Σε μια από τις πιο σημαντικές εκθέσεις που παρουσιάζονται αυτή την περίοδο στη Λευκωσία, Κύπριοι καλλιτέχνες που ζουν στην Κύπρο και το εξωτερικό εξερευνούν την έννοια του αρχείου μέσω του φωτογραφικού μέσου. Την έρευνα και την επιμέλεια της έκθεσης «In the Sea of the Setting Sun – Σύγχρονες Φωτογραφικές Πρακτικές και το Αρχείο» στη ΣΠΕΛ υπογράφει η αναπληρώτρια καθηγήτρια Τέχνης και Ιστορίας της Τέχνης στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου και Πρόεδρος του IAPT, Έλενα Στυλιανού.
– Ποια θέματα διερευνά η έκθεση; Η έκθεση διερευνά τη σχέση των σύγχρονων φωτογραφικών πρακτικών με την έννοια του αρχείου. Αν και είναι ένας όρος που αναδύθηκε στον εικαστικό λόγο από τη δεκαετία του 1960, το «αρχείο» όχι μόνο εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ευρέως, αλλά και να αλλάζει στην πορεία χρήσεις και ερμηνείες, ενώ οι ψηφιακές και αναδυόμενες τεχνολογίες έχουν διαμορφώσει τη σχέση μας με αυτό με ευφάνταστους τρόπους. Η έκθεση ξεκινά από την ιδέα του αρχείου ως μια έννοια ανοιχτή, που ενεργοποιήθηκε από την «αρχειακή στροφή» στην τέχνη, αντανακλώντας τη μεταδομιστική μετατόπιση από το αρχείο-ως-πηγή στο αρχείο-ως-υποκείμενο. Τα έργα διαπραγματεύονται εδώ τις εντάσεις μεταξύ ρομαντικών αντιλήψεων για το αρχείο ως ένα σκονισμένο μέρος όπου μπορεί κανείς να ανασύρει θησαυρούς του παρελθόντος και να συνδεθεί με την ιστορία, και τις αντιλήψεις για το αρχείο ως μια μεταφορά ή μια έννοια που συνδέεται άμεσα με την οικοδόμηση της διεπιστημονικής γνώσης, με συστήματα πολιτικής φαντασίας, με δομές εξουσίας, με τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης και με μορφές αποκλεισμού. Οι καλλιτέχνες της έκθεσης εξερευνούν την έννοια του αρχείου μέσω του φωτογραφικού μέσου και των πολλαπλών διασταυρώσεών του με το βίντεο, τη γλυπτική, τη ζωγραφική, τη χαρακτική, τον ήχο και την περφόρμανς. Καθώς το ζήτημα της καταγωγής και της ταυτότητας είναι σύνθετο και διαρκώς αμφισβητούμενο, ιδιαίτερα σε σχέση με το νησί και την ιστορία του, η έκθεση στοχεύει παράλληλα να αποτελέσει ένα ανοιχτό αρχείο των σχέσεων της σύγχρονης καλλιτεχνικής πρακτικής με τον τόπο, την ταυτότητα και την πολιτική.
– Με ποιο κριτήριο έγινε η επιλογή των καλλιτεχνών; Το πρότζεκτ ξεκίνησε πριν από μερικά χρόνια και προκύπτει ως φυσική εξέλιξη της δράσης του Διεθνούς Οργανισμού Φωτογραφίας και Θεωρίας (International Association of Photography and Theory-IAPT), ο οποίος ιδρύθηκε με σκοπό τη μελέτη της φωτογραφίας, ιστορικής και σύγχρονης. Η επιμέλεια μιας έκθεσης με έμφαση τη σύγχρονη φωτογραφία, ήταν φυσικό επακόλουθο της πορείας του οργανισμού και των δράσεων του την τελευταία δεκαετία, αλλά και της δικής μου ερευνητικής δουλειάς. H επιλογή των καλλιτεχνών, λοιπόν, που θα λάμβαναν μέρος σε μια τέτοια έκθεση, ήταν μια χρονοβόρα διαδικασία η οποία προέκυψε μετά από αρκετή μελέτη, αλλά και συζητήσεις, και επισκέψεις σε στούντιο καλλιτεχνών. Τα έργα θα έπρεπε να αντικατοπτρίζουν όχι μόνο την ενασχόληση με το μέσο της φωτογραφίας και την έννοια του αρχείου, αλλά θα έπρεπε να λειτουργούν πέρα από αυτόνομες οντότητες, και ως μέρος ενός συνόλου, η φιλοσοφία του οποίου επεκτείνεται σε πολλαπλά επίπεδα και κατευθύνσεις, όπως έχω ήδη αναφέρει. Αλλά η επιλογή παραμένει πάντα ως μία επιλογή εκ των πολλών πιθανών επιλογών. Άρα το έργο της επιμέλειας καθαυτό γίνεται μέρος ενός πεδίου πειραματισμού, διαλόγου και έρευνας, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση ενός ακόμη αρχείου που επιμένει να παραμένει ανοιχτό προς διερεύνηση: Αυτό των σύγχρονων καλλιτεχνικών πρακτικών από την Κύπρο που ασχολούνται με τη φωτογραφία ή/και την έννοια του αρχείου.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Στη θάλασσα του δύοντος ηλίου: Εικόνες από τα εγκαίνια της έκθεσης
– Η έκθεση δίνει την ευκαιρία στο θεατή να γνωρίσει εις βάθος το έργο των καλλιτεχνών; Οι θεατές θα γνωρίσουν πτυχές από το έργο των καλλιτεχνών. Σε μια ομαδική έκθεση, το να γνωρίσεις εις βάθος τον κάθε καλλιτέχνη και τη δουλειά του είναι αρκετά δύσκολο. Εξάλλου, το έργο κάθε καλλιτέχνη εξελίσσεται και αναπτύσσεται πολλές φορές γύρω από διαφορετικές θεματικές και άξονες και διαφοροποιείται χρονικά. Η διοργάνωση στοχεύει να δώσει τη δυνατότητα να γνωρίσει κανείς σε βάθος τις διαφορετικές πτυχές της έννοιας του αρχείου και την πολλαπλότητα της εικαστικής δημιουργίας και πρακτικής τη δεδομένη χρονική στιγμή, όπως αυτή παράγεται από καλλιτέχνες από την Κύπρο, οι οποίοι ζουν και εργάζονται τόσο στην Κύπρο όσο και στο εξωτερικό. Αναμένεται, λοιπόν, ότι η ποικιλομορφία και η πολλαπλότητα των προσεγγίσεων και των καλλιτεχνικών παρεμβάσεων, των οικειοποιήσεων, των πειραματισμών, της καλλιτεχνικής έρευνας όπως αυτή παρουσιάζεται στην έκθεση, μπορεί να δημιουργήσει ισχυρούς δεσμούς και άμεσο διάλογο τόσο με τον διεθνή χώρο όσο και με τον τόπο, καθώς και με ιστορικές φωτογραφικές πρακτικές. Αυτή η έκθεση είναι μια στιγμή που συνδέεται με άλλες πριν από αυτήν και ελπίζω ότι θα υπάρξει και θα λειτουργήσει ως σημείο αναφοράς στο μέλλον. Εξάλλου, ο σχεδιασμός και η σύλληψη της έκθεσης βασίζεται στην έννοια του rhizome του φιλοσόφου Gilles Deleuze. Με παρόμοιο τρόπο, λοιπόν, αυτή η παρουσίαση δεν αποτελείται από μονάδες αλλά από διαστάσεις, ή μάλλον από κατευθύνσεις σε κίνηση. Και η έκθεση ως δράση δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, αλλά πάντα μια μέση (milieu) από την οποία αναπτύσσεται.
– Το αρχείο λειτουργεί και ως μια μεθοδολογία για κριτική προσέγγιση της Ιστορίας; Το αρχείο μπορεί να λειτουργήσει με πολλούς τρόπους σε σχέση με την Ιστορία. Ο πιο απλός τρόπος είναι για την παραγωγή ιστορικών αφηγημάτων. Αλλά μπορεί να λειτουργήσει επίσης και ως μέσο ενίσχυσης των κυρίαρχων αφηγημάτων, εδραίωσης στερεοτυπικών αντιλήψεων που ιστορικά παραμένουν χωρίς κριτική, είτε ως μέσο αποσιώπησης φωνών που παραδοσιακά παραμένουν στην αφάνεια ή στο περιθώριο. Η έκθεση λοιπόν γίνεται ένα ανοικτό πεδίο αμφισβήτησης αρχείων που λειτουργούν με τους πιο πάνω τρόπους, και οι καλλιτέχνες των οποίων το έργο ασχολείται με τέτοιου είδους αρχεία –με παρεμβάσεις, με οικειοποίηση, είτε με τη δημιουργία νέων φανταστικών αρχείων– προκαλούν και θέτουν κριτικά ερωτήματα σχετικά με την κατασκευή νοήματος, ερμηνείας και ιστορικού αφηγήματος.
– Τι ρόλο παίζουν οι σύγχρονες τεχνολογίες στην έννοια του αρχείου; Η τεχνολογία είναι βασικό εργαλείο στη διαμόρφωση οποιουδήποτε αρχείου, και με τον όρο «τεχνολογία» εννοούμε οτιδήποτε έχει ιστορικά λειτουργήσει ως μέσο καταγραφής, επιλογής, κατηγοριοποίησης, ταξινόμησης και ερμηνείας. Σύγχρονες ή αναδυόμενες τεχνολογίες όχι μόνο δημιουργούν διαφορετικά / εναλλακτικά αρχεία τα οποία μπορεί να αποτελούνται από εικόνες, ήχο και κείμενο σε ψηφιακή μορφή, αλλά και εγείρουν σοβαρά ηθικά διλήμματα και ερωτήματα σχετικά με την ιδέα της αυθεντικότητας, τη δημοκρατικότητα και την προσβασιμότητα ενός αρχείου. Επίσης ο τρόπος με τον οποίο παράγεται η γνώση μέσα από τη μελέτη ή/και τη δημιουργία αρχείων που δεν είναι πλέον φυσικά, ενδεχομένως να προτρέπει σε καινούριες εννοιολογικές κατασκευές.
– Στην έκθεση αναδεικνύεται υλικό από το αρχείο του Ανδρέα Γ. Κούτα. Μιλήστε μας περισσότερο γι’ αυτό το σπουδαίο αρχείο. Είχα την τύχη και το προνόμιο να μου δοθεί πρόσβαση στο αρχείο του Ανδρέα Γ. Κούτα (1941-2014) από τη γυναίκα του Μαρίκα Ιωάννου. Είναι ένα τεράστιο αρχείο, οργανωμένο από τον ίδιο στη βάση θεματικών και διαφορετικών χρονολογιών. Ακόμα και ο τρόπος που ο ίδιος ο Κούτας είχε αρχειοθετήσει τη δουλειά του χρήζει περισσότερης μελέτης. Και φυσικά το ίδιο το αρχείο. Αυτό που παρουσιάζεται στην έκθεση είναι μόνο ένα πολύ μικρό δείγμα του. Μελετώντας το και περνώντας αρκετές ώρες κοιτάζοντας τα αυθεντικά σλάιντς των φωτογραφιών του, συνειδητοποίησα ότι ο Κούτας μέσα από τον φακό του απαθανάτιζε μια τοπική νεωτερικότητα άγνωστη και ανεξερεύνητη από πολλούς. Οι φωτογραφικές πρακτικές του Κούτα καταδεικνύουν επίσης τις στενές διασταυρώσεις μεταξύ φωτογραφίας και τέχνης στην Κύπρο. Το αρχείο γίνεται εφαλτήριο της σκιαγράφησης της ιδέας του «αρχείου» σε αυτή την έκθεση και των πολλαπλών κατευθύνσεων που προτείνει το φωτογραφικό μέσο.
– Η έκθεση επιδιώκει παράλληλα να ανταποκριθεί στον διεθνή διάλογο γύρω από τις σύγχρονες πρακτικές και τη θεωρία της φωτογραφίας; Πάντα. Η έρευνα, η μελέτη και οι πρακτικές που παράγονται δεν προκύπτουν αποκομμένες από τη διεθνή πολιτιστική παραγωγή. Αντίθετα, λειτουργούμε και σκεφτόμαστε πάντοτε σε σχέση με το τι γίνεται σε διεθνές επίπεδο, και ο στόχος είναι να ενεργοποιείται αυτός ο διάλογος στον οποίο αναφέρεστε. Πέρα από το γεγονός ότι οι καλλιτέχνες σήμερα λειτουργούν πέρα από το γεωγραφικό σύνορο, μέσα από κινητικότητες όπως ταξίδια, residencies, σπουδές, συμμετοχές στο εξωτερικό, συνεργασίες με γκαλερί, μουσεία, και άλλους καλλιτέχνες του εξωτερικού, αλλά και μέσα από τεχνολογίες που καταρρίπτουν πολλές φορές τους περιορισμούς του φυσικού συνόρου, η ανάλυση και οι επιλογές για την έκθεση, είτε αυτές σχετίζονται με καλλιτέχνες είτε με επιμελητικές προσεγγίσεις, προκύπτουν ακριβώς μέσα από τη συνεχή ζύμωση αυτού που έχουμε ορίσει ως «εκτός/διεθνές» και «εντός/τοπικό», και της κατάρριψης των «φραγμών» – φυσικών, εννοιολογικών, θεωρητικών. Πιο συγκεκριμένα, η έκθεση στοχεύει να ανταποκριθεί σε διεθνείς θεωρητικές συζητήσεις για τη φωτογραφία, τις πολύπλευρες διασταυρώσεις της με άλλα οπτικά μέσα και την υιοθέτησή της από σύγχρονες καλλιτεχνικές πρακτικές που καταδεικνύουν προβληματισμούς για ευρύτερα και επαναλαμβανόμενα φλέγοντα ζητήματα σχετικά με την αυτο-αναστοχαστικότητα, τις ταυτότητες, το τοπίο, τον τόπο, τις αναδυόμενες τεχνολογίες, την υλικότητα, την ιστορικότητα και τις πολιτικές της.
INFO: Κρατική Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης – ΣΠΕΛ (22479600). Ομαδική έκθεση «In the Sea of the Setting Sun – Σύγχρονες Φωτογραφικές Πρακτικές και το Αρχείο». Συμμετέχουν: Αλεξία Αχιλλέως, Ράχμε Βεζίρογλου, Χάρις Επαμεινώνδα, Στέλιος Καλλινίκου, Ανδρέας Γ. Κούτας, Νικόλας Λαμπούρης, Ορέστης Λαζούρας, Αναστασία Μηνά, Χριστόδουλος Παναγιώτου, Χάρης Πελλαπαϊσιώτης, Έφη Σαββίδη, Θεοπίστη Στυλιανού-Lambert, Κωνσταντίνος Ταλιώτης, Μαρία Τουμάζου, Νίκος Φιλίππου, Μουσταφά Χουλούσι, Μαριάννα Χριστοφίδου. Μέχρι 25/2/2023
Κεντρική φωτο: Αναστασία Μηνά
Ελεύθερα, 11.12.2022.
