Έχουν περάσει 57 χρόνια από την επικράτηση της χούντας, όταν μια χούφτα επίορκων συνταγματαρχών, τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου 1967, κατέλυσε τη δημοκρατία, επέβαλε δικτατορία, φυλάκισε, βασάνισε, δολοφόνησε και εξόρισε αντιστασιακούς

Ήταν μια επταετία που αποδείχτηκε καταλυτική για την πορεία του Ελληνισμού και που καθόρισε την μετέπειτα πορεία τόσο της Ελλάδας όσο και της Κύπρου.

Μια αποτίμηση της χούντας επιχειρούν στο βιβλίο τους «Στρεβλή πορεία» (εκδόσεις Μεταίχμιο) οι Ευάνθης Χατζηβασιλείου και Δημήτρης Σωτηρόπουλος, στο οποίο παρουσιάζουν τα συμπεράσματά τους για τα αίτια και τις επιπτώσεις της δικτατορίας. Μιλώντας στον Φιλελεύθερο ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών και γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία είπε πως η χούντα «ήταν μια αεροπειρατεία, κατά την οποία μια κλίκα ασήμαντων στρατιωτικών, χαμηλά στην ιεραρχία, κατέλαβε το κράτος. Δεν υπήρχε οποιαδήποτε λαϊκή υποστήριξη για την επιβολή της χούντας και ποτέ κατά το διάστημα της εξουσίας της η χούντα δεν απέκτησε λαϊκό έρεισμα», είπε προσθέτοντας πως δεν ήταν ένα καθεστώς που επιβλήθηκε από έξω αλλά από εσωτερικά αίτια.

Επεσήμανε πως η δικτατορία ήταν ένα καθεστώς μια κλίκας ανώτερων αξιωματικών, χωρίς λαϊκή υποστήριξη, που δεν διέθεταν την ικανότητα ή τα εφόδια να ασκήσουν εξουσία είτε πολιτική είτε στρατιωτική. Κάτι που όπως ανέφερε ο Έλληνας ιστορικός φάνηκε ξεκάθαρα όταν η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο. Μια εξέλιξη που η χούντα είχε όχι μόνο αποτύχει να προβλέψει αλλά και να αντιμετωπίσει, με αποτέλεσμα την τουρκική εισβολή και κατοχή. «Οι χουντικοί αν και στρατιωτικοί δεν ήξεραν να κάνουν πόλεμο. Ήξεραν μόνο να κάνουν πραξικοπήματα. Όταν όμως τα πράγματα έφτασαν σε πολεμική σύγκρουση δεν μπορούσαν να την διαχειριστούν», εξήγησε.

-Για ποιους λόγους αποφασίσατε να συγγράψετε μαζί με τον Δημήτρη Σωτηρόπουλο το βιβλίο Στρεβλή Πορεία 1960-1974 (Εκδόσεις Μεταίχμιο);

-Έχουν πλέον περάσει, από την επιβολή της χούντας, 57 χρόνια, δηλαδή δύο γενιές. Έχουν γίνει πολλές έρευνες, σε αρχεία μάλιστα διαφόρων χωρών και υπάρχει μια μεγάλη σχετική βιβλιογραφία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Θεωρήσαμε ότι όλα αυτά επιτρέπουν περισσότερο συνθετικές ερμηνείες και μια συνολική αποτίμηση των αιτίων και των συνεπειών της δικτατορίας. Είναι δηλαδή η ώρα για να γίνει κάτι τέτοιο. Το εγχείρημά μας αποσκοπεί να συνδυάσει την ανάλυση του πολιτικού και του πολιτιστικού στοιχείου, κάτι που δεν είχε επιχειρηθεί σε τέτοια τουλάχιστον κλίμακα έως τώρα. Θεωρούμε ότι αυτό συνεισφέρει στην προσπάθεια καλύτερης κατανόησης του τραυματικού τούτου γεγονότος.

-Τι ήταν η χούντα της 21ης Απριλίου; Ήταν το αποτέλεσμα μιας ομάδας στρατιωτικών που διψούσαν για την εξουσία, μια κίνηση που είχε λαϊκή αλλά και στρατιωτική υποστήριξη ή δικτατορία που επιβλήθηκε από έξω;

-Ήταν μια αεροπειρατεία, κατά την οποία μια κλίκα ασήμαντων στρατιωτικών, χαμηλά στην ιεραρχία, κατέλαβε το κράτος. Δεν υπήρχε οποιαδήποτε λαϊκή υποστήριξη για την επιβολή της χούντας και ποτέ κατά το διάστημα της εξουσίας της η χούντα δεν απέκτησε λαϊκό έρεισμα. Ούτε και ήταν η δικτατορία των συνταγματαρχών ένα καθεστώς που σχεδιάστηκε ή έστω ήταν αποδεκτό από την ηγεσία του στρατεύματος: ήταν το καθεστώς μιας κλίκας, η οποία μάλιστα μετά την άνοδό της στην εξουσία φρόντισε να αποστρατεύσει μαζικά τους ανώτατους αξιωματικούς ώστε να ελέγξει τον στρατό ξηράς. Το 1967 οι στρατηγοί θα έκαναν πραξικόπημα αν τους έδινε τέτοια εντολή ο βασιλιάς, αλλά η χούντα δεν ήταν μια τέτοια περίπτωση. Στο βιβλίο αναλύουμε λεπτομερώς αυτές τις διαστάσεις, και είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι πρωταίτιοι της χούντας καταδικάστηκαν το 1975 για εσχάτη προδοσία (ανατροπή του πολιτεύματος) και για στάση, δηλαδή για ένοπλη εξέγερση εναντίον της ιεραρχίας του στρατεύματος και της ηγεσίας του κράτους. Τέλος, η σύγχρονη έρευνα είναι σαφής: η χούντα δεν υπήρξε ένα καθεστώς που επιβλήθηκε από έξω, αλλά προήλθε από εσωτερικά αίτια, συγκεκριμένα από τις αδυναμίες του ελληνικού πολιτικού συστήματος που, χωρίς ασφαλώς να το θέλει ή να το περιμένει, επέτρεψε σε αυτούς τους επίορκους αξιωματικούς να αμφισβητήσουν το πολίτευμα. Υπό αυτή την έννοια, η χούντα υπήρξε το αποτέλεσμα μιας μεγάλης αποτυχίας της ελλαδικής πολιτικής, η οποία δεν μπόρεσε να διαχειριστεί τη μεγάλη πολιτική κρίση των ετών 1963-1967. Έτσι, η χούντα δεν ήταν καθόλου αναπόφευκτη. Έγινε όμως πιθανή λόγω της τελμάτωσης και της αποτυχίας του πολιτικού συστήματος.

-Υπήρχαν και αν ναι ποιες ήταν οι διαφορές ανάμεσα στη χούντα του Παπαδόπουλου και στη χούντα του Ιωαννίδη;

-Η χούντα του Ιωαννίδη ήταν σαφώς ακόμη πιο ακραία και από αυτή του Παπαδόπουλου (που ήταν φυσικά η ίδια ακραία) και αυτό φάνηκε στους τραγικούς χειρισμούς της στο Κυπριακό που κατέληξαν σε εθνική καταστροφή. Ο Ιωαννίδης αποζητούσε μια παροξυσμική «καθαρότητα» της «επανάστασης», κάτι που, με δεδομένη την ιδεολογική ρηχότητα των δικτατόρων και την πλήρη αδυναμία τους να κατανοήσουν τον κόσμο, ήταν κάτι το καταστροφικό για το έθνος. Ωστόσο, ενώ υπήρχαν κάποιες επιμέρους διαφορές τους, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι και οι δύο ήταν εκδοχές του ίδιου καταστροφικού δικτατορικού καθεστώτος. Με άλλα λόγια, οι ομοιότητές τους ήταν πολύ μεγαλύτερες από τις όποιες διαφορές τους.

–Έχουν λεχθεί πολλά για το ρόλο των Αμερικανών. Ήταν η χούντα μια μαριονέτα των ΗΠΑ; Ποια ήταν η σχέση τους στη διάρκεια των επτά χρόνων που διήρκησε;

-Στους Αμερικανούς δεν συνέφερε μια δικτατορία στην Ελλάδα, ούτε μια δικτατορία του βασιλιά, πόσο δε μάλλον μια τέτοια δικτατορία χαμηλόβαθμων σχετικά αξιωματικών με τόσο εθνικιστικές τάσεις και αδυναμία κατανόησης των διακυβευμάτων της πολιτικής, εσωτερικής και εξωτερικής. Οι Αμερικανοί δεν προκάλεσαν ή βοήθησαν την άνοδο της χούντας στην εξουσία. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν τον αιφνιδιασμό των αμερικανικών υπηρεσιών, ακόμη και της CIA, το πρωί της 21ης Απριλίου 1967. Υπό αυτή την έννοια, η επιβολή της χούντας ήταν μια μεγάλη αποτυχία και των αμερικανικών υπηρεσιών. Ωστόσο, μετά την επιβολή της χούντας, και αντιμετωπίζοντας μεγάλες γεωπολιτικές προκλήσεις ευρύτερα, π.χ. τον πόλεμο στο Βιετνάμ, αλλά και ειδικά στη Μεσόγειο (Πόλεμος των Έξι Ημερών τον Ιούνιο του 1967, σοβιετική ναυτική παρουσία) οι Αμερικανοί την αποδέχθηκαν όσο και εάν πολιτικά την περιφρονούσαν. Επομένως δεν ήταν μαριονέτα τους. Ήταν μια σχέση συμβίωσης αναγκαστικής.

-Ποιες ήταν οι συνέπειες για την Ελλάδα; Πόσο καθοριστική υπήρξε η επταετής δικτατορία για το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα της χώρας;

-Η χούντα διέκοψε βίαια τη διαδικασία εκσυγχρονισμού της χώρας καθώς και σε επίπεδο πολιτιστικό και αισθητικό τη μεγάλη ανανέωση των νοοτροπιών που είχε πυροδοτηθεί από την οικονομική ανάπτυξη του 1953-67. Ήταν μια έκρηξη υπερσυντηρητισμού και αντιδραστικότητας, πολιτικής και πολιτιστικής. Η επταετία της και η πτώση της οδήγησε το εκκρεμές να κινηθεί προς την άλλη κατεύθυνση, με τη νομιμοποίηση του εθνολαϊκισμού που η χούντα εξέφρασε, τη μεγιστοποίηση του αντιδυτικού πνεύματος, την απαξίωση των φιλοδυτικών, κεντρογενών πολιτικών δυνάμεων στην Ελλάδα. Ανέστειλε την πορεία της χώρας προς την Ευρώπη αλλά δεν επέφερε το τέρμα της. Προκάλεσε όμως μια ασύλληπτης έκτασης καταστροφή στην Κύπρο, που ακόμη δεν έχουμε καταφέρει να ανατάξουμε. Με άλλα λόγια, και αυτό είναι μια βασική θέση του βιβλίου, η χούντα δεν υπήρξε απλώς μια «παρένθεση» μετά την οποία τα πράγματα επέστρεψαν σε μια «φυσιολογική» κατάσταση. Στην Κύπρο ειδικά κάτι τέτοιο ήταν πλέον αδύνατον να γίνει.

-Κατάφερε η Ελλάδα κατά τη γνώμη σας να αφήσει πίσω της την περίοδο εκείνη ή υπάρχουν κατάλοιπα που την ταλαιπωρούν ακόμη.

-Σίγουρα δεν έχουμε ακόμη καταφέρει να ανατάξουμε τη ζημία στην Κύπρο, τη μεγαλύτερη, πέραν κάθε σύγκρισης, από τις καταστροφές που προκάλεσε η χούντα. Πέραν της Κύπρου, η Ελλάδα κατάφερε να αντιμετωπίσει και να αφήσει πίσω της αρκετές από τις ζημίες που προκάλεσε η χούντα, αλλά όχι όλες, όχι πλήρως. Η απαξίωση της Δύσης, ο λαϊκισμός, οι φθηνές θεωρίας συνωμοσίας, όλα αυτά είτε προωθήθηκαν συνειδητά από τη χούντα είτε διευκολύνθηκαν από τη γελοιότητά της. Δεν είμαι σίγουρος ότι ακόμη και σήμερα, στο πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο στην Ελλάδα, το εκκρεμές έχει πλέον ισορροπήσει.

Βλέπετε να υπάρχουν καθόλου κοινά σημεία ανάμεσα στον τότε εθνολαϊκιστικό και αντισυστημικό τρόπο δράσης της χούντας με τον τρόπο δράσης των ακροδεξιών και λαϊκιστικών κομμάτων σήμερα;

-Η αδυναμία ακριβούς, ρεαλιστικής και αποτελεσματικής κατανόησης του κόσμου είναι ένα βασικό κοινό στοιχείο. Και είναι εξαιρετικά επικίνδυνο για τις κοινωνίες μας, όπως δείχνει η κυπριακή εμπειρία του 1974. Ειδικά για εμάς, μικρά κράτη στην πιο ταραγμένη περιοχή της υφηλίου, η νηφαλιότητα και η αποτελεσματικότητα, η αποφυγή του παροξυσμού, της ακρότητας και των ψευδαισθήσεων είναι προϋποθέσεις επιβίωσης σε αυτόν τον μεγάλο και πολύ συχνά επικίνδυνο κόσμο.

Οι χουντικοί δεν περίμεναν την τουρκική εισβολή

-Όπως έχετε πει, η Κύπρος πλήρωσε βαρύ τίμημα για τη χούντα των συνταγματαρχών. Είχαν λάβει ποτέ υπόψη τους πως οι ενέργειές τους θα κατέληγαν στην τουρκική εισβολή και κατοχή;

-Οι χουντικοί, συγκεκριμένα πλέον ο Ιωαννίδης και η δική του ομάδα, έκαναν το πραξικόπημα εναντίον του προέδρου Μακαρίου, θεωρώντας ότι η Τουρκία δεν θα αντιδρούσε με μια εισβολή. Όσο και εάν αυτό είναι αδιανόητο, δεν περίμεναν – στρατιωτικοί αυτοί – την τουρκική εισβολή. Μάλιστα, το πρωί της 20ής Ιουλίου, με τον τουρκικό αποβατικό στόλο μπροστά στην Κύπρο, καθησύχαζαν τις στρατιωτικές αρχές στο νησί ότι επρόκειτο για επίδειξη δύναμης και ότι οι Τούρκοι δεν θα αποβιβάζονταν. Αυτό συγκλονίζει ακόμη και σήμερα. Ωστόσο, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι οι χουντικοί δεν ήταν ανώτατοι αξιωματικοί, αλλά ανώτεροι. Δεν είχαν λάβει εκπαίδευση για να διοικήσουν τις ένοπλες δυνάμεις σε περίοδο πολέμου. Δεν ήξεραν να κάνουν πόλεμο. Ήξεραν μόνον να κάνουν πραξικοπήματα. Όταν όμως τα πράγματα έφτασαν σε πολεμική σύγκρουση δεν μπορούσαν να την διαχειριστούν.

-Παρόλα αυτά γιατί δεν έκαναν τίποτα για να βοηθήσουν την Κύπρο όταν ξεκίνησε η τουρκική εισβολή;

-Η χούντα δεν είχε προετοιμαστεί για μια εισβολή και δεν την περίμενε. Το πρωί της 20ής Ιουλίου, βασικές επίλεκτες δυνάμεις κρούσεως δεν βρίσκονταν στις αρμόζουσες θέσεις για να αντιμετωπίσουν μια πιθανή εισβολή. Π.χ. τα δύο σύγχρονα υποβρύχια βρίσκονταν στις Κυκλάδες και όχι στην Κυρήνεια όπου θα μπορούσαν να πλήξουν τον αποβατικό στόλο. Χρειάζονταν δύο ημέρες πλεύση σε κατάδυση για να φτάσουν στην Κυρήνεια, και δεν πρέπει να λησμονούμε ότι εάν έφταναν στις 22 Ιουλίου, θα έβρισκαν το τουρκικό προγεφύρωμα να έχει εδραιωθεί. Τα σύγχρονα αεροσκάφη «Φάντομ» δεν ήταν στην Κρήτη για να επιχειρήσουν εναντίον των Τούρκων όσο αυτοί θα βρίσκονταν ακόμη στο νερό και δεν θα είχαν πατήσει στο νησί, δηλαδή την ώρα που μια δύναμη απόβασης είναι περισσότερο ευάλωτη και ο αμυνόμενος έχει μεγαλύτερες δυνατότητες να την αποκρούσει. Οι ελληνικές δυνάμεις στην Κύπρο δεν είχαν ενισχυθεί για να αντιμετωπίσουν μια εισβολή. Και οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις στην ίδια την Ελλάδα δεν είχαν προετοιμαστεί για ελληνοτουρκική κρίση: ακόμη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου ήταν ανοχύρωτα και στο έλεος της Τουρκίας. Τέλος, δεν θα πρέπει να ξεχνούμε την αποτυχία της επιστράτευσης που κήρυξε το καθεστώς στις 20 Ιουλίου, φαινόμενο μοναδικό παγκοσμίως, δηλαδή ένα στρατιωτικό καθεστώς να μην μπορεί να κάνει επιστράτευση! Δεν ήταν, βέβαια, μόνον η έλλειψη προετοιμασίας. Οι ίδιες οι ενέργειες των δικτατόρων, δηλαδή το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου, προσέφεραν στην Τουρκία το πρόσχημα για την εισβολή, αλλά και αποδιοργάνωσαν την άμυνα της Κύπρου.

Η Κύπρος και όχι το Πολυτεχνείο έριξε την χούντα

-Ήταν η εξέγερση το κομβικό σημείο για την πτώση της χούντας ή τελικά ήταν η τουρκική εισβολή στην Κύπρο;

-Η εξέγερση του Πολυτεχνείου υπήρξε η μεγαλύτερη λαϊκή αντίδραση εναντίον της χούντας. Η σύγχρονη έρευνα, ειδικό το έργο του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, καταδεικνύει ότι αυτό ήταν το στοιχείο που τρομοκράτησε τους δικτάτορες και οδήγησε στην αιματηρή καταστολή: ότι δηλαδή στην περίπτωση του Πολυτεχνείου η εξέγερση δεν είχε περιοριστεί σε μια φοιτητική κινητοποίηση όπως είχε γίνει στην περίπτωση της κατάληψης της Νομικής Αθηνών λίγους μήνες πριν, αλλά αποκτούσε λαϊκή υποστήριξη από τον κόσμο που μαζευόταν από έξω. Αυτό το στοιχείο ήταν λογικό να αποτελέσει αντικείμενο επίκλησης και στην εποχή μετά την πτώση της χούντας.

Ωστόσο, όπως είναι εμφανές ακόμη και από την ίδια την χρονική αλληλουχία των γεγονότων, η εξέγερση του Πολυτεχνείου, τον Νοέμβριο του 1973, δεν έριξε την χούντα και δεν προκάλεσε την πτώση της. Η δικτατορία στην Ελλάδα έπεσε τον Ιούλιο του 1974, αρκετούς μήνες αργότερα, λόγω της καταστροφής που η ίδια η χούντα επέφερε στην Κύπρο. Δεν υπάρχουν λόγια για να περιγραφεί το μέγεθος της καταστροφής που προκάλεσε στην Κύπρο, και λόγω αυτής της καταστροφής έπεσε. Δεν επιτρέπεται να λησμονείται αυτό.