Τηλεργασία, τετραήμερη εργασία, πρόωρες αφυπηρετήσεις και πολλές παραιτήσεις. Αν και είναι νωρίς για μια πλήρη αποτίμηση εντούτοις φαίνεται πως η επίδραση της πανδημίας στο εργασιακό περιβάλλον είναι καταλυτική. Αυτές οι αλλαγές δεν είναι κάτι καινούριο, δεν δημιουργήθηκαν εξαιτίας των περιοριστικών μέτρων που επιβλήθηκαν. Τα lockdowns όμως επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την εργασία και επιτάχυναν αλλαγές που ήδη βρίσκονταν σε εξέλιξη. Όπως ανάφερε στη συνέντευξή του ο Ηλίας Λιβανός, εμπειρογνώμονας του Ευρωπαϊκού Κέντρου για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Κατάρτισης για πολλές επιχειρήσεις και εργαζομένους η πανδημία έφερε σημαντικές αλλαγές στις εργασιακές πρακτικές, στον τρόπο εργασίας αλλά και στο πώς αντιλαμβανόμαστε την ίδια την εργασία. 

Οι ευκαιρίες είναι πλέον τεράστιες. Οι τάσεις που δημιουργήθηκαν θα παραμείνουν σε πολύ σημαντικό βαθμό, γιατί και οι ίδιες οι εταιρείες, οι οργανισμοί αλλά και οι επιχειρηματίες συνειδητοποιούν ότι υπάρχουν πολύ μεγάλες οικονομικές δυνατότητες. Με τον ελάχιστο εξοπλισμό ένας μικρός επιχειρηματίας μπορεί να απλώσει τα φτερά του σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτό σημαίνει, εξήγησε ο Ηλίας Λιβανός, ότι πρέπει να μάθουμε να εργαζόμαστε και να λειτουργούμε σε ένα ευρύτερο περιβάλλον. Οι εργαζόμενοι πρέπει να δίνουν μεγάλη σημασία στην καινοτομία, τη συνέπεια, να βγουν μπροστά και να δημιουργήσουν κάτι που θα ιντριγκάρει μια παγκόσμια αγορά. Οι νοοτροπίες φαίνεται ότι αλλάζουν, πάντως με πιο βραδείς ρυθμούς σε μικρότερες χώρες, όπως η Κύπρος και η Ελλάδα, επεσήμανε.

Παράλληλα και οι προκλήσεις είναι μεγάλες, καθώς ο ψηφιακός μετασχηματισμός και η αυτοματοποίηση δημιουργούν νέα δεδομένα. Η συζήτηση για την εργασία και την τεχνολογία δεν είναι κάτι καινούριο, εξήγησε ο Ηλίας Λιβανός, τονίζοντας πως αυτό που έχει δείξει η ιστορία είναι ότι ενώ καταργούνται κάποιες θέσεις εργασίας, την ίδια στιγμή δημιουργούνται νέες. Αυτό σημαίνει πως οι εργαζόμενοι πρέπει να προσαρμοστούν και να αποκτήσουν νέες δεξιότητες για να παραμείνουν στην αγορά εργασίας. Και εδώ, επεσήμανε ο Έλληνας ειδικός, το εκπαιδευτικό σύστημα απαιτείται να αλλάξει και το ίδιο, προκειμένου να είναι σε θέση αφενός να βοηθά τα παιδιά να αποκτούν τις δεξιότητες που απαιτούνται και αφετέρου να αφουγκραστεί καλύτερα τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Όπως και να έχει μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να μπει η κριτική σκέψη, η αμφισβήτηση, η διαδικασία απόκτησης γνώσεων, η ομαδικότητα και να φύγουμε από το σύστημα της παπαγαλίας και της αποστήθισης, που στην τελική δεν βοηθά σε τίποτα γιατί όταν κάποιος απλά αποστηθίζει κάτι, απλά δεν το μαθαίνει.

Αποδείχτηκε τελικά η πανδημία καταλυτικός παράγοντας αναδιαμόρφωσης της εργασίας όπως τόσο συχνά λέγεται τα τελευταία δύο χρόνια;

Έχουν σημειωθεί πάρα πολλές αλλαγές σε πολλά επίπεδα. Έγιναν αλλαγές σε ό,τι αφορά και το εργατικό δυναμικό αλλά και την ίδια την εργασία. Για παράδειγμα έχει καταγραφεί ένα μεγάλο κύμα πρόωρων αφυπηρετήσεων, ειδικά στην αρχή της πανδημίας, το οποίο στη συνέχεια επιτάχυνε περισσότερες αποχωρήσεις. Αξίζει να πούμε πως μέχρι το 2030 θα έχουν βγει στη σύνταξη όλοι οι baby boomers, κάτι που ενδεχομένως να δημιουργήσει ένα μεγάλο κενό, ειδικά στην Ευρώπη που αντιμετωπίζει θέμα γήρανσης του πληθυσμού της. Οι επιπτώσεις είναι, όμως, αλυσιδωτές ειδικά αν ληφθούν υπόψη οι ψηφιακές αλλαγές που επίσης καταγράφονται. Υπήρχε, επίσης, και μια μεγάλη εξέλιξη σε ό,τι αφορά στις μετακινήσεις των εργαζομένων, κάποιες φορές επειδή αναγκάστηκαν, κάποιες από επιλογή. Η τηλεργασία επηρέασε σε πολύ μεγάλο βαθμό την εργασία, είχε όμως και παράπλευρες συνέπειες. Για παράδειγμα, η ματαίωση επαγγελματικών ταξιδιών και συνεδρίων είχε ως αποτέλεσμα να επηρεαστούν αρνητικά οι κλάδοι της εστίασης και του ταξιδιού. Από την άλλη όμως υπάρχουν τομείς, των οποίων ο τζίρος πολλαπλασιάστηκε, όπως οι μεταφορές. Το εμπόριο, εξάλλου, μεταφέρεται διαδικτυακά. Έχουμε δει να ανοίγουν καταστήματα με μόνο online παρουσία. Η πανδημία, επίσης, επιτάχυνε και την αυτοματοποίηση της οικονομίας. Γενικά αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο ζούμε και κατ’ επέκταση και της εργασίας. Αίσθησή μου είναι πως αυτές οι αλλαγές θα παραμείνουν ακόμη και όταν παρέλθει η πανδημία.

Επομένως, ποιες αλλαγές ήρθαν για να μείνουν; Πώς θα διαμορφωθεί ο τομέας της εργασίας στη μετά πανδημία εποχή;

Η πανδημία ήρθε σε μια εποχή που οι πλατφόρμες παίζουν όλο και πιο ουσιαστικό ρόλο. Ένας Έλληνας graphic designer, για παράδειγμα, αντί να έχει ένα γραφείο δικό του μπαίνει σε μια πλατφόρμα, έχει ένα παγκόσμιο πελατολόγιο και αποκτά πελάτες στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Αυτό θα ήταν αδιανόητο κάποτε, σήμερα με την πανδημία είναι μια όλο και πιο ισχυρή τάση. Βλέπουμε μάγους και ταχυδακτυλουργούς, επαγγέλματα που απαιτούσαν προσωπική επαφή, σε πολύ μεγάλο βαθμό έχουν μεταφερθεί online. Ή οι γυμναστές που στρέφονται στα διαδικτυακά μαθήματα προτρέποντας τους πελάτες τους να μετατρέψουν ένα δωμάτιο του σπιτιού τους σε γυμναστήριο. Πιστεύω αυτές οι τάσεις θα επικρατήσουν σε πολύ σημαντικό βαθμό, γιατί και οι ίδιες οι εταιρείες, οι οργανισμοί αλλά και οι επιχειρηματίες συνειδητοποιούν ότι υπάρχουν πολύ μεγάλες οικονομικές δυνατότητες. Δηλαδή κάποιος δεν έχει να καταβάλει ενοίκιο, να πληρώσει ηλεκτρικό ρεύμα ή να διακινηθεί, μειώνει ταυτόχρονα και το περιβαλλοντικό αποτύπωμά του και την ίδια στιγμή έχει πρόσβαση σε ένα πολύ μεγαλύτερο πελατολόγιο. Για αυτούς τους λόγους είμαι πεπεισμένος ότι θα αλλάξει το επόμενο διάστημα το μοντέλο εργασίας. 

Αυτές οι αλλαγές καταγράφονται με τον ίδιο ρυθμό σε όλες τις χώρες;

Όχι. Σε χώρες όπως η Κύπρος και η Ελλάδα, που δίνουν έμφαση στην προσωπική επαφή, ίσως χρειαστεί περισσότερος καιρός. Όμως, όλο και περισσότεροι βλέπουν τα πλεονεκτήματα. Παλιά ήταν γενική η αντίληψη πως όταν δεν είσαι στην εργασία σου, πάει, δεν δουλεύεις. Αλλά θεωρώ πως ακόμη και αυτοί οι εργοδότες έχουν δει τα πλεονεκτήματα και πλέον σκέφτονται ότι με το να είναι κάποιος στο σπίτι του όχι μόνο δεν τεμπελιάζει αλλά είναι πιθανόν να δουλεύει και πολύ περισσότερο. Η σκέψη ότι το μοντέλο από τις εννιά μέχρι τις πέντε, πέντε μέρες τη βδομάδα έχει τελειώσει, κερδίζει όλο και μεγαλύτερο έδαφος. 

Μας έκανε τελικά η πανδημία να δούμε την εργασία με διαφορετικό πρίσμα; Ποιες είναι οι εργασιακές αξίες στις οποίες δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα τόσο οι νέοι όσο και οι παλαιότεροι εργαζόμενοι; 

Δημιουργείται μια παγκόσμια αγορά, η οποία όμως είναι πολύ απαιτητική. Οι εργαζόμενοι πρέπει να δίνουν μεγάλη σημασία στην καινοτομία, τη συνέπεια, να βγουν μπροστά και να δημιουργήσουν κάτι που θα ιντριγκάρει μια παγκόσμια αγορά. Οι νοοτροπίες φαίνεται ότι αλλάζουν, πάντως με πιο βραδείς ρυθμούς σε μικρότερες χώρες, όπως η Κύπρος και η Ελλάδα. 

Σε άλλες χώρες καταγράφεται τα τελευταία δύο χρόνια το φαινόμενο της μεγάλης παραίτησης, όπου εκατομμύρια εργαζόμενοι εγκαταλείπουν τις δουλειές τους. Έχετε στοιχεία αν συμβαίνει κάτι ανάλογο σε Κύπρο και Ελλάδα;

Συγκεκριμένα στοιχεία δεν υπάρχουν. Ξέρουμε πόσοι αποχώρησαν γιατί συνταξιοδοτήθηκαν, όχι όμως πόσοι έφυγαν από τις δουλειές τους είτε γιατί αυτή ήταν εξοντωτική ή γιατί δεν τους ικανοποιούσε ή πόσοι αναζήτησαν καλύτερες συνθήκες εργασίας στο εξωτερικό. Γνωρίζουμε, όμως, ότι υπάρχουν εργαζόμενοι που έφυγαν γιατί δεν τους ικανοποιούσε η δουλειά τους, όμως δεν έχουμε στοιχεία πόσοι είναι. Το ζήτημα είναι ότι οι συνθήκες πλέον δείχνουν να ευνοούν αυτή την τάση. Ένας γυμναστής, ένας δάσκαλος ξένων γλωσσών αντί να εργάζονται για άλλους, μπορούν να έχουν το δικό τους πελατολόγιο και να εργάζονται όπως οι ίδιοι θέλουν. Θέλω να πω δεν είμαι σίγουρος αν αυτό είναι κάτι που μπορούμε να βάλουμε κάτω από την ομπρέλα της μεγάλης παραίτησης ή της νέας τάξης πραγμάτων.

Ποιες προκλήσεις αλλά και δυσκολίες φέρνει ο ψηφιακός μετασχηματισμός στην εργασία και την απασχόληση;

Υπάρχουν δύο αντικρουόμενες δυνάμεις. Από τη μια με την τεχνολογία σε καθημερινό επίπεδο μπορούμε να διεκπεραιώσουμε μια εργασία πολύ πιο γρήγορα και με μεγαλύτερη επάρκεια από ό,τι στο παρελθόν. Η τεχνολογία μας δίνει απίστευτες δυνατότητες αλλά κάνει την εργασία πιο περίπλοκή. Κάτι που μπορούμε να κάνουμε σήμερα σε μια μέρα, στο παρελθόν χρειαζόμασταν έναν μήνα. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το ότι πρέπει να είμαστε συνέχεια διαθέσιμοι, δημιουργεί μια περιπλοκότητα και απαιτήσεις. Ως αποτέλεσμα, οι εργαζόμενοι γεμίζουν με άγχος. Επιπλέον, κάποια επαγγέλματα τα οποία θεωρούνταν καινοτόμα, πλέον κατάντησαν μονότονα. Ας σκεφτούμε έναν γιατρό που έκανε επεμβάσεις, ενώ πλέον αυτές γίνονται από ένα μηχάνημα και ο ίδιος απλά επιβλέπει. Οι προκλήσεις που φέρνει η τεχνολογία είναι τεράστιες και είναι στο χέρι μας πώς θα τις διαχειριστούμε.

Συμφωνείτε πως ο αυτοματισμός θα οδηγήσει εκατομμύρια εργαζομένους στο περιθώριο; Και αν ναι ποιες ενέργειες πρέπει να γίνουν, ώστε να αποφευχθεί αυτό το αρνητικό σενάριο;

Αυτή την ερώτηση την αγαπώ και σαφώς δεν είναι καινούρια. Αν θέλουμε να γίνουμε περιγραφικοί και πάμε πίσω στην ελληνική μυθολογία θα δούμε ότι ο Ήφαιστος έφτιαξε ρομπότ για να τον βοηθούνε και να κάνουν την εργασία του πιο αποτελεσματική. Δηλαδή από τότε υπήρχε η σκέψη για μηχανές και μάλιστα μηχανές με στοιχεία τεχνητής νοημοσύνης που θα συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην εργασία. Πριν από 100 χρόνια, δηλαδή σήμερα, ο Τζον Κέινς είχε προβλέψει πως η δουλειά θα είναι μόνο χόμπι, θα δουλεύουμε μόνο αν θέλουμε, γιατί η τεχνολογία θα κάνει τα πάντα. Ε λοιπόν σήμερα όχι μόνο δεν κάνουμε δουλειά ως χόμπι, αλλά δουλεύουμε τόσο πολύ που δεν έχουμε καν χρόνο για χόμπι. Οι μηχανές στην εργασία δεν είναι σημερινή κουβέντα αλλά τόσο παλιά όσο η εργασία και η τεχνολογία. Αυτό το οποίο βλέπουμε είναι ότι κάποιες δουλειές εξαφανίζονται επειδή υπάρχει τεχνολογία αλλά κάποιες άλλες εμφανίζονται. Φυσικά πρέπει να προσαρμοζόμαστε και να κατανοούμε τις εξελίξεις. Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι οι μηχανές μετάφρασης θα εξαφάνιζαν τη δουλειά του μεταφραστή. Δεν βλέπουμε να συμβαίνει αυτό, αλλά αντίθετα είναι περιζήτητοι για να επιβεβαιώνουν και να διορθώνουν τη δουλειά που κάνουν οι μηχανές. Ισχύει βέβαια ότι περισσότερο επηρεάζονται τα επαγγέλματα χαμηλότερων δεξιοτήτων. Όπως επίσης ισχύει και ότι αρκετοί εργαζόμενοι πρέπει να προσαρμοστούν και να αποκτήσουν νέες δεξιότητες για να παραμείνουν στην αγορά εργασίας. Σίγουρα αυτό που δεν πρέπει να υπάρχει είναι εφησυχασμός. Πρακτικές του παρελθόντος, όπως θα βολευτώ επειδή ξέρω κάποιον και αυτός ο κάποιος ξέρει κάποιον άλλο και υπάρχει πελατεία έτοιμη, εξασθενούν για αυτό καλό είναι οι νέοι να μην βασίζονται σε κανένα άλλο παρά το να επιλέγουν τομείς που πλέον έχουν παγκόσμιο αντίκτυπο.

Αφοσίωση και εργατικότητα οδηγούν στην επιτυχία

Αν είχατε μπροστά σας δύο παιδιά που προβληματίζονται για τις κατευθύνσεις που πρέπει να πάρουν, τι θα τους λέγατε; Ποια θα ήταν η συμβουλή σας για να αυξήσουν τις πιθανότητες επαγγελματικής τους επιτυχίας, πέραν από το να «κάνουν κάτι που αγαπούν» που συνήθως λέγεται;

Το να κάνουν κάτι που αγαπούν είναι μια σωστή συμβουλή. Όταν αγαπάς κάτι και αφοσιωθείς σε αυτό, ενδεχομένως να πετύχεις. Αυτό όμως δεν μπορεί να είναι η μόνη συμβουλή. Ένα παιδί, για παράδειγμα, από τη Λεμεσό ή τη Θεσσαλονίκη αγαπά το διάστημα και θέλει να γίνει αστροναύτης. Δεν είναι ακατόρθωτο, αλλά πρέπει να ξέρει πως θα υπάρξουν δυσκολίες. Ένα παιδί οφείλει να λαμβάνει υπόψη του εκτός από τα θέλω του και τις τάσεις της οικονομίας. Δίπλα στο «αν θέλεις να γίνεις αστροναύτης θα προσπαθήσεις πολύ», πρέπει να προστεθούν και οι δυσκολίες που θα αντιμετωπίσει στην πορεία αυτή και πως δεν μπορεί να το κάνει μένοντας στη γειτονιά του. Κανένας στόχος δεν πρέπει να αποκλείεται, όταν κάποιος είναι αποφασισμένος να πετύχει. Σίγουρα η επιλογή επαγγέλματος δεν είναι εύκολη υπόθεση. Αυτό για το οποίο είμαι σίγουρος, είναι πως η αφοσίωση σε κάτι και η εργατικότητα είναι το 80%. Δεν φτάνει κάποιος να είναι καλό μαθητής, να έχει γνωριμίες ή να έχει κληρονομήσει μια επιχείρηση. Αυτό δεν είναι αρκετό. Η αγάπη, η αφοσίωση και η συνεχής βελτίωση θα φέρουν την επιτυχία. Επίσης, χρειάζονται και καλά αντανακλαστικά και αυτά τα αποκτά κάποιος όταν παρακολουθεί τις εξελίξεις και δεν εφησυχάζεται ποτέ. Παράλληλα είναι σημαντικό ένα παιδί να μην επαναπαύεται με τίποτα και να βασίζεται στις δικές του δυνάμεις. Φυσικά. Η ευελιξία είναι πλέον απαραίτητη να υπάρχει. Κάποιος που δεν είναι ευέλικτος θα μείνει πίσω. 

Έχει ισχύ αυτό που συχνά λέγεται πως οι εργαζόμενοι στο μέλλον θα αλλάζουν συχνά κατευθύνσεις αλλά και επαγγέλματα;

Το τι θα προκύψει στο μέλλον δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε με σιγουριά. Όμως αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι κάποιος που δεν αφουγκράζεται τις εξελίξεις και δεν έχει ανοικτά τα μάτια του να βλέπει το πώς μπορεί να βελτιωθεί, ίσως και να χάσει το τρένο. Το αν θα χρειαστεί να αλλάξει διάφορα επαγγέλματα στη ζωή του εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Ένας που θα σπουδάσει γιατρός είναι πολύ πιθανόν ότι θα παραμείνει σε αυτό το επάγγελμα, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Για άλλα επαγγέλματα πάλι τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Είναι δεδομένο ότι πρέπει να είμαστε έτοιμοι, αν όχι και υποχρεωμένοι, να σπάσουμε και να βγούμε έξω από τη ζώνη ασφάλειας μας. 

Τι πρέπει να αλλάξει στο εκπαιδευτικό σύστημα, ώστε τα παιδιά να αποκτούν παιδεία αλλά και να αποφοιτούν έχοντας δεξιότητες και γνώσεις που θα τα βοηθήσουν στην επαγγελματική τους αποκατάσταση;

Αυτή είναι μια μεγάλη και πονεμένη ερώτηση. Στην Ελλάδα όπως και στην Κύπρο που έχουμε κοινά στοιχεία, το εκπαιδευτικό σύστημα ήταν παραδοσιακά προσκολλημένο στις ανάγκες του δημόσιου τομέα. Έχουμε πολλές σχολές κοινωνιολογίας, πολιτικών σπουδών στα πανεπιστήμια που έδιναν κατευθείαν δουλειά στο δημόσιο. Το εκπαιδευτικό σύστημα, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά στα πανεπιστήμια, πρέπει να ανταποκρίνεται σε έναν λογικό βαθμό στις ανάγκες της αγοράς εργασίας και να συμπεριλάβει νέες σχολές μειώνοντας ίσως κάποιες άλλες. Την ίδια στιγμή πρέπει να αλλάξει και η νοοτροπία μας. Πολλές φορές καταλήγουμε να σπουδάζουμε κάτι που μπορεί να μην μας αρέσει ή να μην έχει επαγγελματικές προοπτικές γιατί απλά περάσαμε στη συγκεκριμένη σχολή. Επίσης, μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να μπει η κριτική σκέψη, η αμφισβήτηση, η διαδικασία απόκτησης γνώσεων, η ομαδικότητα και να φύγουμε από το σύστημα της παπαγαλίας και της αποστήθισης, που στην τελική δεν βοηθά σε τίποτα γιατί όταν κάποιος απλά αποστηθίζει κάτι, απλά δεν το μαθαίνει. Αυτό βέβαια σημαίνει και επαναδιατύπωση του ρόλου των ίδιων των εκπαιδευτικών.