Αριστοτέλης: Τα αίτια του φθόνου

Στη Ρητορική ο Αριστοτέλης διακρίνει τον ζήλο από τον φθόνο, αναλύοντας τα αίτια που οδηγούν τους ανθρώπους σε ζηλότυπες συμπεριφορές. Ο όρος «ζήλος» που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας της Ρητορικής είναι ένα ευγενές συναίσθημα που συνδέεται με την επιθυμία, τον συναγωνισμό και την ενθουσιώδη άμιλλα, την ένθερμη προσπάθεια μίμησης με σκοπό να μοιάσει κάποιος σε κάτι που θεωρείται πρότυπο. Αντιθέτως, όσοι φθονούν δεν ενδιαφέρονται να αποκτήσουν τα αγαθά που έχουν οι άλλοι, επιθυμούν μόνο να μην τα έχει ο άλλος. Τα προς κτήσιν αγαθά ποικίλουν. Ο Αριστοτέλης ξεκινά την απαρίθμηση των αγαθών από τον πλούτο, συνεχίζοντας με τους φίλους και τα δημόσια αξιώματα, καθώς και τα πρόσωπα που κατέχουν τα αγαθά, όπως πολιτικούς και στρατηγούς, ανθρώπους με δύναμη αλλά συνάμα ανδρεία και σοφία. Επίσης, πολλοί επιθυμούν τη φήμη αυτών που εγκωμιάζουν οι ποιητές και πεζογράφοι (ΜΜΕ της εποχής) αλλά και την ομορφιά και την υγεία. Το αντίθετο συναίσθημα, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η περιφρόνηση, την οποία αισθάνονται όσοι προκαλούν τη ζηλοτυπία των άλλων. Μην έχοντας να ζηλέψουν τίποτα «περιφρονούν αυτούς που έχουν τις κακές ιδιότητες οι οποίες είναι αντίθετες των καλών εκείνων ιδιοτήτων που προκαλούν τη ζηλοτυπία — και εξαιτίας αυτών των κακών ιδιοτήτων» (1388b).  Οι άνθρωποι αισθάνονται φθόνο απέναντι σε ανθρώπους που είτε είναι όμοιοί τους είτε οι ίδιοι θεωρούν ότι είναι όμοιοί τους. Όμοιοι ως προς τι;

«Τον φθόνο θα τον αισθανθούν, πράγματι, οι άνθρωποι που έχουν, ή τους φαίνεται πως έχουν, ομοίους τους («ομοίους» εννοώ είτε ως προς την καταγωγή, είτε ως προς τη συγγένεια, είτε ως προς την ηλικία, είτε ως προς τις ιδιότητες του χαρακτήρα, είτε ως προς την υπόληψη, είτε ως προς την περιουσία).» (1387b)

Οι άνθρωποι είναι σε θέση να εφεύρουν λόγους για να φθονούν τους άλλους. Ο κατάλογος φαντάζει ατελείωτος. Ο Αριστοτέλης επιχειρεί να περιλάβει όλες τις περιπτώσεις και δείχνει να το πετυχαίνει: «Φθονούν επίσης αυτοί που έχουν σχεδόν τα πάντα (αυτός είναι ο λόγος που είναι φθονεροί όσοι καταγίνονται με μεγάλα πράγματα και ζουν μια ευτυχισμένη ζωή)· γιατί πιστεύουν ότι οι πάντες προσπαθούν να πάρουν πράγματα που ανήκουν στους ίδιους. Επίσης αυτοί που ο κόσμος τούς τιμάει με τρόπο εξαιρετικό για κάτι που έχουν, ιδίως για τη σοφία ή την ευτυχία τους. Επίσης οι φιλόδοξοι είναι πιο φθονεροί από αυτούς που δεν έχουν φιλοδοξίες. Φθονούν επίσης αυτοί που πιστεύουν πως είναι σοφοί· γιατί η φιλοδοξία τους είναι η σοφία. Γενικά όλοι όσοι έχουν τη φιλοδοξία να διακριθούν σε κάτι είναι φθονεροί ως προς αυτό. Επίσης οι μικρόψυχοι· γιατί τα πάντα τούς φαίνονται μεγάλα.» (1387b)

Ο φθόνος είναι συνυφασμένος με τη λύπη και την απώλεια: «Φθονούν επίσης αυτούς που ή έχουν ή απέκτησαν αυτά που θα ήταν φυσικό να τα έχουν οι ίδιοι ή που τα είχαν κάποτε· αυτός είναι ο λόγος που οι γεροντότεροι φθονούν τους νεότερους. Επίσης αυτοί που έκαναν πολλά έξοδα για κάτι φθονούν αυτούς που για το ίδιο πράγμα ξόδεψαν λίγα. Επίσης αυτοί που ή πέτυχαν κάτι με δυσκολία ή δεν το πέτυχαν καθόλου φθονούν αυτούς που το πέτυχαν γρήγορα.» (1388a)

Γιατί φθονούμε τους άλλους; Ο Αριστοτέλης γνωρίζει καλά τα πάθη των ανθρώπων. Φθονούμε τους άλλους, γιατί μας θυμίζουν εμάς, αυτό που θα μπορούσαμε να είμαστε ή να έχουμε. Πλούτος, δόξα, φίλοι, νιάτα και ομορφιά δεν είναι ποτέ αρκετά. 

Πάντα θα μας λείπει «κάτι» που θα αποτελεί το αίτιο του φθόνου μας. Αλλά αυτό το «κάτι» βρίσκεται εντός μας. Είναι ο εαυτός μας που δεν μας αρκεί.

Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High.