κάνθου. Υπάρχουν και κάποια άλλα που δεν βρέθηκαν ακόμη; Από τα κατεχόμενα επεστράφησαν και είναι τώρα στο Δημοτικό Μουσείο ΤΗΑΛΑSSΑ της Αγίας Νάπας αρκετά έργα του, σχέδια, ακουαρέλλες και ξυλογραφίες που βρίσκονταν πριν την εισβολή στη Δημοτική Πινακοθήκη Αμμοχώστου. Το σημαντικότερο όμως, η εξαιρετική ελαιογραφία του με τίτλο «Παιγνιδίσματα στις φουντουκιές» του 1957, δεν ήταν ανάμεσα σε αυτά που επεστράφησαν. Θα άρεσε φαίνεται πολύ σε κάποιον και την κράτησε, αν δεν καταστράφηκε… Το θυμάμαι ως ένα από τα ωραιότερα έργα του, με χίλιες αποχρώσεις πράσινου και το γοητευτικό φώς να λαμπυρίζει ανάμεσα στις φυλλωσιές έτσι όπως το βιώνει κανείς στην Άλωνα. Δυστυχώς μόνο μια μαυρόασπρη φωτογραφία του έμεινε στο αρχείο μας. Επίσης, έργα του που είχαν αγοραστεί από Βαρωσιώτες ή τους τα είχε χαρίσει και βρίσκονταν σε πάμπολλα σπίτια στην Αμμόχωστο, χάθηκαν το ’74. Ενώ ζούσε ακόμα ο Κάνθος, τού είχε προταθεί να αγοράσει έργα του προερχόμενα από την κατεχόμενη Αμμόχωστο, πράγμα που βέβαια αρνήθηκε και δεν γνωρίζουμε πια την τύχη τους. Να υπάρχουν ακόμα έργα σε σπίτια, αραχνιασμένα κι ασύλητα; Δεν το πιστεύω. Αν οι «συλλέκτες» τα χαίρονται καλώς, αλλά δεν παύουν από του να είναι κλοπιμαία…
–Εσείς πηγαίνατε μαζί του στο Βαρώσι για διακοπές τα καλοκαίρια. Τι θυμάστε από τότε; Εκτός από το καταπληκτικό πρωϊνό νερό κοντά στο Grecian, που το χαιρόμασταν μαζί, και την ωραία αμμουδιά που τη ζωγράφισε σε δεκάδες ακουαρέλλες, θυμάμαι τους απογευματινούς περιπάτους με το αυτοκίνητο κατά μήκος της άθικτης παραλιακής ακτής, από την Αμμόχωστο ως την Αγία Νάπα. Τότε το μοναστήρι φάνταζε τεράστιο και το δέντρο στην αυλή του γίγαντας. Τώρα χάθηκε ανάμεσα στα pups… Περιέργως, δεν θυμάμαι τον πατέρα μου να σχεδιάζει σ’ αυτά τα ταξίδια, αλλά βρήκαμε δεκάδες σχέδια και ακουαρέλλες από τον Πρωταρά, Περνέρα, Άγιο Μέμνωνα, Αγιάνναπα, ίσως τον πήγαινε εκεί η μητέρα μου όταν εμείς σπουδάζαμε στη Βιέννη.
–Πώς βίωσε ο ίδιος την απώλεια του Βαρωσιού με την Τουρκική Εισβολή; Πολύ δραματικά, με την προσφυγοποίηση πολλών αδελφικών του φίλων, των οποίων το πεπρωμένο παρακολουθούσε, όπως και με την απώλεια των έργων του που κοσμούσαν πάμπολλα σπίτια Αμμοχωστιανών. Η υπέροχη πόλη με τους πορτοκαλεώνες και τους ανεμομύλους είχε βέβαια χαθεί πολύ πριν την εισβολή, αλλά δεν μπορούσε να μην πονά αγιάτρευτα για τους ανθρώπους και την πόλη που ένιωθε σαν τη δεύτερη ιδιαίτερή του πατρίδα.
–Μέσα από την έκθεση, με έργα του πατέρα σας από την Αμμόχωστο, φιλοδοξείτε να συγκεντρώσετε περισσότερες πληροφορίες για τα πρόσωπα και τα τοπία που αναπαριστά; Ναι, θα ήταν ωραία τα έργα να βγάλουν στο φως άγνωστες πληροφορίες για τους ανθρώπους που εικονίζονται και που είναι οι πρόγονοι αρκετών ακόμα επιζώντων Αμμοχωστιανών.
–Ποια η σημασία για τους Βαρωσιώτες της έκδοσης με έργα του Κάνθου από την Αμμόχωστο; Τα περισσότερα έργα της δίγλωσσης αυτής έκδοσης ανήκουν σε εποχές πολύ παλιές και τα κτήρια, τα τοπία και τα πρόσωπα που απεικονίζονται ανήκουν για τους πιο παλιούς Βαρωσιώτες στη σφαίρα των παιδικών αναμνήσεων, κάποιοι τα έχουν δει μόνο σε φωτογραφίες και οι νέοι δεν τα γνωρίζουν καθόλου. Πρόκειται για ένα ιστορικό θησαυρό – μην ξεχνάμε και την ύψιστη εικαστική του ποιότητα- που ζωντανεύει τη ζωή της ειρηνικής Αμμοχώστου. Αυτό συνδέεται με την αγάπη του Κάνθου για την πόλη και τον κόσμο της και λειτουργεί αμφίδρομα. Πολλοί Αμμοχωστιανοί έφυγαν το ’74 χωρίς να πάρουν ούτε μια φωτογραφία μαζί τους. Στις σελίδες της έκδοσης αυτής θα βρουν ίσως κάτι ή κάποιον που γνώριζαν, ακόμα και στενό συγγενή τους. Η έκδοση είναι η πέμπτη στη σειρά «Άγνωστος Κάνθος» του Ιδρύματος Τηλέμαχος Κάνθος, και μαζί με την αποκάλυψη νέων έργων του καλλιτέχνη τη βλέπουμε σαν μια προσφορά παρηγοριάς και στήριξης στον αγώνα των Αμμοχωστιανών να κρατήσουν ζωντανή την ιστορία τους και να γυρίσουν πίσω στην πόλη τους.
Λευκωσία, Κέντρο Τεχνών Κάνθου (22 349878). «Κάνθος και το Βαρώσι-Αμμόχωστος, Άγνωστος Κάνθος». Έκθεση και παρουσίαση έκδοσης με άγνωστες προσωπογραφίες και τοπία από το Βαρώσι και την Αμμόχωστο, 1923-1974. Εγκαίνια στις 28/11 από την υφυπουργό Πολιτισμού δρα Λίνα Κασσιανίδου στις 8μ.μ. Μουσικό ιντερμέδιο: Έλλη Κουτσούλλη και Άγις Ιωαννίδης. Η έκθεση θα είναι ανοικτή μέχρι τις 15 Δεκεμβρίου, Δευτέρα – Παρασκευή 17:30-20:30.
Ελεύθερα 26.11.2023
