Η λύρα της αρχαιότητας έμοιαζε με μικρή άρπα που παιζόταν σαν κιθάρα. Υπό αυτή την έννοια, το αντάμωμα της λυράρισσας Νίκης Ξυλούρη με την αρπίστρια Μαρία- Χριστίνα Χάρπερ δεν θα έπρεπε να θεωρείται μια τολμηρή νεωτερίζουσα απόπειρα, αλλά μια επαγγελία αρχέγονης μυσταγωγίας. Η σύμπραξη αυτή, που φιλοξενείται και στην Κύπρο στο Φεστιβάλ της Αξιοθέας, ξεκίνησε το 2019 με την ηχογράφηση ενός μικρασιάτικου νανουρίσματος. Άξιο τέκνο της μουσικής οικογένειας των Ξυλούρηδων, θυγατέρα του μύστη Ψαραντώνη και ανιψιά του Αρχάγγελου της Κρήτης Ψαρονίκου Ξυλούρη, η Νίκη αποτελεί έναν πολύτιμο κρίκο στη μακρά αλυσίδα της κρητικής παράδοσης. Στο καυκί της λύρας και στη μεμβράνη του κρουστού δονείται η ζωή της μαζί με την ψυχή του νησιού που γεννήθηκε και μεγάλωσε, με την ίδια να νιώθει ελαφριά και ευχάριστη στο χέρι τη σεβαστή σκυτάλη που παρέλαβε.  

– Πού συναντιούνται οι δρόμοι σας με τη Μαρία- Χριστίνα Χάρπερ; Στην ανάγκη για μουσική έκφραση και στην κοινή μας αντίληψη και ευαισθησία πάνω στη μουσική. Η πηγή είναι μία. Αυτό που αλλάζει ή προσομοιάζει είναι οι ανάγκες και οι προσλαμβάνουσες.

– Ποια είναι η πηγή; Το σύμπαν. Αντηχεί παντού. Υπάρχει ένα σύστημα από ήχους στη φύση, όπου υπάρχει ρυθμός και αρμονία. Ακόμη κι αν δεν υπήρχε η μουσική, πάλι θα υπήρχε με κάποιον τρόπο. Ακόμη κι αν οι άνθρωποι δεν είχαμε ανακαλύψει από την αρχαιότητα αυτό που σήμερα αποκαλούμε μελωδία, αυτή θα έβρισκε τρόπο να παρεισφρέει και να ορίζει τη ζωή μας. Μουσική είναι τα πάντα. Ακόμη και η ησυχία, η απουσία ήχων. Μια παύση. Η ομιλία επίσης. Καθένας μιλάει με συγκεκριμένη τονικότητα και ένταση. Μουσική είναι ο ήχος που μάς θεραπεύει. Ένας ήχος που δημιουργεί κόσμους.

– Πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς μουσική; Δεν μπορώ να τον φανταστώ. Ακόμη και σ’ έναν κόσμο χωρίς ήχο, χωρίς την ικανότητα της ακοής, θα είχαμε αναπτύξει μια άλλη ικανότητα, πιστεύω. Τον ρυθμό, πάντως, θα τον βρίσκαμε. 

– Πού συναντά η άρπα τη λύρα και πού η τζαζ την κρητική μουσική παράδοση; Προσωπικά, νιώθω κοντά σε κάθε είδος μουσικής, με κάποιες συγκεκριμένες εξαιρέσεις. Δεν μ’ ενοχλεί η υψηλή ένταση. Μ’ αρέσουν λ.χ. οι Swans που έτυχε να τους δω ζωντανά. Στην είσοδο έδιναν ωτοασπίδες, αλλά η μουσική τους έχει μια τελετουργική ισχύ που σε βάζει σε επικοινωνία με το θείο. Είναι διαφορετική η εκκίνηση με την παράδοση, αλλά ίδιος ο προορισμός. Εμείς έχουμε το διονυσιακό στοιχείο, τις ασκομπαντούρες, την έκσταση κι αυτοί το ηλεκτρονικό. Δεν υπάρχει ένα είδος. Η παράδοση, εξάλλου, μπορεί να είναι πληθωρική αλλά δεν είναι κάτι ακλόνητο και αραχνιασμένο. Εξελίσσεται και θα συνεχίσει να εξελίσσεται. Και δεν τα πάει πολύ καλά με τις ταμπέλες.  Ζούμε για να μαθαίνουμε, ν’ ανακαλύπτουμε, ν’ αλληλεπιδρούμε. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τη μουσική.

Φωτογραφία: Αλέξανδρος Αβρααμίδης

– Ο ενωτικός και πλουραλιστικός χαρακτήρας της μουσικής φυλάει κι ένα μήνυμα προς την κοινωνία; Έχει μια τάση προς την πόλωση, τον σοβινισμό και τον ρατσισμό η κοινωνία μας. Φοβάται το διαφορετικό και συχνά δεν αναζητεί συγκλίσεις, αλλά αποκλίσεις. Θέλω να πιστεύω ότι αυτό θα περιοριστεί με τον καιρό και τελικά θα απομονωθεί. Εγώ αισθάνομαι ότι το διαφορετικό έχει πάντα κάτι να μου μάθει. Ακόμη και κάτι φαινομενικά αδιάφορο. Έχω την περιέργεια ν’ ανακαλύψω κάτι καινούριο κι αυτό έχει να κάνει με την ανάγκη να ερμηνεύω τον κόσμο, το γύρω μου, το μέσα μου, το γιατί ήρθαμε, τι κάνουμε, πώς θα φύγουμε.

– Ποια είναι η ουσία του κρητικού μουσικού ιδιώματος; Γνώρισα την κρητική μουσική στο χωριό μου, όπου μεγάλωσα. Πρώτα μου ακούσματα ήταν ο πατέρας μου, οι λυράρηδες στο χωριό, τα γλέντια, τα μοιρολόγια. Αυτό που συμβαίνει στο απόγειο του γλεντιού είναι εντελώς διονυσιακό. Έρχεσαι σε έκσταση. Ως παιδί το έχω ζήσει πολύ βιωματικά. Η μουσική αυτή παίζεται τώρα από διαφορετικούς δεξιοτέχνες, αλλά συνδέεται καταρχήν με τον τόπο. Το ιδίωμα έχει να κάνει με τη φύση, το τοπίο, τους ανθρώπους, τα φυσικά φαινόμενα, την κουλτούρα, τα βιώματα. Έχει σημασία αν είναι βουνό ή θάλασσα, πόλη ή χωριό. Η μουσική φυτρώνει στον τόπο. Αλλά τα κλαδιά, οι καρποί και οι σπόροι της φτάνουν σε όλο τον κόσμο. Ίσως είναι και ενεργειακό το ζήτημα. Εκεί κοντά σε μας βρίσκεται και το Σπήλαιο του Δία, το Ιδαίο Άντρο, που είναι τόπος λατρείας από αρχαιοτάτων χρόνων. Επίσης, βλέπουμε σε αγγεία απεικονίσεις χορών που παραπέμπουν στον Πεντοζάλη ή στον Ανωγειανό Πηδηχτό. Υπάρχει μια συνέχεια, θέλω να πω.

– Πώς είναι να μεγαλώνει ένα παιδί μέσα σε μουσική οικογένεια; Η διαχείριση είναι πάντα ευχάριστη; Εγώ το έζησα ευχάριστα. Για μένα, η μουσική ήταν πάντα κάτι ωραίο, ποτέ δεν με βάρυνε. Από μικρό παιδί μ’ άρεσε να τραγουδάω και να παίζω. Μ’ εξίταρε το γεγονός ότι από ένα τραγούδι φτιάχνεις εικόνες και κόσμους, ότι μπορείς να κάνεις τον άλλο να χαρεί, να συγκινηθεί, να κλάψει, να ταξιδέψει με το μυαλό. Το αγαπούσα αυτό. Το έβλεπα σαν κάτι θεϊκό, ιερό. 

– Σ’ έχει διαμορφώσει αυτό; Αναπόφευκτα. Αλλά είναι και η ζωή που σε διαμορφώνει. Ό,τι μπορεί να συμβεί στον καθένα, που είναι πάντα ιδιαίτερο. 

– Δεν ένιωσες να υπάρχει μια ευθύνη, ένα χρέος μέσα σε όλο αυτό, ότι οφείλεις να συνεχίσεις την παράδοση της οικογένειας; Ευθύνη, ναι. Πίεση, όχι. Όμως, από παιδί ό,τι έκανα σε σχέση με τη μουσική ήθελα πάντα ν’ αρέσει στον πατέρα μου. Αυτό ήταν κάτι σαν μέτρο για μένα. Εφόσον είχα αμφιβολίες αν θα του αρέσει κάτι, δεν το προχωρούσα. 

– Το γεγονός ότι πατέρας σου είναι ο Ψαραντώνης και θείος σου ήταν ο Νίκος Ξυλούρης δεν σε αποπροσανατόλισε; Δεν ένιωσες κρίκος μιας αρχέγονης αλυσίδας; Νιώθω κρίκος της αλυσίδας, αλλά δεν μπορώ να επωμιστώ μεγαλύτερο βάρος απ’ αυτό που μου αναλογεί. Έχω τα βιώματα, έλαβα τις διδαχές κι αν καταφέρω να μεταδώσω κάτι στα παιδιά μου ή σε κάποιους νεότερους, καλώς. Όμως, αυτό είναι κάτι που με υπερβαίνει, δεν εξαρτάται από μένα. Ευτυχώς, δηλαδή. Προσπαθώ να μεταδώσω πράγματα με τη μουσική ή με τη στάση μου στη ζωή. Καλό θα ήταν να συμβαίνει αυτό. Πιστεύω όμως ότι από γενιά σε γενιά υπάρχει μια διαμόρφωση. Εγώ μεταφέρω στους νεότερους ένα λιθαράκι απ’ αυτό που εισέπραξα, αλλά διαφορετικό απ’ ότι το είχα εισπράξει. Προηγείται ένα φιλτράρισμα, μια ζύμωση. 

– Τα παιδιά σου ενδιαφέρονται να πάρουν τη σκυτάλη; Είναι μικρά τα παιδιά μου, 10 και 9 ετών. Το βιώνουν πολύ καλά. Ήδη ακούνε μουσική, αλλά δεν μπορώ να γνωρίζω αν θα γίνουν μουσικοί. Ας κάνουν αυτό που θέλουν. Αυτό που τους λέω εγώ είναι ότι η μουσική είναι ωραία και δεν είναι ανάγκη να γίνουν επαγγελματίες. Είναι κάτι που μπορείς να κάνεις για τον εαυτό σου, για να νιώθεις όμορφα, να νιώσεις ελευθερία, να μπορείς να εκφράσεις δίχως λόγια αυτό που αισθάνεσαι. Είναι ένας τρόπος έκφρασης και αυτοθεραπείας.

– Τι έχεις κρατήσει όλα αυτά τα χρόνια από την εικόνα του θείου σου, μέσα και από τις διηγήσεις; Πώς τον έχεις στο μυαλό σου; Υπάρχουν πολλές και ζεστές αφηγήσεις μέσα στην οικογένειά μου για τον Νίκο Ξυλούρη, από τον πατέρα μου, τη μητέρα μου, ακόμη κι από τον αδερφό μου τον Γιώργη που τον έζησε κάπως κι έχει μνήμες. Σκιαγραφούν ένα πλάσμα χαρισματικό, μια ιδιαίτερη περίπτωση ανθρώπου, μουσικού και ερμηνευτή. Ήταν καλός και αγαθός, με καρδιά παιδιού. Και ταυτόχρονα ήταν ατσάλινος στην ψυχή. Είχε μέταλλο μέσα του. Και ήταν μεταδοτικός. Η ερμηνεία του είχε μια δύναμη σχεδόν μεταφυσική, ήταν ταυτόχρονα χωμάτινη και ουράνια.

Φωτογραφία: Παναγιώτης Μαργαρώνης

– Ποιο είναι το μυστικό μιας βαθιάς ερμηνείας; Για να τραγουδήσεις ένα τραγούδι ή να παίξεις μια μουσική θα πρέπει να το αισθάνεσαι, να είσαι «μέσα» σ’ αυτό. Να νιώθεις με τη σκέψη και το σώμα σου αυτό το δημιούργημα, τον ρυθμό, τη μελωδία, τον στίχο. Να το ταυτίζεις με δικές σου εικόνες και βιώματα. Αν λ.χ. τραγουδάς «ο ήλιος εβασίλεψε», να βλέπεις τον ήλιο να βασιλεύει, με όλα του τα χρώματα. Αυτό έχω διδαχτεί από τον πατέρα μου. «Να το κάνεις εικόνα» με συμβούλευε από παιδί. Και να τραγουδάω με όλο μου το σώμα, όχι μόνο με το λαιμό. 

– Είναι προϋπόθεση να σε εκφράζει ο στίχος; Για μένα, ναι. Δεν είναι απλώς μια ερμηνεία, σαν τον ηθοποιό που παίζει έναν ρόλο ή έναν κόντρα ρόλο. Είναι κάτι πιο βαθύ. Αν δεν μου αρέσει ένας στίχος ή δεν με εκφράζει, δεν μπορώ να τον ερμηνεύσω. Πραγματικά με δυσκολεύει πολύ. Θα το τραγουδήσω άσχημα.

Ελεύθερα, 18.8.2023