Μάρκος Αυρήλιος: Ο φιλόσοφος αυτοκράτορας

Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος (121-180)  κυβέρνησε για 19 χρόνια τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία της εποχής του ως φιλόσοφος. Έχοντας αποκτήσει όλα όσα μπορεί να ονειρευτεί ένας άνθρωπος αποτελεί μοναδική περίπτωση στην Ιστορία της ανθρωπότητας που δεν παρασύρθηκε από τη δόξα και τη φήμη του στη δίνη της ματαιοδοξίας, γεγονός που ο ίδιος το αποδίδει στη φιλοσοφία. Όλοι οι προηγούμενοι αλλά και οι επόμενοι, έως τις μέρες μας ακόμη, κυβερνήτες πάντοτε επιζητούσαν κάτι περισσότερο. Φήμη, χρήματα, εξουσία δεν έχουν όριο. Πάντοτε υπάρχει το αίσθημα του ανικανοποίητου που προέρχεται από τη θέση ότι «τίποτε δεν είναι αρκετό». Ο Μάρκος Αυρήλιος κατανόησε τον ρόλο του ανθρώπου στην κοινωνία, στη φύση, στο σύμπαν και το έκανε πράξη, όντας παντοκράτορας.

Όλοι κάποια στιγμή θα έπρεπε να έχουν μερίδιο στα λεφτά και τη δόξα, ώστε να καταλάβουν πως αυτό που πιστεύουν ότι φέρνει την ευτυχία στην πραγματικότητα δεν ισχύει. Στην περίπτωση του Μάρκου κάτι τέτοιο δεν χρειάστηκε. Είτε ήταν αυτοκράτορας είτε ένας άνθρωπος χωρίς τίποτε στην κατοχή του θα παρέμενε ο ίδιος. Την αυτοκρατορία δεν την κληρονόμησε, αλλά του την κληροδότησε ο αυτοκράτορας Αντωνίνος ο Ευσεβής, ο οποίος διακρίνοντας την τιμιότητα και μετριοφροσύνη του τον επέλεξε για διάδοχό του. Ο ίδιος αποδέχτηκε την τιμή και έπραξε κάτι πρωτοφανές για όλες τις εποχές: Όρισε τον θετό του αδελφό, Λούκιο Βέρο, συναυτοκράτορα, δίνοντάς του τους τίτλους του Καίσαρα και Αυγούστου (Historia Augusta, Marcus Aurelius 7). Ο ίδιος ο Μάρκος Αυρήλιος την εξουσία του τη χρησιμοποίησε προς όφελος της αυτοκρατορίας του. «Εμένα ένα μόνο με απασχολεί: μην τυχόν και κάνω ο ίδιος κάτι που η ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία δεν θέλει» (Ζ΄20), έγραψε στο ημερολόγιό του. Και το τήρησε πιστά.

Όπως αναφέρουν πηγές (Historia Augusta 17), όταν ο πόλεμος εναντίων των Μαρκομάνων Γερμανών απομύζησε το ρωμαϊκό θησαυροφυλάκιο, ο Μάρκος Αυρήλιος δεν θεώρησε σωστό να επιβάλλει υπερβολικούς φόρους στις επαρχίες. Έτσι, προέβη σε δημοπρασία στην Αγορά του Τραϊανού, όπου πούλησε αυτοκρατορικά έπιπλα, χρυσά και κρυστάλλινα κύπελα, ακόμη και μεταξωτά και χρυσοποίκιλτα φορέματα της γυναίκας του, συγκεντρώνοντας μέσα σε δύο μήνες ένα τεράστιο απόθεμα σε χρυσό. Έπειτα από καιρό, σύμφωνα με τα σχέδια που είχε κάνει, ζήτησε από τους τότε αγοραστές να επιστρέψουν εάν το επιθυμούσαν τα αντικείμενα που είχαν αγοράσει δίνοντάς τους τα χρήματά τους πίσω. Διοίκησε με τόση σύνεση που η δημοκρατία θα ζήλευε, ώστε αγαπήθηκε από τον λαό του ως «αδελφός, πατέρας ή γιος». Την ημέρα της αυτοκρατορικής του κηδείας κανένας δεν θεώρησε ότι έπρεπε να τον θρηνήσει, γιατί ήταν όλοι σίγουροι ότι «τον είχαν δανειστεί από τους θεούς και τώρα επέστρεφε σ’ αυτούς» (ΗΑ 18). Ποτέ δεν λησμόνησε τα διδάγματα των γονέων και δασκάλων του, στους οποίους αναφέρεται με ευγνωμοσύνη στο πρώτο βιβλίο του Εις Εαυτόν. Το υπόλοιπο βιβλίο, που γράφτηκε κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του, διασώζει τις παροτρύνσεις προς τον εαυτό του, χρήσιμες σε όλους σήμερα. Καίσαρες και μη.

«Κοίταξε μη παραγίνεις καίσαρας, μην εμποτιστείς μ’ αυτό το πνεύμα˙ γιατί μπορεί να το πάθεις. Κράτησε λοιπόν τον εαυτό σου απλό, καλόψυχο, ακέραιο, σεμνό, απροσποίητο, δίκαιο, θεοσεβή, καλοπροαίρετο, στοργικό, ακλόνητο στα καθήκοντά του. Προσπάθησε να μείνεις ο ίδιος: τέτοιος όπως σε διαμόρφωσε η φιλοσοφία… Η ζωή είναι μικρή- και να ποιος είναι ο μοναδικός καρπός της επίγειας ζωής: καθαρότητα της ψυχής και πράξεις για το καλό της κοινωνίας.» (ΣΤ’ 30)

* Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High.