Η δικαίωση της Κλυταιμνήστρας: Η σπουδαία πρωταγωνίστρια στην Κύπρο στην Ιφιγένεια Εν Αυλίδι.
Οι φίλοι του αρχαίου δράματος τη γνώρισαν το 2005 ως αγελαδόμορφη Ιώ στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Πέρσι μάς μάγεψε με το κάλλος της ως Ωραία «Ελένη» στην ομώνυμη ιλαροτραγωδία του Ευριπίδη. Για τρίτη συνεχή χρονιά η Φιλαρέτη Κομνηνού συμμετέχει στο 10ο Διεθνές Φεστιβάλ Αρχαίου Ελληνικού Δράματος 2007 στο ρόλο της Κλυταιμνήστρας στην Ιφιγένεια Εν Αυλίδι του Ευριπίδη. Κοινός παρονομαστής για τις τρεις περιπτώσεις είναι το ΔΗΠΕΘΕ Λάρισας. Η σπουδαία πρωταγωνίστρια, αρέσκεται να αναζητεί τρόπους για να δημιουργεί καινούρια κίνητρα, ακόμη και μέσω της αμφισβήτησης του εαυτού της. Στην περίπτωση της Ιφιγένειας, η Φιλαρέτη Κομνηνού έπρεπε πρώτα να αμφισβητήσει την «ηρωική διάσταση» του έργου και να συμμετάσχει μαζί με τον σκηνοθέτη Σωτήρη Χατζάκη στη διάρρηξη του ορίζοντα του Ομηρικού Έπους και την αποκαθήλωση των ηρωικών μορφών του. Στη συνέντευξη που ακολουθεί μοιράζεται μαζί μας τις αμφιβολίες της. Άλλωστε, η αμφισβήτηση βρίσκει γόνιμο έδαφος στο αρχαίο δράμα, που αποπνέει σοφιστική αμφιβολία. Γι’ αυτό άλλωστε, αιώνες τώρα, το κοινό παρακολουθεί με τόση αγωνία έργα των οποίων… γνωρίζει την υπόθεση.
–Υπάρχει μια εντύπωση ότι στην πορεία σας στο αρχαίο δράμα αποφεύγατε το συγκεκριμένο έργο… Όχι επειδή δεν το αναγνωρίζω ως ένα σπουδαίο έργο. Αλλά επειδή συνήθως ανεβαίνει με μια προσέγγιση «ηρωική», κάτι που θεωρώ λάθος. Συνήθως οι σκηνοθέτες προσέγγιζαν την Ιφιγένεια Εν Αυλίδι ως μια ηρωίδα που θυσιάζεται για την πατρίδα. Αυτή η προσέγγιση εμένα δεν με βρίσκει σύμφωνη, δεν μου αρέσει η ιδέα να ανεβαίνει το έργο μόνο ως πατριωτικό δράμα.
– Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η σωστή προσέγγιση του έργου; Αν μελετήσει κανείς πιο προσεκτικά τον Ευριπίδη και όσα έχουν γραφτεί για το συγκεκριμένο έργο, θα διαπιστώσει ότι ο τραγωδός το έχει γράψει στο τέλος της ζωής του και επιθυμούσε να προβεί σε μια καταγγελία ενάντια στον πόλεμο. Ήθελε να δείξει πώς οι άνθρωποι όταν ριζώνουν στο μηχανισμό της εξουσίας μπορούν να γίνουν αδίστακτοι, αμείλικτοι και να χρησιμοποιήσουν κάθε μέσο για να εδραιώσουν την εξουσία τους. Στην προκειμένη περίπτωση, ο Αγαμέμνονας δεν διστάζει να θυσιάσει το ίδιο του το παιδί. Επομένως, το βάρος του έργου είναι αλλού. Να δείξει πόσο αλλοτριώνει τον άνθρωπο ο πόλεμος και η εξουσία και τον κάνει να μη σταματά μπροστά σε τίποτα. Εγώ πιστεύω ότι από την ηρωική, πατριωτική του προσέγγιση το έργο αποδυναμώνεται. Στην πραγματικότητα είναι ένα πιο σκληρό και πιο βαθύ έργο. Ο Ευριπίδης ήθελε με αυτό να αποκαταστήσει, ακόμη και την Κλυταιμνήστρα. Ο τρόπος που την αντιμετωπίζει σ’ αυτό το έργο τη δικαιώνει απόλυτα.
– Εσείς τη δικαιώνετε; Οποιαδήποτε γυναίκα παρακολουθήσει την παράσταση δεν υπάρχει περίπτωση να μη δικαιώσει την Κλυταιμνήστρα. Ο άντρας της θυσιάζει το ίδιο του το παιδί για να γίνει μια πολεμική εκστρατεία. Πώς μια μητέρα μπορεί να κατανοήσει το λόγο για τον οποίο γίνεται αυτή η θυσία; Το μητρικό ένστικτο επικρατεί.
– Μπορεί ένας φόνος να περάσει τα όρια του επιτρεπτού; Κανένας φόνος και για κανένα λόγο δεν μπορεί να είναι επιτρεπτός. Ο φόνος είναι φόνος. Ακόμη και στην περίπτωση της Κλυταιμνήστρας, που μετά τον πόλεμο της Τροίας σκοτώνει τον Αγαμέμνονα, αυτό είναι μια πράξη τιμωρίας και εκδίκησης. Και θα τιμωρηθεί και η ίδια από τον ίδιο της το γιο. Είναι φαύλος κύκλος αίματος που τροφοδοτείται συνεχώς. Ο φόνος δεν έχει καμία δικαιολογία.
– Πού διαφέρει η συγκεκριμένη παράσταση σε σχέση με άλλες προτάσεις για το συγκεκριμένο έργο; Ο Σωτήρης Χατζάκης αφαιρεί το ηρωικό στοιχείο και απομυθοποιεί εντελώς τους άντρες ήρωες στηρίζοντας πολύ την παράσταση στο τελετουργικό της μέρος. Μέσα από το χορό που προβαίνει σε μια τελετουργία θανάτου. Όλη η τελετή της θυσίας στηρίζεται σε τελετουργικά σχήματα μέσω του χορού.
– Πρόσφατα έχετε εκλεγεί Επίκουρη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ενώ διδάσκετε και στο Εθνικό Θέατρο. Με ποιο ρόλο θα παρομοιάζατε την ιδιότητά σας ως διδασκάλου; Δεν έχει καμία σχέση με κανέναν άλλο ρόλο. Όταν διδάσκω νιώθω πολύ δημιουργικά, γιατί έρχομαι σε επαφή με νέα παιδιά, γιατί ανανεώνω το ενδιαφέρον μου για το θέατρο, γιατί μέσω της ματιάς των παιδιών πάνω στη ζωή και το θέατρο ανανεώνω κι εγώ τη σχέση μου με τη σκηνική συμπεριφορά. Η διδασκαλία δεν με αφήνει να εφησυχάζω, να επαναπαύομαι σε όσα έχω καταφέρει και να μείνω μόνο σ’ αυτά. Με τοποθετεί κι εμένα σε περιοχές αμφισβήτησης. Οπωσδήποτε η επαφή με νέους ανθρώπους με αναζωογονεί. Μεταδίδω μεν εγώ αυτά που έχω μάθει, τις εμπειρίες μου από το θέατρο, ωστόσο ωφελούμαι από μια πολύ δυνατή σχέση που δημιουργείται με τους μαθητές μου. Τους αγαπώ, μ’ αγαπούν και αποτελούν σημαντικό κομμάτι της ζωής μου.
– Πώς εκτιμάτε ότι αντιμετωπίζει το κοινό το αρχαίο δράμα, στις μέρες μας; Και να θέλω να γκρινιάξω, υπάρχουν οι αριθμοί για να με διαψεύσουν. Όταν ένα θέατρο σαν την Επίδαυρο γεμίζει με 10.000 θεατές, αυτό δείχνει ότι το αρχαίο δράμα είναι ζωντανό θέατρο. Γιατί, παρόλο που οι ιστορίες, ο μύθος της Αντιγόνης, της Ηλέκτρας, της Ιφιγένειας είναι τόσο γνωστές, το κοινό πηγαίνει και ξαναπηγαίνει κάθε χρόνο να τις παρακολουθήσει; Προφανώς δεν νοιάζεται να παρακολουθήσει την υπόθεση, αλλά να δει τις νέες προτάσεις των σκηνοθετών, τους ηθοποιούς, τις ερμηνείες και να επικοινωνήσει με το είδος αυτό του θεάτρου. Πρόσφατα ήρθε στο θέατρο να δει την παράσταση η ανιψιά μου, που είναι επτά χρονών. Η αδερφή μου μού είπε ότι καθόταν στην παράσταση επί μιάμιση ώρα ακίνητη και απόλυτα συγκεντρωμένη σ’ αυτό που έβλεπε και άκουγε. Και σκέψου ότι ένα παιδί έχει την ελευθερία να αντιδράσει αν κάτι δεν του αρέσει και βαριέται. Κάθισε αυτό το παιδί, τα άκουσε και τα είδε όλα και αργότερα το βράδυ με ρωτούσε με ενδιαφέρον για διάφορα πράγματα. Έχει τόση δύναμη το αρχαίο δράμα, ώστε ποτέ δεν θα θεωρηθεί ξεπερασμένο. Και το αξιοθαύμαστο με τα έργα αυτά είναι ότι δεν ξεπεράστηκαν ούτε και εξαντλήθηκαν, παρά το ότι παίχτηκαν με τόσους διαφορετικούς τρόπους.
– Ναι, αλλά η μαζική έλευση στο θέατρο μπορεί να οφείλεται σε διάφορους άλλους παράγοντες. Ήρθα για να δω τον τάδε ηθοποιό, ή για να καυχηθώ στη γειτόνισσα… Κάθε τι μπορεί να αποτελέσει κίνητρο. Μπορεί κάποιος να πηγαίνει για να δει έναν ηθοποιό που είναι σταρ ή κάτι που του κεντρίζει το ενδιαφέρον. Στους 10.000 θεατές σίγουρα υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό που πάει για να κάνει εκδρομή ή για να συνδυάσει το θέατρο με το να κάνει το μπάνιο του ή για να δει το χώρο του θεάτρου. Ένα άλλο ποσοστό πηγαίνει μόνο για την παράσταση. Δεν έχουν όλοι το ίδιο κίνητρο. Δεν μπορείς να απαιτείς απ’ όλους να είναι μυημένοι. Δηλαδή θα τους επιτρέψεις την είσοδο ανάλογα με το βαθμό της σχέσης τους με το θέατρο; Ή μήπως ανάλογα με την καταγωγή και τη μόρφωσή τους; Όλοι έχουν το δικαίωμα της θέασης. Υπάρχει κάτι πιο ισχυρό, η αλήθεια, η συγκίνηση αυτού που βλέπεις. Αυτό ενώνει όλους τους θεατές μεταξύ τους, αλλά και την πλατεία με τη σκηνή. Δεν μπορώ εγώ να βάλω φέις κοντρόλ έξω από το θέατρο και να πω «να περάσουν μόνο οι μυημένοι». Το Αρχαίο Δράμα είναι λαϊκό θέαμα και είναι συγκινητικό το πόσο ο απλός άνθρωπος επικοινωνεί μ’ αυτό. Εγώ πιστεύω βαθιά -και το υπογράφω- ότι δεν είναι ένα θέαμα για λίγους και εκλεκτούς.
– Έχετε λάβει μέρος σε τόσες παραστάσεις αρχαίου δράματος. Πιστεύετε ότι η εμπειρία είναι όχημα ή παγίδα; Η εμπειρία σε απενοχοποιεί. Εγώ αισθάνομαι απενοχοποίηση απέναντι στο αρχαίο δράμα. Γιατί, προχωρώ και προσεγγίζω με τον δέοντα σεβασμό τα κείμενα αυτά, αλλά συγχρόνως, έχοντας την εμπειρία του χώρου, έχω και την ελευθερία να δοκιμάσω πώς να χειριστώ το κείμενο. Από εκεί και πέρα, φυσικά μπορεί να αποδειχτεί και παγίδα. Η εμπειρία μπορεί να σε κάνει στάσιμο. Υπάρχει κίνδυνος να θεωρήσεις ότι κάτι το ξέρεις καλά πια. Δημιουργείται η αλαζονεία του «έτσι το γνωρίζω, ξέρω ότι αρέσει και μένω σ’ αυτό». Όχι. Πρέπει συνεχώς και πάντα να βρίσκεις τρόπους να αμφισβητείς τον εαυτό σου για να δημιουργείς καινούρια κίνητρα.
– Σας έχουν μείνει κάποια «απωθημένα» στην καριέρα σας, κάτι που θέλετε να κάνετε και δεν το κάνατε; Ίσως θα ήθελα να συμμετέχω κάποια στιγμή σε μια ξένη κινηματογραφική παραγωγή, έτσι, για να γνωρίσω από κοντά τον επαγγελματισμό τους. Στο μεταξύ, εύχομαι να συνεχίσω να συναντιέμαι με ανθρώπους σημαντικούς και αξιόλογους, για να προκαλώ κι εγώ κάθε φορά τον εαυτό μου.
– Ποιες οι εντυπώσεις σας από τη διοργάνωση του φεστιβάλ αρχαίου δράματος στην Κύπρο; Ξέρω ότι τα θέατρα που μας φιλοξενούν είναι υπέροχα. Ειδικά το Κούριο είναι ένα μαγικό θέατρο. Η διοργάνωση είναι σωστή και οι εντυπώσεις μου είναι θετικότατες.
– Τι αποκομίζει ένας θεατής που «αγκαλιάζει» ένα τέτοιο φεστιβάλ; Μα είναι τόσο αυτονόητο! Το αρχαίο δράμα για τους Έλληνες και τους Κύπριους είναι η πολιτιστική τους κληρονομιά. Αν μια γενιά δεν γνωρίσει τα έργα του αρχαίου δράματος θα είναι μια γενιά ευνουχισμένη. Αν είναι κάτι που εμείς μπορούμε να καυχηθούμε ότι ξεχωρίζουμε στον κόσμο, είναι αυτό. Πιστεύετε ότι έχουμε να επιδείξουμε παγκόσμια πολλά άλλα δείγματα, που να μας κάνουν περήφανους; Ευτυχώς που έχουμε και το αρχαίο δράμα. Τον πολιτισμό μας τον κληρονομήσαμε, αλλά ξέρετε κάτι; Είναι ένα παιδί που το υιοθέτησαν και το μεγαλώνουν άλλοι. Εμείς δεν το φροντίσαμε όσο έπρεπε. Ταξιδεύω πάρα πολύ στον κόσμο και έχω διαπιστώσει ότι μόνο μέσω τέτοιων παραστάσεων πέφτει το μάτι των ξένων πάνω μας. Το αρχαίο δράμα είναι το μόνο εξαγώγιμο θεατρικό «προϊόν» μας. Γιατί δεν μας καλούν στα μεγάλα φεστιβάλ θεάτρου, όπως της Αβινιόν και του Εδιμβούργου, με άλλα έργα; Λυπάμαι που το λέω, αλλά μας θεωρούν και λιγάκι τριτοκοσμικούς. Δεν λαμβάνει μέρος η Ελλάδα ή η Κύπρος σε κάποιο από τα μεγάλα διεθνή και αναγνωρισμένα θεατρικά φεστιβάλ. Για το μόνο που ίσως μας καλέσουν είναι το αρχαίο δράμα. Είναι το ακριβό μας, το πολύτιμό μας. Οι Ρώσοι έχουν τον Τσέχωφ, τον Ντοστογέφσκι, οι Άγγλοι τον Σαίξπηρ. Είναι δικό τους και ταυτόχρονα ανήκει σε όλο τον κόσμο. Από τους Λάπωνες μέχρι τους Ιάπωνες, παντού σε όλο τον κόσμο παίζουν αρχαίο δράμα. Είναι κάτι που απασχολεί όλο τον κόσμο.
