Η ψυχική υγεία των παιδιών: Όσα δεν σου έχουν πει (εικόνες)

Για την αναγκαιότητα δημιουργίας εθνικής στρατηγικής για τη ψυχική υγεία όλων των πολιτών, ξεκινώντας από την πρώιμη παιδική ηλικία (0-5) μιλά στον «Φ» η επιστημονική συνεργάτιδα του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας της Αγγλίας και της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Μπέρμινγχαμ δρ Μαρκέλλα Γρηγορίου.

Μια νέα ακαδημαϊκός με αξιόλογη δράση στον τομέα της πρόληψης και της δημιουργίας πολιτικής στον χώρο της ψυχικής υγείας. Κάνοντας αναφορά σε όλα όσα δεν μας έχουν πει για τη ψυχική υγεία, τονίζει ότι «είναι απαραίτητη η ενημέρωση και εκπαίδευση όλων των πολιτών, καθώς και η εφαρμογή αποτελεσματικών και βιώσιμων προγραμμάτων και παρεμβάσεων σε χώρους όπως το σχολείο, τα νοσοκομεία/κλινικές, η κοινότητα και το σπίτι».

Η δρ Γρηγορίου, πέραν των συνεργασιών της με επιστημονικές εταιρίες και πανεπιστήμια του εξωτερικού, είναι και Λέκτορας Κλινικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Λεμεσού (μετεξέλιξη του CIIM) που ξεκινά φέτος τη λειτουργία του και δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε ερευνητικά προγράμματα και προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης που αφορούν τη ψυχική υγεία.

Μας είπε ότι η ιδέα για τη δημιουργία εθνικής στρατηγικής, γεννήθηκε μέσα από τη δράση της ως επικεφαλής της Επιτροπής Υγείας της 5ης Βουλής των Νέων Αντιπροσώπων, όπου μαζί με τα άλλα μέλη, παρουσίασε σε βουλευτές και σε εκπροσώπους αρμόδιων φορέων τον Ιούλη 2022, την εισήγηση που αφορά τη διεξαγωγή προληπτικών ελέγχων ψυχικής υγείας από την πρώιμη παιδική ηλικία (0-5).

Πρόσθεσε ότι «ήταν θετικές οι αρχικές τοποθετήσεις όλων των παρευρισκομένων στη συνεδρίαση, αλλά έκτοτε δεν έχουμε επίσημη ενημέρωση, για το αν προχώρησε το θέμα. Είναι ξεκάθαρο – συνέχισε – ότι η ψυχική υγεία αφορά όλους και ως εκ τούτου, όλα τα παιδιά θα πρέπει να έχουν πρόσβαση σε προγράμματα προαγωγής υγείας, ανεξαρτήτως αν παρουσιάζουν παράγοντες ρίσκου ή όχι.

Αν θέλουμε να προάγουμε την υγεία ως κοινωνία, φροντίζουμε απο την περίοδο της κύησης να ενημερωθούν οι νέοι γονείς για τους παράγοντες ρίσκου και τους προστατευτικούς παράγοντες στον τομέα της ψυχικής υγείας. Σημειώνουμε ότι οι προληπτικοί έλεγχοι ψυχικής υγείας δεν είναι διαγνωστικοί, αλλά έχουν μορφή αξιολόγησης και παρατήρησης, ώστε αν υπάρχουν ενδείξεις ή ανησυχίες από τους ειδικούς, να παρέχεται πρώιμη παρέμβαση και εκπαίδευση εγκαίρως».

Αυξημένες παραπομπές σε ειδικούς

Η δρ Γρηγορίου τόνισε ότι «ο σχεδιασμός και το περιεχόμενο της εθνικής στρατηγικής ψυχικής υγείας στην Κύπρο, πρέπει να στηρίζεται σε επιστημονικά δεδομένα και να λαμβάνει υπόψη παραδείγματα και καλές πρακτικές άλλων χωρών που έχουν καταφέρει να βελτιώσουν τα επίπεδα ψυχικής υγείας όλων των πολιτών, όπως η Σουηδία και η Φιλανδία. Σαφώς και οι πρακτικές σε αυτές τις χώρες – πρόσθεσε – δεν εφαρμόζονται εδώ, διότι διαφέρουμε πολύ σε αντίληψη, κουλτούρα και κρατική πρόνοια, όμως όταν ασχολούμαστε με δημιουργία πολιτικής, πρέπει να γνωρίζουμε τις πρακτικές άλλων χωρών και να χρησιμοποιούμε τα στοιχεία που μπορούμε να εφαρμόσουμε στη δική μας χώρα.

Στην Κύπρο υπάρχουν προγράμματα από κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς, καθώς και από επαγγελματίες στον τομέα της ψυχικής υγείας, αλλά αυτό δεν επαρκεί σε καμία περίπτωση και πρέπει να γίνουν πολύ περισσότερα. Για παράδειγμα, είναι καθοριστικό το πώς και πού διατίθεται το κρατικό κονδύλι για τη ψυχική υγεία. Ο τρόπος με τον οποίο εργαζόμαστε στην Κύπρο σήμερα, είναι αντιδραστικός, δηλαδή θα ασχοληθούμε με ένα πρόβλημα εφόσον αυτό μας εμποδίζει να λειτουργήσουμε, ή δημιουργεί επιπρόσθετα προβλήματα. Γι’ αυτό άλλωστε ηπρόληψη δεν καλύπτεται από το ΓεΣΥ, αλλά ούτε και ενσωματώνεται συστηματικά στα σχολεία. Αυτός ο τρόπος όμως δεν αποδίδει… αντίθετα βλέπουμε ότι αυξάνονται κάθε χρόνο οι ανάγκες στον τομέα ψυχικής υγείας και πλέον μέχρι και πολύ μικρά παιδιά παραπέμπονται σε ειδικούς.

Με βάση τις εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι δαπάνες για την πρόληψη στην Κύπρο είναι πολύ χαμηλότερες από τον μέσο όρο της ΕΕ. Η Κύπρος δαπανά 24% λιγότερο κατά κεφαλήν σε εξωνοσοκομειακή περίθαλψη, 39% λιγότερο σε ενδονοσοκομειακή περίθαλψη και 87% λιγότερο σε μακροχρόνια φροντίδα, σε σύγκριση με τους μέσους όρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αυτό βέβαια οφείλεται και στο ότι έχουμε μικρότερο συνολικό διαθέσιμο προϋπολογισμό για την υγεία. Είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε τη σημαντικότητα της ψυχικής υγείας και της υγείας γενικότερα, η οποία ξεκινά πριν καν δημιουργηθούμε.

Αναφερόμαστε στην υγεία των γονέων, πριν και κατά τη σύλληψη του παιδιού, στη διατροφή, στη χρήση αλκοόλ ή άλλων ουσιών, στο κάπνισμα, καθώς και στο χρόνιο άγχος, παράγοντες που γνωρίζουμε από έρευνες ότι επηρεάζουν την υγεία του εμβρύου, δηλαδή του μελλοντικού ενήλικα. Αν γίνει κάτι συστηματικό, ολιστικό και σε εθνικό επίπεδο, μπορούμε να βελτιώσουμε σημαντικά την κατάσταση στην Κύπρο. Για παράδειγμα, ένας τομέας που βλέπω ότι χρειάζεται άμεση αλλαγή και σχετίζεται με τη ψυχική υγεία των παιδιών, είναι η άδεια μητρότητας η οποία είναι ελάχιστη σε σχέση με τον χρόνο που χρειάζεται η μητέρα για να επανέλθει και το χρόνο που χρειάζεται το παιδί με τη μητέρα. Ή ακόμα η άδεια πατρότητας, για την οποία φαίνεται ότι αδιαφορούμε πλήρως».

Οι πρώιμες εμπειρίες στο επίκεντρο ερευνών

«Οι πρώιμες εμπειρίες του ανθρώπου κατά τα πρώτα έτη ζωής, καθώς και κατά την περίοδο της κύησης, είναι πλέον στο επίκεντρο των ερευνών στα πεδία της ψυχιατρικής και ψυχολογίας», μας είπε η δρ Γρηγορίου και πρόσθεσε: «Γνωρίζουμε ότι περίπου το 80% την ανάπτυξης του ανθρώπινου εγκεφάλου ολοκληρώνεται κατά τα πρώτα τρία έτη ζωής (Centre for Developing Child, Harvard University) και ότι 50% όλων των ψυχικών παθήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο θα εκφραστούν μέχρι την ηλικία των 14 ετών (WHO, 2020/2022). Tέτοια δεδομένα θα πρέπει να μας οδηγήσουν στον σχεδιασμό και εφαρμογή πρακτικών σε εθνικό επίπεδο, μέσω των υπηρεσιών υγείας και των υπηρεσιών εκπαίδευσης στην Κύπρο, ώστε να μην μένουμε μόνο στις θεωρίες.

Επίσης η ενημέρωση των πολιτών συμπεριλαμβανομένων των γονέων και των εκπαιδευτικών σχετικά με τα τελευταία ερευνητικά δεδομένα, είναι καθοριστική αφού έτσι καταπολεμούμε την άγνοια. Για παράδειγμα οι πρώτες εμπειρίες του παιδιού διαμορφώνουν την αρχιτεκτονική του εγκεφάλου και θέτουν τα θεμέλια της ανθεκτικότητας ή της ευαλωτότητας, αναλόγως των εμπειριών και ερεθισμάτων που βιώνει ένα παιδί. Οτιδήποτε παρεμβαίνει σε αυτή την αναπτυξιακή διαδικασία, μπορεί να μειώσει τις ικανότητες του παιδιού για μάθηση και συσχέτιση με τους άλλους. Κατανοώντας λοιπόν τη σημαντικότητα αυτών των ευρημάτων για τη ψυχική υγεία, μπορούμε να προλάβουμε πολλές καταστάσεις, όπως η συνεχόμενη χρήση υπηρεσιών ψυχικής υγείας, συμπεριλαμβανομένης και της νοσηλείας (που έχουν βέβαια πολύ μεγάλο κόστος), η μη ολοκλήρωση του σχολείου, η συνεχόμενη εναλλαγή από ένα εργασιακό πλαίσιο σε άλλο, οι δυσκολίες των νέων σε θέματα σχέσεων, αυτονόμησης και λειτουργικότητας, καθώς και η πιθανότητα να αποκλειστούν κοινωνικά πολίτες λόγω κάποιας πάθησης, η οποία χωρίς παρέμβαση θα εδραιωθεί και θα παραμείνει σε βάθος χρόνου.

Πρέπει να επισημανθεί ότι τα παιδιά σε πολύ μικρή ηλικία, μπορούν να εμφανίσουν πρώιμα σημάδια, όπως άγχος ή απουσία διάδρασης. Παράλληλα και η νέα μητέρα μπορεί να εμφανίσει διαταραχές άγχους, επιλόχεια κατάθλιψη ή ψύχωση, ή ακόμα και αυτοκτονική συμπεριφορά, θεματικές τις οποίες δεν αγγίζουμε στην Κύπρο.

Με τη σειρά του και ο νέος πατέρας έρχεται αντιμέτωπος με πολλές προκλήσεις στον τομέα της ψυχικής υγείας, που πιθανόν να μην του έχει αναφέρει κανείς. Να κρατήσουμε στο μυαλό μας ότι τα μικρά παιδιά ανταποκρίνονται και επεξεργάζονται συναισθηματικές εμπειρίες και τραυματικά γεγονότα, με τρόπους που είναι διαφορετικοί από τους ενήλικες, καθώς και ότι η ψυχική υγεία επηρεάζεται και από την αλληλεπίδραση των γονιδίων του ανθρώπου με τα εξωτερικά ερεθίσματα. Δεδομένου όμως ότι δεν μπορούμε να επιλέξουμε τα γονίδιά μας, έχουμε ως μόνη επιλογή να εκπαιδευτούμε και να ενημερωθούμε για την επίδραση που έχουν όλα όσα βιώνουμε στον κόσμο, πάνω στη συνολική μας υγεία, συμπεριλαμβανομένης της φυσικής, συναισθηματικής, κοινωνικής και ψυχικής υγείας (προσέγγιση της ολιστικής ιατρικής/τρόπου ζωής)».

4 παραμύθια και μια νέα παιδαγωγική προσέγγιση

Η δρ Μαρκέλλα Γρηγορίου μαζί με δύο από τους συνεργάτες της, τον Λούκα Παναγή, εκπαιδευτικό δημοτικής εκπαίδευσης και τη Βιβή Μαρκάτου, εικονογράφο παιδικών παραμυθιών, δημιούργησαν τα πρώτα εκπαιδευτικά εγχειρίδια για την πρώιμη παιδική ηλικία στην Κύπρο, που πραγματεύονται το θέμα της υγείας και διδάσκουν στα παιδιά τη σημαντικότητα του κάθε πυλώνα υγείας και το πώς διαχειριζόμαστε τις δυσκολίες.

Όπως μας πληροφόρησε η δρ Γρηγορίου, «πρόκειται για τέσσερα μικρά παραμυθάκια που πήραν έγκριση από το Υπουργείο Παιδείας και ήδη κάποιοι εκπαιδευτικοί και γονείς τα χρησιμοποιούν. Οργανώσαμε, πρόσθεσε, τέσσερα βιωματικά εργαστήρια στη Λεμεσό όπου συμμετείχαν πάνω από 150 παιδιά, έγινε παρουσίαση σε εκπαιδευτικούς, κάποιοι από τους οποίους τα χρησιμοποιούν στο σχολείο τους, ενώ τα έχουν αγοράσει και αρκετοί γονείς.

Τα εργαλεία αυτά έχουν παρουσιαστεί και στο 20ο διεθνές συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων στην Κοπεγχάγη της Δανίας τον Ιούνιο 2023 και οδήγησαν σε συνεργασίες με παιδιοψυχίατρους και ερευνητές από την Ευρώπη.

Μέσα από αυτά τα παραμύθια πραγματευόμαστε τις σημαντικότερες προκλήσεις του σύγχρονου ανθρώπου, όπως η μοναξιά, η θλίψη, η ασθένεια και η εναλλαγή στη διάθεση. Βοηθάμε το παιδί να δημιουργήσει μια πιο υγιή αντίληψη για την πραγματικότητα, χωρίς όμως να εκβιάζουμε την ανάπτυξή του. Η ιδέα έρχεται από πιο σύγχρονα εκπαιδευτικά μοντέλα και συστήματα, όπως αυτά των Σκανδιναβικών χωρών και του Καναδά, που χρησιμοποιούν το παραμύθι ως ενα απο τα κυριότερα εργαλεία, διότι διεγείρει τη φαντασία, προκαλεί την περιέργεια, παρακινεί τη σκέψη και ξυπνάει την κρίση στα παιδιά.

Για να το πούμε πιο απλά, το παραμύθι έχει τη δύναμη να δημιουργήσει τα θεμέλια για το ήθος, τη σκέψη, την αντίληψη, το πάθος και τη νοημοσύνη στο παιδί, δηλαδή τον μελλοντικό ενήλικα. Τα παραμύθια μας, χρησιμοποιούνται τόσο για τη δημιουργία συνείδησης σχετικά με το τι είναι υγεία, όσο και σαν εκπαιδευτικά εγχειρίδια, αφού μαζί με τα παραμύθια δημιουργήθηκαν και δραστηριότητες απο την νηπιαγωγό και ειδική εκπαιδευτικό Ιωάννα Χ’’ Γεωργίου Κυριάκου με σκοπό να ενισχύσουν τη φαντασία, δημιουργικότητα και μουσικοκινητική αντίληψη. Οι δραστηριότητες δημιουργούν εγγύτητα με τη φύση, το νερό και τον κόσμο της τέχνης και έχουν ως κύρια δομικά στοιχεία το παιχνίδι, τη φαντασία, τη δημιουργία και την ευκαιρία, τους «γιατρούς» δηλαδή της πρώιμης παιδικής ηλικίας».

Kτίζοντας το παρόν και το μέλλον του παιδιού

«Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 8 χρόνων που συνεργάζομαι με διάφορα νοσοκομεία ψυχικής υγείας, φυλακές και σχολεία – ανέφερε στον «Φ» η δρ Μαρκέλλα Γρηγορίου – είχα την ευκαιρία με την ομάδα μου να αξιολογήσουμε χιλιάδες άτομα που βιώνουν διάφορες καταστάσεις όπως σχιζοφρένεια, κατάθλιψη, εξαρτήσεις, καθώς και άτομα με αυτοκτονική ή παραβατική συμπεριφορά και διάπραξη σοβαρών ποινικών αδικημάτων.

Ήταν κοινή διαπίστωση της ομάδας, ότι οι περισσότεροι άνθρωποι αναφέρονταν σε μια παιδική ηλικία αρκετά τραυματική και καθόλου ανέμελη. Πολλοί μίλησαν για παραμέληση από τους γονείς ή κάποιου είδους κακοποίηση, άλλοι για διαμονή σε ιδρύματα, για αποκλεισμό και μοναξιά σε μια ηλικία υπερβολικά ευάλωτη. Όπως γνωρίζουμε, ο εγκέφαλος αναπτύσσεται μέσω των αλληλεπιδράσεων και των ερεθισμάτων.

Οι καθημερινές εμπειρίες και η επανάληψη αυτών των εμπειριών, καθορίζουν ποιές εγκεφαλικές συνδέσεις αναπτύσσονται και ποιες θα διαρκέσουν για μια ζωή. Γι’ αυτό, το εύρος και η ποιότητα της φροντίδας και της αλληλεπίδρασης που λαμβάνει το παιδί στα πρώτα χρόνια, παίζουν τεράστιο ρόλο. Αυτοί που δίνουν προσοχή, ανταποκρίνονται και αλληλεπιδρούν με ένα παιδί, θα μπορούσαμε να πούμε ότι χτίζουν κυριολεκτικά τον εγκέφαλο αυτού του παιδιού».