Αρχές Μαΐου επισκεφτήκαμε, μαζί με μια φίλη, τη Βόρεια Μακεδονία, δυο βδομάδες πριν από τις τοπικές εκλογές. Παντού αφίσες προεκλογικές, πρόσωπα άλλα γελαστά, άλλα σοβαρά, νεαροί, ηλικιωμένοι, ονόματα σλάβικα, αλβανικά, τούρκικα… Η κυρία με την κόμμωση του 1960, το αμυδρό και σφιγμένο χαμόγελο, επιλέγηκε από τον λαό.
Περάσαμε μια βδομάδα [χωρίς παρωπίδες], οργώνοντας όλη τη χώρα. Είδαμε τους ανθρώπους της, ίσως η πιο πολυπολιτισμική χώρα της Ευρώπης -Σλάβοι, Αλβανοί, Τούρκοι, Βλάχοι, Ρομά, Βόσνιοι- περπατήσαμε στις πόλεις και τα χωριά, είδαμε μνημεία, δάση απάτητα με ιτιές, πλατάνια και νησάκια πράσινης πεύκης… Προσπαθήσαμε να καταλάβουμε την περίπλοκη και βασανιστική ιστορία της χώρας, τις δυσκολίες, τις γλώσσες, τις διαφορετικές θρησκείες… Και φυσικά, το θέμα του ονόματος που φαίνεται ότι είναι πολύ πιο περίπλοκο από ότι νομίζουμε.
Οι Μακεδνοί και οι άλλοι
Στην αρχαιότητα υπήρξε χώρος επιδρομών φύλων του Αιγαίου, Ιλλυριών και άλλων, κάποτε ήταν το βασίλειο της Παιονίας, [ενός θρακικού λαού]. Στη συνέχεια ενσωματώθηκε στην Περσική Αυτοκρατορία, ακολούθησε η υποταγή στο Ελληνικό βασίλειο της Μακεδονίας, [από το μακεδνός, που στη δωρική μακεδονική διάλεκτο σημαίνει «μεγάλος, ψηλός»]. Πέρασε στους Ρωμαίους που άφησαν στο Stobi και στην Ηράκλεια Λυγκιστίδα, πλούσιες επαύλεις, εκκλησίες, συναγωγές, βαφτιστήρια με απίστευτα ψηφιδωτά!
Για ένα μεγάλο διάστημα ζωντανό κομμάτι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ενώ κατέβαιναν από τον Δούναβη και οι ορδές των Σλάβων και εγκαθίσταντο στις εύφορες πεδιάδες γύρω από τις λίμνες [φυλές Βερζητών, Σαγουδατών, Στρουμιανών]. Σκλαβηνία την έλεγαν οι Βυζαντινοί συγγραφείς, μήλο της έριδος και πεδίο διαμάχης ανάμεσα στους Βυζαντινούς και τους Βούλγαρους του Τσάρου Σαμουήλ.
Το 1014 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος ο Β’ [ο γνωστός Βουλγαροκτόνος] όταν κατάκτησε τη χώρα αιχμαλώτισε 15.000 άνδρες, τους οποίους και τύφλωσε αφήνοντας μόνο έναν μονόφθαλμο ανά 10 τυφλούς άνδρες για να μπορέσουν να επιστρέψουν στον Σαμουήλ. Ο Σαμουήλ αντίκρυσε συγκλονισμένος τον τυφλό στρατό του και δύο ημέρες αργότερα πέθανε.
Από τον 14ο και για πέντε αιώνες η χώρα ανήκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Βιλαέτια, σκληρή διακυβέρνηση, ρήξεις, προσπάθειες μεταρρυθμίσεων, κινήματα, από εκεί ξεκινά μια διαμάχη για ανεξαρτητοποίηση. Σέρβοι, Αλβανοί, Σλαβομακεδόνες, έριδες, επαναστατικά κινήματα, πόλεμοι, επικράτειες, ακολουθούν οι παγκόσμιοι πόλεμοι και η γέννηση μιας νέας έννοιας, ο Μακεδονισμός…
Φτάνουν οι χρόνοι της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, η περίοδος των γκρίζων πολυκατοικιών, για να καταλήξει η χώρα μέσα από αγώνες και αγωνίες στην πολύ πρόσφατη συμφωνία των Πρεσπών και τη νέα ονομασία.
Αν νομίζουμε ότι το δικό μας παρελθόν είναι πολύπλοκο, εδώ τα πράγματα είναι και δυσνόητα και δύσκολα. Μια χώρα όμως που στην επιφάνεια δεν δείχνει φτώχια και μιζέρια, μικρά χωριά ομοιόμορφα κοσμούν κυριολεκτικά το τοπίο, πολύβουες και ιστορικές πόλεις όλες κτισμένες επάνω σε παλαιότερες, καθαριότητα, ένα εξαιρετικό οδικό δίκτυο με πινακίδες που οδηγούν στα μνημεία, αυτοκινητόδρομοι των οποίων οι όχθες την άνοιξη είναι γεμάτες παπαρούνες. Ποταμοί και παραπόταμοι δίνουν μια εύφορη μαύρη γη, φύτευαν τα χωράφια όταν περάσαμε και οι δρόμοι ήταν γεμάτοι από τα τρακτέρ με τις καρότσες μέσα στις οποίες καθόταν όλη οι οικογένεια μετά τον μόχθο της μέρας.
Φτάσαμε στην πρωτεύουσα Σκόπια μετά από ένα άνετο τρίωρο ταξίδι από την Θεσσαλονίκη. Το ίδιο τοπίο, τα ίδια ψηλά βουνά, η ίδια χλωρίδα, νερά, η αφθονία και η ευφορία των εδαφών και ο Βαρδάρης που χωρίζει το κράτος στη μέση. Τα Σκόπια μου θύμισαν τη Λευκωσία, την πόλη διασχίζει ο Βαρδάρης ποταμός, βόρεια η μουσουλμανική κοινότητα, νότια όλοι οι υπόλοιποι, τα μεγάλα ξενοδοχεία, οι νέες πολυκατοικίες, οθόνες διαφημίσεων παντού. Η νότια πλευρά είναι η wannabe ευρωπαϊκή.
Η πολύβουη ζωή όμως και το παζάρι είναι στον βορρά, εκεί τα τζαμιά, τα χαμάμ, οι πλατείες, τα απίστευτα πολύχρωμα και λαμπερά καταστήματα για κοσμήματα, για νύφες και κουμπάρες, ο πολύς κόσμος, οι τουρίστες, τα υπαίθρια εστιατόρια και οι μυρωδιές του λαχταριστού κεμπάμπτσιτσι πασπαλισμένο με άφθονο Αvjar, πάστα από ψητές κόκκινες πιπεριές και μελιτζάνες.
Πολεμιστής επάνω σε άλογο
Ανάμεσα στις δυο όχθες του Βαρδάρη, το κέντρο. Τεράστια νεοκλασικά κτίρια, δωρικές και κορινθιακές κολόνες, κιονόκρανα, γείσα αναγεννησιακά, προσόψεις πομπώδεις. Μια περίεργη και άβολη θεατρική αίσθηση. Ύστερα κατάλαβα. Το 1963 ένας σεισμός 6,9 ρίχτερ ισοπέδωσε τα Σκόπια. Τότε ξεκίνησε μια μεγάλη προσπάθεια ανοικοδόμησης της πόλης από σημαντικούς αρχιτέκτονες (Δοξιάδης, Κenzo Tange) που βέβαια έφερε και εγκώμια, αλλά και επικρίσεις.
Το 2014 ένας νέος σεισμός, αυτή τη φορά ανθρωπογενής με το όνομα Σκόπια 2014, αποφάσισε να μεταλλάξει, να «εξ’ αρχαΐσει» την γκρίζα σοσιαλιστική πόλη και να την κάνει λευκή, να εξαφανίσει το οθωμανικό πρόσωπο των αιώνων και ότι θύμιζε τα χρόνια του κομμουνισμού, όλο αυτό βέβαια χωρίς τη συναίνεση του κόσμου και των κατοίκων της πόλης. Αλλοιώθηκαν οι προσόψεις παλαιότερων κτιρίων με προσθήκες στοιχείων ροκοκό, μπαρόκ, αναγέννησης, αρχαίας Ελλάδας… και δεν έφτανε αυτό, πρόσθεσαν εκατοντάδες τεράστια αγάλματα, αρχαίων, ηρώων, επαναστατών, τσάρων, η Μητέρα Τερέζα, οι Μεθόδιος και Κύριλλος.
Λείπουν εμφαντικά δυο επώνυμα αγάλματα! Δυο πρόσωπα που βλέπουν στα όνειρά τους, η μόνιμη εμμονή τους. Ο Φίλιππος και ο Μέγας Αλέξανδρος! Έτσι προέκυψε να στηθεί στην κεντρική πλατεία της πόλης, που βέβαια ονομάζεται πλατεία Μακεδονίας, ένα γιγαντιαίο συνονθύλευμα 24 μέτρων που επιστεγάζεται από έναν καβαλάρη που φέρει την ονομασία «Πολεμιστής επάνω σε άλογο».
Στη διπλανή πλατεία, σε ένα σιντριβάνι που περιστοιχίζεται από αγάλματα γυναικών (εγκύων, θηλαζουσών κλ,π) προστέθηκε ακόμη ένα γιγαντιαίο άγαλμα. Αυτή τη φορά φέρει την ονομασία «Άνθρωπος χωρίς άλογο». Όλο αυτό το θεατρικό σκηνικό υπολογίζεται ότι στοίχισε πέραν των πεντακοσίων εκατομμυρίων ευρώ και έφερε βέβαια τεράστιες αντιδράσεις διαδηλώσεις και συλλαλητήρια που απαιτούσαν μια πολύχρωμη πόλη, που να μην είναι ούτε γκρίζα αλλά ούτε και λευκή!
Ευτυχώς το όλο εγχείρημα εγκαταλείφθηκε κακήν κακώς, αλλά έμειναν και τα κτίρια και τα αγάλματα. Χαμογέλασα σκεπτόμενη τα δικά μας άδικα 50 εκατομμύρια που δώσαμε στην κεκοιμημένη αρχιτέκτονα και τους υποτακτικούς της για ν’ αποκτήσουμε μοντερνικότητα έναντι ιστορικότητας. Αυτά συμβαίνουν όταν οι άρχοντες και η ιστορία δεν συναντώνται.
Ένα δοξαστικό Βυζάντιο παντού
Όλο το κιτς των Σκοπίων 2014 ξεχάστηκε όταν αντίκρυσα στη μονή του Αγίου Παντελεήμονα στο Νερέζι, τις τοιχογραφίες του 12ου αιώνα και το κάλλος της βυζαντινής τέχνης. Εξάλλου αυτός ήταν και ένας λόγος της επίσκεψής μας στη Βόρεια Μακεδονία. Μια Αποκαθήλωση και ο Θρήνος της Παναγίας που αγκαλιάζει τον νεκρό Χριστό θα με συνοδεύουν στη ζωή μου. Είδαμε εκκλησίες κτισμένους επάνω σε πρωτοχριστιανικές βασιλικές, είδαμε κομνήνειες τοιχογραφίες, είδαμε ναούς στο πουθενά, ανάμεσα σε λιβάδια κατάσπαρτα από παπαρούνες, όλες ανοιχτές, έτοιμες να καλωσορίσουν τους επισκέπτες.
Μου έκανε εντύπωση η συνήθεια τους ν’ ανάβουν τα κεριά τους στον εξωτερικό χώρο και μάλιστα μέσα σε νερό προστατεύοντας έτσι αυτά τα μοναδικά μνημεία της χριστιανικής τέχνης. Επισκεφθήκαμε κατάλοιπα εντυπωσιακών πύργων και οχυρώσεων, τα περισσότερα κτισμένα από τους Οθωμανούς επάνω σε προηγούμενα βυζαντινά ερείπια. Στην πόλη Κράτοβο που είναι κτισμένη σε ηφαιστιογενή περιοχή σώζονται πολυώροφοι μεσαιωνικοί πύργοι των οχυρώσεων.
Το χρωματιστό τζαμί
Μέσα από μια καταπληκτική διαδρομή στο κρατικό δάσος φτάσαμε στην πόλη Τέτοβο, αλβανικές και τουρκικές σημαίες καλωσορίζουν τους επισκέπτες. Μια πόλη όπου το αλβανικό στοιχείο επικρατεί και το τουρκικό πρωτοστατεί, ίσως το μόνο κομμάτι που αναγνωρίζει το παρελθόν και το τιμά δεόντως.
Οι Οθωμανοί μετονόμασαν το Τέτοβο σε Καλκαντελέν, κι εξισλάμιζαν αβέρτα τους Αλβανούς υπηκόους οι οποίοι δέχονταν αναγκαστικά τη νέα θρησκεία, προκειμένου να απαλλαγούν από το τουρκικό χαράτσι. Η τοπική αλβανική κοινότητα αγαπά, σέβεται και φροντίζει την οθωμανική της κληρονομιά.
Πήγαμε στο Τέτοβο για να επισκεφθούμε το Σαρένα Τζαμί, ένα εκπληκτικό πολύχρωμο και μοναδικό στο είδος του τζαμί με τοιχογραφίες εσωτερικά και εξωτερικά …Ένα παλιό κλασικό τζαμί του 15ου αιώνα μετατράπηκε το 1833 από τον Αμπντουραχμάν Πασά σε «χρωματιστό τζαμί», που ξεχωρίζει αφού δεν έχει τα χαρακτηριστικά οθωμανικά διακοσμητικά στοιχεία, αλλά είναι ζωγραφισμένο με περίτεχνα λουλούδια και εμπνευσμένο από το ιταλικό μπαρόκ.
Σαν χαρτιά μιας τράπουλας είναι η πρώτη εντύπωση, βάζα με λουλούδια, τοπία πόλεων, διακοσμητικά μοτίβα, μια εξαίσια μίμηση της ευρωπαϊκής τέχνης. Χρειάστηκαν, λένε, 30,000 αυγά για να ζωγραφιστεί όλο. Δίπλα από το τζαμί καταστήματα με χρυσαφικά και λίγο έξω από την πόλη ένας τεκές, ο ιερός χώρος των Βεκτατζίδων δερβίσηδων.
Η Ωχρίδα, η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων
Πόλη αξιοθέατο και τουριστικός προορισμός, πολυπληθής που τους καλοκαιρινούς μήνες θα βουλιάζει. Ξενοδοχεία πολυάστερα βρίσκονται κατά μήκος της λίμνης με τα πεντακάθαρα νερά. Ένα κομμάτι της ανήκει στη Βόρεια Μακεδονία, ένα άλλο στην Αλβανία.
Στα αρχαία ελληνικά η πόλη έφερε την ονομασία Λύχνιδος, η πόλη του φωτός, ενώ στα σλαβικά βγαίνει το όνομά της από τις λέξεις βο χριντ που σημαίνουν «στο λόφο». Βρίσκεται στον κατάλογο της UNESCO ως μνημείο Πολιτιστικό και Φυσικό της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από το 1979! Η πόλη παραμένει ένα τεράστιο αξιοθέατο με ένα ελληνιστικό θέατρο, το Φρούριο του Σαμουήλ [κτισμένο επάνω σε αρχαιότερο], οχυρώσεις, πύλες, καντούνια και λιθόστρωτα. Λέγεται ότι είχε 365 εκκλησίες, όπως λέμε και εμείς για την Αμμόχωστο.
Στα ρωμαϊκά χρόνια η Εγνατία Οδός περνούσε από εκεί, ενώ οι Κύριλλος και Μεθόδιος εγκαταστάθηκαν στην πόλη, έσπειραν τον χριστιανισμό και εισήγαγαν το «νέο» Κυριλλικό αλφάβητο. Από το διάβα της πέρασαν Βυζαντινοί, Οθωμανοί, Βούλγαροι, Έλληνες, Σέρβοι και Αλβανοί, ήκμαζε και έπεφτε συχνά στην ιστορία της, και το μυαλό μου και πάλι στην Αμμόχωστο.
Επιλέξαμε να επισκεφθούμε πρώτα τη μονή του Οσίου Ναούμ, αφιερωμένη στους Αρχαγγέλους. Βρίσκεται σε απόσταση από την πόλη στην κορυφή ενός λόφου πάνω από τη λίμνη, και κτίστηκε τον 10ο αιώνα, καταστράφηκε πολλές φορές, ενώ το καθολικό της μονής του 16ου αιώνα διαθέτει εκπληκτικές τοιχογραφίες.
Από το μοναστήρι του Οσίου Ναούμ ξεκίνησαν ο Έλληνες μοναχοί Κύριλλος και ο Μεθόδιος, να διδάξουν στους Σλάβου το αλφάβητο (Κυριλλικά) και τη Βίβλο. Σήμερα δυστυχώς περιστοιχίζεται από τεράστια νεόκτιστα οικοδομήματα που περιέχουν παζάρια τουριστικών ειδών, βάρκες για βόλτες στη λίμνη, ξενώνες, εστιατόρια, βιβλιοπωλεία, πάρκα, χώρους στάθμευσης για τροχόσπιτα. Ανάμεσα σ’ όλα αυτά κυκλοφορούν ελεύθερα παγώνια…τα δικά μας μεγάλα μοναστήρια φαντάζουν επαρχιώτικα και φτωχά σε σχέση με τη χλιδή που παρατηρήσαμε σ’ αυτόν τον προσκυνηματικό προορισμό.
Επτά εκκλησίες, δέκα αιώνες σε ένα μόνο μίλι
Επιστρέψαμε απογοητευμένες στην πόλη της Ωχρίδας. Όλα τα μνημεία βρίσκονται κατά μήκος μιας κυκλικής διαδρομής, ενώ όλη η πόλη έχει πεζοδρομοποιηθεί. Η πληθώρα των βυζαντινών μνημείων στην πόλη οφείλονται και στον Βασίλειο τον Β’, τον βυζαντινό αυτοκράτορα ο οποίος αφού πήρε την πόλη από τον Βούλγαρο Τσάρο Σαμουήλ το 1018, έδωσε το αυτοκέφαλο στην Αρχιεπισκοπή της Ωχρίδας. Πολλοί καλλιτέχνες ήρθαν από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας και δούλεψαν στις εκκλησίες και τα μοναστήρια που κτίστηκαν επάνω σε προϋπάρχουσες βασιλικές που χρονολογούνται από τον 5ο αιώνα.
Περπατήσαμε το μίλι κατά μήκος μικρών και στενών δρόμων και φτάσαμε στον ξύλινο διάδρομο, γύρω μικρά καφενεδάκια, αποβάθρες για βάρκες… κάποτε σκέφτομαι ότι εκεί που δεν υπάρχουν πολλά λεφτά, οι άνθρωποι δημιουργούν ανθρώπινα έργα. Αυτό το ξύλινο μονοπάτι, χωρίς κάγκελο, χωρίς φιοριτούρες, τσιμέντα και φωτεινές επιγραφές και διαφημίσεις ανεβάζει τον επισκέπτη και στη ψυχή του. Ανεβήκαμε ψηλά στον βράχο όπου είναι κτισμένος ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου του Κανέο. Ο κόσμος έμπαινε στην εκκλησία, έκανε το σταυρό του και τοποθετούσε στην Αγία Πύλη ή στο εικόνισμα του Αγίου αυγά κόκκινα. Έθιμο πασχαλινό του τόπου.
Συνεχίσαμε την περιδιάβασή μας, πήγαμε στην Αγία Σοφία, ένα μεγαλοπρεπή ναό με τοιχογραφίες του 11ου αιώνα. Η σημερινή εκκλησία χτίστηκε στα θεμέλια ενός μητροπολιτικού καθεδρικού ναού που κατεδαφίστηκε την πρώτη δεκαετία του 6ου αιώνα από τις επιδρομές των Σλάβων, ενώ κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου μετατράπηκε σε τζαμί.
Λίγο πιο πάνω η Παναγία Περίβλεπτος που κτίστηκε το 1295, τοιχογραφίες αριστουργηματικές ψάξαμε την υπογραφή του καλλιτέχνη Μιχαλή Αστραπά στο ξίφος του Αγίου Μερκουρίου! Είδαμε την περιοχή Plaosnik, εκεί που βρέθηκαν πρωτοχριστιανικές βασιλικές, πολύτεχνα διακοσμημένες με ψηφιδωτά. Τον 15ο αιώνα καταστράφηκαν από τους Οθωμανούς και στο χώρο κτίστηκε τζαμί. Το 2002 ένας νέος ναός κτίστηκε εκεί…Πόσο όλη αυτή η περιδιάβαση μου θύμισε την πατρίδα μου, το Καρπάσι, την Αφέντρικα και τον Άγιο Φίλωνα, αλλά και την αριστουργηματική μονή της Χώρας! Πεπρωμένα της Ανατολικής Μεσογείου.
Φεύγοντας από την Ωχρίδα για το Πρίλεπ είδαμε πολύ κόσμο μπροστά από το μεγάλο κοιμητήριο της πόλης. Όλοι κρατούσαν λουλούδια και κόκκινα αυγά… Μας εξήγησαν ότι τη Δευτέρα του Πάσχα ο κόσμος επισκέπτεται τους αγαπημένους του. Πώς το λένε οι Οθωμανοί; Κουρμπάν Μπαϊράμ, όταν επισκέπτονται και εκείνοι τους αγαπημένους τους!
Κινήσαμε για τη Μπίτολα, μια νέα πόλη, με πλατείες και σύγχρονη ζωή. Φάγαμε ένα λαχματζούν ζουμερό, και ένα τυρί δικό τους ψημένο στο φούρνο με πιπεριές και μπόλικο σκόρδο. Με ανοιχτά τα παράθυρά μας κινήσαμε προς το Βαρώσι (ναι, και εκεί υπάρχει Βαρώσι) του Πρίλεπ για να δούμε και εκεί τα περίφημα μοναστήρια τους. Κανονικό τεστ κοπώσεως για να φτάσουμε στο μοναστήρι της Κοιμήσεως της Παναγίας του Τreskavec του 12ου αιώνα που είναι κτισμένο στα 1,280 μέτρα! Αυτοκράτορες βυζαντινοί παντού, πάνω από την είσοδο ο Ανδρόνικος Β’ (1282-1328), ο Μιχαήλ, αλλά και ο βασιλιάς Μιλουτίν και ο τσάρος Dusan που συνέβαλαν στην ανέγερση του ναού. Κάηκαν τα κελιά το 2013, άθικτη όμως η εκκλησία και οι τοιχογραφίες του 14ου.
Κινήσαμε για επιστροφή…περάσαμε τους Εύζωνες, καθίσαμε για κατσικάκι κοκκινιστό, κοντοσούβλι και χωριάτικη στην πλατεία του Νυμφαίου, δώσαμε τον οβολό μας στον Αρκτούρο, τους ευχαριστήσαμε για το απίστευτο έργο τους και αράξαμε στην πατρίδα του Μεγαλέξανδρου. Ένα ταξίδι γνώσης και αυτογνωσίας, συναισθήματα ανάμεικτα για ένα βασανισμένο κράτος με χίλια δυο εμπόδια θρησκευτικά, γλωσσικά, κοινωνικά που προσπαθεί να ισορροπήσει σε δύσκολους καιρούς.
Ελεύθερα, 26.5.2024
