«Μια σφαιρική αντίληψη της βιοηθικής μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία ενός σύγχρονου Ars Μoriendi ή αλλιώς μιας σύγχρονης τέχνης του θανάτου που θα προτείνει ένα νέο όραμα για τον τρόπο θανάτου, με μεγαλύτερη εμπλοκή της οικογένειας και της κοινότητας, παράλληλα με τα συστήματα υγείας, περισσότερη υποστήριξη στους πενθούντες, εκπαίδευση των ανθρώπων περί του θανάτου και αντιμετώπιση των ανισοτήτων που συνοδεύουν όχι μόνο τη ζωή αλλά και τον θάνατο». Τα πιο πάνω αποτελούν ένα από τα δυνατά μηνύματα στην επίσημη γνώμη της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής Κύπρου που δημοσιοποιήθηκε την περασμένη Δευτέρα 9 Μαϊου 2022, παράλληλα με την παρουσίαση πρόσφατης έρευνας της Επιτροπής Βιοηθικής για καταγραφή των γνώσεων, στάσεων και αντιλήψεων του γενικού πληθυσμού σχετικά με την ευθανασία, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της οποίας, περισσότεροι από τους μισούς (59%) ή 6 στους 10 συμμετέχοντες δήλωσαν ότι συμφωνούν ή μάλλον συμφωνούν με τη νομιμοποίηση της ευθανασίας ή της υποβοηθούμενης από γιατρό αυτοκτονίας ή θανάτου στην Κύπρο. 

Η παρουσίαση της έρευνας έγινε ενώπιον της κοινοβουλευτικής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων από τον πρόεδρο της   και επιστημονικό υπεύθυνο της έρευνας καθηγητή Κωνσταντίνο Φελλά, στο πλαίσιο της συνέχισης της συζήτησης με τίτλο «Ευθανασία – Η ανάγκη ενημέρωσης και έναρξης κοινωνικού διαλόγου στην Κύπρο» που άρχισε στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στις 24 Ιανουαρίου 2022. Η έρευνα διενεργήθηκε από τον οργανισμό IMR/Πανεπιστήμιο Λευκωσίας τον Δεκέμβριο 2021 – Μάρτιο 2022 και το μέγεθος του δείγματος ανήλθε στα 750 άτομα. Η επιλογή του δείγματος έγινε με την μέθοδο της τυχαίας στρωματοποιημένης δειγματοληψίας και σε αυτό συμπεριλήφθηκε ισόποσος αριθμός αντρών και γυναικών 18 ετών και άνω. «Σήμερα», είπε ο καθηγητής Φελλάς, «δημοσιοποιείται και η επίσημη γνώμη της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής που είναι ομόφωνη και τοποθετείται θετικά υπέρ της νομιμοποίησης της εκούσιας ευθανασίας, στην καρδιά της οποίας είναι η έγκυρη και ενημερωμένη γραπτή συγκατάθεση του ασθενούς. Θα γίνεται σε πολύ εξαιρετικές περιπτώσεις, υπό αυστηρές ασφαλιστικές δικλείδες ώστε να προστατεύσουμε την αξιοπρέπεια και τον σεβασμό προς τον συνάνθρωπο που υποφέρει με ανίατη ασθένεια. Και  επαναλαμβάνω ότι η νομιμοποίηση της ευθανασίας δεν αποτελεί υποκατάστατο μιας αποτελεσματικής ανακουφιστικής φροντίδας που το κράτος είναι υποχρεωμένο να παρέχει στους συμπολίτες μας». 

Την κάθετη αντίθεση της στο ενδεχόμενο νομιμοποίησης της ευθανασίας εξέφρασε η Κυπριακή Εκκλησία δια στόματος του αρχιμανδρίτη Γεώργιου Χριστοδούλου αρχιγραμματέα της Ιεράς Συνόδου. Σοβαρές επιφυλάξεις εκφράστηκαν ιδιαίτερα από τον βουλευτή του ΔΗΚΟ Παύλο Μυλωνά. Κάποιους αρνητικούς προβληματισμούς διατύπωσε και η βουλεύτρια του ΔΗΣΥ Ρίτα Σούπερμαν. 

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: 

Ο Ιωάννης Λεοντίου πρόεδρος του Παγκύπριου Συνδέσμου Νοσηλευτών και Μαιών και ο Φαίδων Ηλία μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Παγκύπριας Συντεχνίας Νοσηλευτών έθεσαν ερωτήματα για το κατά πόσο διασφαλίζεται το δικαίωμα των μελών του νοσηλευτικού προσωπικού να μη συμμετέχουν σε διαδικασία ευθανασίας αν για οποιουσδήποτε δικούς τους λόγους δεν το επιθυμούν. 

Ο καθηγητής Φελλάς είπε στη διάρκεια της συζήτησης ότι η γνώμη της Επιτροπής Βιοηθικής “απαντά σε πολλά από τα λογικά ερωτήματα που τέθηκαν σήμερα”.

Η πρόεδρος της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Βουλής Ειρήνη Χαραλαμπίδου ανακοίνωσε ότι με την εμπλοκή της κοινοβουλευτικής Επιτροπής Νομικών και σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, το Πανεπιστήμιο Κύπρου και τον Παγκύπριο Δικηγορικό Σύλλογο θα ετοιμασθεί σχετική πρόταση νόμου η οποία θα κατατεθεί, θα γίνει αντικείμενο διαλόγου και διαβούλευσης και θα οδηγηθεί για ψήφιση στην Ολομέλεια της Βουλής».

Όχι από την Εκκλησία

Σε γραπτό υπόμνημα με την υπογραφή του Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου που επιδόθηκε την περασμένη Δευτέρα στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Βουλής αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι: «για την Εκκλησία η ευθανασία είτε είναι ενεργητική είτε είναι παθητική θεωρείται αφαίρεση ζωής. Αν αυτή είναι θεληματική θεωρείται ως υποβοηθούμενη αυτοκτονία, ενώ αν δεν είναι θεληματική, δεν γίνεται δηλαδή με τη συγκατάθεση του ασθενούς, δεν διαφέρει από τη δολοφονία. Για την Εκκλησία η ευθανασία ανεξάρτητα από τη μορφή που παίρνει, είναι ηθικώς απαράδεκτη γιατί ο Θεός είναι ο Κύριος και της ζωής και του θανάτου. Επομένως το να επιφέρει κανείς τον θάνατο θεληματικά, ανεξάρτητα από το κίνητρο, ισοδυναμεί με φόνο αν πρόκειται για άλλο άτομο, ή αυτοκτονία αν πρόκειται για τον εαυτό του». 

Στη διάρκεια της συζήτησης ο αρχιμανδρίτης Γεώργιος Χριστοδούλου αρχιγραμματέας της Ιεράς Συνόδου σχολίασε με τον δικό του τρόπο τη στάση άρνησης των ανθρώπων απέναντι στον θάνατο, ακόμα και υπερηλίκων που δεν πιστεύουν ότι θα πεθάνουν. «Να πω χαριτολογώντας», ανέφερε, «ότι στο χωριό μου κάτω στο Καρπάσι μια εγκλωβισμένη όταν ρωτήθηκε πόσων χρόνων είναι, είπε «107». Και όταν της είπε ο δημοσιογράφος «εύχομαι να σας δούμε και στα 150 σας» εκείνη απάντησε «μα θα είσαι ζωντανός ως τότε γιε μου;». 

Ναι Υπουργείου υπό προϋποθέσεις

Εκ μέρους της Γενικής Διευθύντριας του υπουργείου Υγείας η λειτουργός Ειρήνη Γεωργίου ανέφερε ότι «η τοποθέτηση του υπουργείου είναι ότι θα πρέπει να δίνεται το δικαίωμα στην ευθανασία υπό την προϋπόθεση ότι το νομικό πλαίσιο που θα την υιοθετεί θα περιλαμβάνει αυστηρούς όρους που θα καθοριστούν κατόπιν διαλόγου, ειδικότερα ως προς τη μεθοδολογία – αν δηλαδή θα είναι ενεργητική ή παθητική – που θα ακολουθείται για την ευθανασία». 

Από τον Παγκύπριο Δικηγορικό Σύλλογο ο  γραμματέας της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συλλόγου Λάκης Χριστοδούλου είπε ότι «η Επιτροπή μας είναι στη διάθεση της πολιτείας για να γίνουν οι σωστές νομοθετικές ρυθμίσεις». 

Κάποιες σκέψεις εξέφρασε και ο Δημήτρης Παρπέρης εκπρόσωπος του Συνδέσμου Ψυχολόγων Κύπρου. «Την ώρα που κάποιος βρίσκεται σε ένα κρεβάτι και πονεί και ξέρουμε πως σύντομα θα πεθάνει, το τι θα κάνουμε είναι δύσκολο να το απαντήσει η επιστήμη», είπε μεταξύ άλλων και πρόσθεσε: «Θεωρώ ότι θα πρέπει να βρούμε ένα τρόπο που μας οδηγεί σε ένα κόσμο πιο συμπονετικό και ταιριάζει ίσως με τις υπόλοιπες αξίες και επιλογές που κάνουμε στη ζωή και στην υγεία, αλλά η αλήθεια είναι ότι δεν είναι κάποια από τις επιστήμες που είναι ή δεν είναι εδώ που θα μας απαντήσει αυτό το ερώτημα. Έχει να κάνει περισσότερο με το τι είδους κόσμο θέλουμε να κτίσουμε και τι είδους σύστημα θέλουμε να έχουμε».

Προϋπόθεση το κατάλληλο νομοθετικό πλαίσιο

Με τη θετική τοποθέτηση δύο ακαδημαϊκών που ασχολήθηκαν επισταμένα με το θέμα, ενισχύθηκε ο διάλογος για νομιμοποίηση της ευθανασίας στον τόπο μας. «Θεωρώ ότι υπό τις αυστηρές προϋποθέσεις υπό τις οποίες συζητείται, μπορεί να βρεθεί το κατάλληλο νομοθετικό πλαίσιο κι αυτό μας έδειξε η ωριμότητα της κοινωνίας», σχολίασε στη διάρκεια της κοινοβουλευτικής συνεδρίας ο δρ Αριστοτέλης Κωνσταντινίδης αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Τμήματος Νομικής του Πανεπιστημίου Κύπρου. 

«Είναι φυσιολογικό – πρόσθεσε – ότι όταν είναι πολλές οι αυστηρές προϋποθέσεις, θα αυξάνεται το ποσοστό αποδοχής. Αν είναι λίγες, θα μειώνεται αυτό το ποσοστό. Εναπόκειται στο κοινοβούλιο που είναι το κυρίαρχο σώμα του λαού να αποφασίσει ποια είναι η καταλληλότερη ρύθμιση για την κυπριακή κοινωνία. Υπάρχει μια παρανόηση και ίσως και μια μικρή υποκρισία. Ο ιατρικός κόσμος το γνωρίζει καλύτερα και το γνωρίζουμε όλοι με τις εμπειρίες που έχουμε ότι ήδη στην Κύπρο γίνεται η παθητική ευθανασία – δηλαδή ο γιατρός να αποφασίζει ότι δεν θα συνεχίσει να έχει ο ασθενής τον αναπνευστήρα ή τη διασωλήνωση. Και αυτό γινόταν κατά κόρον και στην περίοδο του κορωνοϊού. Ωστόσο η παθητική ευθανασία μπορεί να είναι πολύ πιο επώδυνη για τον ασθενή γιατί μπορεί να οδηγήσει σε θάνατο με ασφυξία και άλλους επώδυνους τρόπους. Αν ο ασθενής είχε τη δυνατότητα να διατυπώσει ο ίδιος τη θέληση και τους όρους με τους οποίους θα μπορούσε να γίνει, νομίζω ότι θα ήταν μια πιο ανθρώπινη διαδικασία. Και βέβαια είναι δεδομένο ότι δεν μιλάμε για υποχρεωτική συμμετοχή γιατρών ή νοσηλευτικού προσωπικού γιατί θα ήταν παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων». 

Στη δική του τοποθέτηση ο δρ Στέργιος Μήτας επίκουρος καθηγητής Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας είπε ότι «με την έρευνα Φελλά έχουμε δύο δεδομένα, τη χαρτογράφηση κοινωνικών τάσεων και αντιλήψεων και μια κατάθεση και τοποθέτηση αρχών. Παρατηρώ – πρόσθεσε – ότι σε κάποια καίρια σημεία τους αυτές οι δύο παρουσιάσεις συμπλέουν και αυτό δεν μπορεί παρά να εμψυχώνει θετικά τον προσανατολισμό της Επιτροπής. Προσωπικά δεν θεωρώ ότι οι όποιες στατιστικές τάσεις αποτελούν δείκτη ορθότητας, μπορούν όμως να αποτελούν ένα πολύ εύφορο υπέδαφος για μια νομοθεσία για τους ορθούς λόγους. Και βρίσκω ότι υπάρχουν οι ορθοί λόγοι στο πνεύμα που διέπει τη γνώμη της Επιτροπής Βιοηθικής. Πάνω απ’ όλα με την κατ’ επανάληψη σημείωση ότι η αρχή που διέπει από την αρχή μέχρι το τέλος την όλη προτεινόμενη ρύθμιση και διαδικασίες, είναι η αυτοδιάθεση και η αυτονομία του ασθενούς. Η έμφαση ότι όλα αυτά αφορούν εξαιρετικά οριοθετημένες περιπτώσεις απαντά και σε μια άλλη ένσταση και επιφύλαξη ότι αυτό μπορεί να είναι ευάλωτο σε καταχρήσεις. Η επίσης άλλη έμφαση ότι αυτό δεν απαλλάσσει ή δεν υποκαθιστά τις υποχρεώσεις του κοινωνικού κράτους προς όλους για ιατρική φροντίδα από την αρχή μέχρι το τέλος της ζωής, επίσης απαντά σε μια άλλη επιφύλαξη ή ένσταση ότι όλα αυτά μπορούν να οδηγήσουν σε μια ωφελιμιστική στάθμιση κόστους-οφέλους για τα δημόσια οικονομικά».

Όταν ο βίος καθίσταται αβίωτος…

«Η θέση της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής Κύπρου (ΕΕΒΚ) είναι ότι κατ’ αρχήν πρέπει να εξαντλούνται όλα τα περιθώρια και η σύγχρονη ιατρική και φαρμακευτική τεχνολογία για προσφορά αποτελεσματικής ανακουφιστικής φροντίδας προς ασθενείς οι οποίοι υποφέρουν και βιώνουν πόνο και κακουχία κατά τη διάρκεια μιας κατάστασης που δεν επιδέχεται θεραπεία»» αναφέρεται μεταξύ άλλων στη γραπτή γνώμη που η ΕΕΒΚ δημοσιοποίησε την περασμένη Δευτέρα. Προστίθενται τα ακόλουθα: «Σε τέτοιες ακραίες περιπτώσεις όπου ο βίος καθίσταται αβίωτος και στην απουσία θεραπείας ο ασθενής ενώ τελεί σε πλήρη συνείδηση, επιλέγει τον τερματισμό της ζωής του με ευ θάνατον, η ανθρώπινη ευσπλαχνία και συμπόνοια ενδείκνυται να είναι έτοιμη να προσφέρει αυτή την έσχατη ιατρική επιλογή υπό προϋποθέσεις, μόνο ως εκούσια ή μη-εκούσια ευθανασία. Ανάλογα με την περίπτωση μπορεί να επιλεγεί η ενεργητική ή παθητική ευθανασία. 

Η ΕΕΒΚ σε καμία περίπτωση δεν συμφωνεί με την εφαρμογή ακούσιας ευθανασίας. Στην περίπτωση της εκούσιας ενεργητικής ευθανασίας, προκύπτει γενικά ότι αυτή είναι αποδεκτή με βάση το τρέχον αξιακό υπόβαθρο της κοινωνίας για περιπτώσεις ανίατων επώδυνων ασθενειών με μικρό προσδόκιμο επιβίωσης ή/και για ασθενείς με ισχυρό και προοδευτικό εκφυλισμό της ποιότητας ζωής. Θα πρέπει να διασαφηνισθούν και ειδικότερα παρεμφερή θέματα, όπως η τυχόν ασφαλιστική κάλυψη ή άλλες επιπτώσεις οικονομικής φύσης, ασθενών που εκφράζουν την επιθυμία να υποβληθούν σε ευθανασία, αλλά και η διασφάλιση της ορθής απόφασης από τους εμπλεκόμενους προς αποφυγή κερδοσκοπίας σε βάρος του πάσχοντα. 

Ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας πρέπει να τηρείται καθ’ όλο τον χρόνο της διαδικασίας και αυτό πρέπει να διασφαλίζει η ιατρική πράξη, ενώ πρέπει να δίδεται έμφαση στην προηγουμένως εκφρασθείσα οδηγία ή «εν ζωή διαθήκη» (living will) του ασθενή και να υπάρχει συνεχής έλεγχος της νομιμότητάς της υπό το πρίσμα παραγόντων όπως του χρόνου, αλλαγής απόφασης, ικανότητας προς δικαιοπραξία, τα οποία επιτρέπουν αυτή να λαμβάνεται υπόψη κατά τον κρίσιμο χρόνο. Επειδή δεν είναι δυνατόν να καλυφθεί με γενικούς κανόνες η κάθε ξεχωριστή περίπτωση και επειδή αποδίδουμε απόλυτο σεβασμό στην αυτονομία και την αξιοπρέπεια του κάθε ασθενούς, η ΕΕΒΚ θεωρεί ότι κάθε περίπτωση πρέπει να τυγχάνει διακριτής ενδελεχούς μελέτης και αξιολόγησης  από ομάδα ειδικών που θα περιλαμβάνει ιατρό, ψυχολόγο, κοινωνικό λειτουργό ή άλλους ειδήμονες, ώστε να διασφαλίζει ότι θα παρθεί η ορθή απόφαση, νοουμένου ότι σε περίπτωση εφαρμογής της ευθανασίας δεν θα υπάρχει επιστροφή. Ενώ είναι αδύνατον να είναι γνωστές όλες οι λεπτομέρειες, κατά τη μελέτη της κάθε περίπτωσης, ενδείκνυται να λαμβάνονται υπόψη δεδομένα που αφορούν όχι μόνο στο άτομο μεμονωμένα, αλλά και στην ευρύτερη οικογενειακή και οικονομική κατάσταση, την πιθανή σύγκρουση συμφερόντων, κ.λπ. 

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ

Νοείται ότι κατά την κύρωση και εφαρμογή της ευθανασίας πρέπει να λαμβάνονται όλα τα νομικά μέτρα και να ετοιμάζονται ανάλογα νομικά έγγραφα, ώστε να προστατεύονται οι εμπλεκόμενοι ιατροί ή άλλοι επαγγελματίες υγείας. Τέλος η ΕΕΒΚ εισηγείται όπως γίνουν ενέργειες για μεταφορά εμπειριών, εμπειρογνωμοσύνης και γνώσης από άλλες χώρες που εφαρμόζουν πρωτόκολλα ευθανασίας ώστε να εκπαιδευθούν αναλόγως οι διάφοροι εκπρόσωποι εμπλεκομένων φορέων στον καλύτερο δυνατό χειρισμό τέτοιων περιστατικών». Αναφέρεται ότι η παρούσα γνώμη εγκρίθηκε από όλα τα πιο κάτω αναφερόμενα μέλη της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής Κύπρου (με αλφαβητική σειρά), τα οποία ήταν παρόντα κατά τη συνεδρίαση της, ημερομηνίας 30 Μαρτίου 2022: Κωνσταντίνος Φελλάς πρόεδρος, Ιωάννης Κκολός  αντιπρόεδρος (εκ περιτροπής για έξι μήνες Οκτώβριος 2021 – Μάρτιος 2022) και μέλη Αναστασία Νικολοπούλου, Άντρη Παναγιώτου, Αντώνης Φαρμακάς, Γεώργιος Παπαντωνίου, Κλεόπας Κλεόπα, Κυριάκος Φελέκκης, Κωνσταντίνα Καπνίση Χριστοδούλου, Κωσταντίνος Δέλτας, Μάριος Καριόλου και Χριστίνα Λοϊζου».