Πέτρος Λαπίθης: Από τη Χοιροκοιτία στον Άρη

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις οικολογικές πρακτικές, τις γεωργικές τεχνολογίες και το κοινωνικό παράδειγμα των Χοιροκοιτιανών ως εφαλτήριο για μια νέα κοινωνία σε έναν άλλο πλανήτη; Είναι ένα από τα ερωτήματα που θέτει η κυπριακή συμμετοχή στη 18η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας με τίτλο «Το εργαστήριο του μέλλοντος». Με τον αρχιτέκτονα Πέτρο Λαπίθη, μέλος της κυπριακής επιμελητικής ομάδας, συζητούμε τους λόγους που έθεσαν στο επίκεντρο της πρότασής τους τον νεολιθικό οικισμό της Χοιροκοιτίας.

Η 18η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας άνοιξε τις πόρτες της στο κοινό στις 20 Μαΐου υπό τον τίτλο «Το εργαστήριο του μέλλοντος» και θα διαρκέσει ως τις 26 Νοεμβρίου 2023. Σε επιμέλεια της Γκανο-Σκωτσέζας αρχιτέκτονος Lesley Lokko, η φετινή Μπιενάλε επικεντρώνεται στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, προωθώντας ένα πιο βιώσιμο μοντέλο για τον σχεδιασμό, ενώ παράλληλα θέτει προβληματισμούς για τα θέματα της αποαποικιοποίησης και της απαλλαγής από τον άνθρακα. Παράλληλα, η Μπιενάλε ρίχνει τα φώτα της δημοσιότητας στην Αφρική και την αφρικανική διασπορά, με πάνω από τους μισούς από τους 89 συμμετέχοντες να είναι αφρικανικής καταγωγής.

Η Αφρική είναι το εργαστήριο του μέλλοντος, δήλωσε η επιμελήτρια Lesley Lokko. «Είμαστε η ήπειρος με τον νεότερο πληθυσμό στον κόσμο, την ταχύτερη αστικοποίηση, που αναπτύσσεται με ρυθμό 4% ετησίως, συχνά εις βάρος των τοπικών οικοσυστημάτων – έτσι είμαστε στην πρώτη γραμμή σχετικά και με την κλιματική αλλαγή. Ναι, η Μπιενάλε θα επικεντρωθεί στην Αφρική, αλλά δεν μιλάμε μόνο για την Αφρική – τη χρησιμοποιούμε ως τόπο προκειμένου να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τα πάντα παντού. Εξάλλου, η ίδια η Μπιενάλε είναι ένα εργαστήριο για το μέλλον», σχολιάζει η Lokko.

Στο κυπριακό περίπτερο παρουσιάζεται η πρόταση «Από τη Χοιροκοιτία στον Άρη», με επιμελητές τους Πέτρο Λαπίθη, Λία Λαπίθη, Νίκο Κουρούσιη, Ιωάννα Ιωάννου Ξιαρή και τον Κυπριακό Οργανισμό Εξερεύνησης Διαστήματος. Για το σκεπτικό της κυπριακής συμμετοχής μιλήσαμε με τον αρχιτέκτονα Πέτρο Λαπίθη.

– Τι τράβηξε το ενδιαφέρον σας στον οικισμό της Χοιροκοιτίας πάνω στον οποίο βασίστηκε η πρότασή σας για την Κυπριακή συμμετοχή στη φετινή Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία; Η ανθρωπότητα ονειρευόταν για χρόνια να εγκαταλείψει τη Γη και να εξερευνήσει το διάστημα. Η διαστημική εξερεύνηση διεύρυνε ριζικά τις γνώσεις για τον κόσμο γύρω μας. Ελκόμαστε από τα ταξίδια στο σύμπαν, όπως οι αρχαίοι ταξιδευτές έλκονταν από τη θάλασσα. Το ιδιο θα έλεγα και για τους κατοίκους της Χοιροκοιτίας, η οποία υπήρξε ένας από τους πιο καινοτόμους πολιτισμούς του κόσμου. Από την προϊστορική περίοδο διαδραμάτισε ενεργό ρόλο στη μετάδοση του πολιτισμού από την Εγγύς Ανατολή στον ευρωπαϊκό κόσμο. Ο κυπριακός νεολιθικός οικισμός, που διασώζεται από το 7500 π.Χ. υπήρξε αυτόνομος και αυτάρκης, ένα ολοκληρωμένο πρότυπο κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Μας πληροφορεί για τα κοινωνικοπολιτικά στοιχεία μιας ισότιμης κοινωνίας, καθώς δεν υπάρχουν αποδείξεις πολέμου μήτε εσωτερικού ανταγωνισμού. Οι κάτοικοί της έχουν οικοδομήσει μια μακρόχρονη πολιτισμική ταυτότητα, μια κοινή αίσθηση του ανήκειν.

– Ποια ζητήματα επιχειρείτε να αναδείξετε μέσα από το πρότζεκτ «Από τη Χοιροκοιτία στον Άρη»; Μπορούμε να μιμηθούμε το παράδειγμα της Χοιροκοιτίας, του πρώτου νεολιθικού οικισμού της Κύπρου, και να τη χρησιμοποιήσουμε ως αρχέτυπο μελέτης, ως μια απάντηση σε ζητήματα κοινωνικής βιωσιμότητας μέσα από ένα ανθρωπιστικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Το παράδειγμά της μπορεί να τεθεί σε μια πλατφόρμα δομημένου διαλόγου ως προς τη δημιουργία ενός καινούργιου περιβάλλοντος στον πλανήτη Άρη; Με την προϋπόθεση ότι η κοινωνική βιωσιμότητα μπορεί να επιτευχθεί μέσω της συνεργασίας και της κοινής ευαισθητοποίησης, η παρούσα πρόταση στοχεύει στην παρουσίαση ενός συνδυασμού αρχιτεκτονικής και εικαστικής παρέμβασης-πρόκλησης για τις αξίες της κοινωνικής και ισότιμης συμμετοχής, μέσω ενός ενεργοποιημένου τρισδιάστατου χωροχρόνου.

– Τι περιλαμβάνει ο όρος «κοινωνική βιωσιμότητα»; Η κοινωνική βιωσιμότητα αφορά κυρίως τη δημιουργία και τη διατήρηση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων μέσα σε μια κοινωνία. Δίνει έμφαση στην προστασία της ψυχολογικής και σωματικής υγείας, ενθαρρύνει την κοινωνική συνοχή και παρέχει εκπαίδευση σε άτομα που με τη σειρά τους μπορούν να συνεισφέρουν στο κοινωνικό σύνολο αναπτύσσοντας σχέσεις μέσα σ’ αυτό. Η ισότιμη μεταχείριση των ανθρώπων ευνοεί δίκαιες ευκαιρίες για όλους, εστιάζοντας ακόμη και σε όσους έχουν περισσότερη ανάγκη, περαιτέρω ενθαρρύνοντας και εκπαιδεύοντας για την αποδοχή της διαφορετικότητας και την κοινωνική συνοχή. Εν κατακλείδι, οι πρωταρχικές ανάγκες που καθορίζουν την ποιότητα ζωής καλλιεργούνται σε προσωπικό, ομαδικό και συλλογικό επίπεδο.

– Μπορεί ο οικισμός της Χοιροκοιτίας να λειτουργήσει ως πρότυπο στον σχεδιασμό για τον πλανήτη Άρη; Οι νεολιθικοί κάτοικοι της Χοιροκοιτίας υπήρξαν φιλομαθείς και επίμονοι στις αναζητήσεις τους, όπως κι εμείς σήμερα στην εξερεύνηση του πλανήτη Άρη. Ωστόσο, σήμερα οι νέοι άποικοι/επιστήμονες καλούνται να σχεδιάσουν και να θέσουν σε εφαρμογή τις αρτιότερες πολιτισμικές και επιστημονικές πρακτικές που εξασκούνται στη γη, καθώς απαιτείται υψηλή γνώση για την επιβίωση σ’ ένα μη φιλικό για την ανθρωπότητα περιβάλλον.

– Οραματίζεστε μια κοινωνία χωρίς πολέμους και κοινωνικούς ανταγωνισμούς. Πώς μπορούμε να το πετύχουμε αυτό; Με την έλευση της αστικοποίησης, η σύνδεση των ανθρώπων με τη φύση ξεθώριασε και οι δεσμοί μεταξύ των μελών της κοινωνίας αμφισβητήθηκαν. Συμβαίνει αυτό στις περισσότερες σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Συχνά, οι ισορροπίες του κοινωνικού συστήματος διαταράσσονται λόγω των υλιστικών αξιών και των προκλήσεων της φυλετικής ετερογένειας. Η αποδοχή διαφορετικών ομάδων ανθρώπων είναι πολύ σημαντική για την άνθηση των δημοκρατικών κοινωνιών, σε συνάρτηση με την πολυπολιτισμική εκπαίδευση. Βασικές αρχές για μια τέτοια εκπαίδευση είναι η ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών, η επικοινωνία, η εξάλειψη του ρατσισμού, η αύξηση της ευαισθησίας, η αλληλεγγύη, η συνεργασία, καθώς επίσης η ευγένεια και η αποδοχή της πολυπολιτισμικής εκπαίδευσης.

– Αν γνώριζαν τον σύγχρονο τρόπο ζωής οι κάτοικοι της Χοιροκοιτίας, τι θα απέρριπταν από αυτόν; Ο ανταγωνισμός και η ανάγκη εξουσίας ίσως είναι το χειρότερο σημείο της ανθρωπότητας, αλλά υπάρχουν πάρα πολλά παραδείγματα στην ιστορία του κόσμου που δείχνουν ότι ο άνθρωπος θα μπορούσε να συνυπάρξει με άλλους και με το φυσικό περιβάλλον. Ίσως θα πρέπει να κάνουμε επανεκκίνηση και να επιστρέψουμε στον τρόπο σκέψης των προγόνων μας.

– Στην επιμελητική ομάδα συμμετέχουν ειδικοί από διάφορα πεδία. Τι σας έφερε μαζί σ’ αυτή τη διοργάνωση; Όλα τα μέλη της ομάδας έχουν έδρα την Κύπρο και έχουν τεράστια εμπειρία στη διοργάνωση τοπικών και διεθνών πολιτιστικών εκδηλώσεων (εκθέσεις, συνέδρια, παραστάσεις, παραγωγή κ.ά.), κατέχοντας τεχνογνωσία στη διαχείριση πολιτιστικών δραστηριοτήτων, προϋπολογισμού και έχοντας ενεργή συμμετοχή σε Αρχιτεκτονικά και Διαστημικά Προγράμματα. Είμαι ο επικεφαλής της ομάδας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας και εν ενεργεία αρχιτέκτονας. Εστιάζω στην Κοινωνική και Βιώσιμη Αρχιτεκτονική και την Αρχιτεκτονική της Κύπρου. Ο Νίκος Κουρούσιης με τη Λία Λαπίθη ως καλλιτεχνικό δίδυμο, βρίσκονται στο εικαστικό στερέωμα από το 2009, παρουσιάζοντας περισσότερες από 13 κοινές εκθέσεις σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους της Κύπρου, της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Η Λία Λαπίθη έχει συνεργαστεί και μαζί μου, όχι μόνο ως μια από τις πρώτες καλλιτέχνιδες που εκθέτουν στον Πολιτιστικό Οργανισμό Πάνθεον, αλλά ως μια από τους δύο αρχιτέκτονες που μοιράζονται το ίδιο πάθος για την Περιβαλλοντική Αρχιτεκτονική και τον Σχεδιασμό. Η συμβολή του Κυπριακού Οργανισμού Εξερεύνησης Διαστήματος είναι να ενισχύσει και να αναπτύξει ενεργά την έρευνα στο διάστημα, ενώ αυτή της αρχαιολόγου Ιωάννας Ιωάννου αφορά στο αρχαιολογικό μέρος της έρευνας.

– «Εργαστήρια του Μέλλοντος» είναι η θεματική της φετινής Μπιενάλε. Φιλοδοξείτε το υπριακό περίπτερο να λειτουργήσει ως ένα εργαστήριο του μέλλοντος για ένα καλύτερο πλανήτη. Απαντάμε στην ερώτηση της Μπιενάλε 2023 για τα «Εργαστήρια του Μέλλοντος», παίρνοντας τον αυτόνομο, κοινωνικά βιώσιμο οικισμό της Χοιροκοιτίας και προβάλλοντάς τον σε έναν πιθανό μελλοντικά κατοικήσιμο πλανήτη. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις οικολογικές πρακτικές, τις γεωργικές τεχνολογίες και το κοινωνικό παράδειγμα των Χοιροκοιτιανών ως εφαλτήριο για μια νέα κοινωνία σ’ έναν άλλο πλανήτη; Η δυνατότητα μετεγκατάστασης στον Άρη προσφέρεται για μια επανεκκίνηση της ανθρωπότητας; Θα μπορούσε ο πλανήτης Άρης να καταστεί, όπως περιγράφει η επιμελήτρια της Μπιεννάλε Lesley Lokko, ένα καινούργιο «Εργαστήριο του Μέλλοντος»; Ο Άρης προσφέρει μια γόνιμη γεωγραφία για καινούργιες αφηγήσεις μέσω μιας ευρηματικής ατζέντας σχεδιασμού κοινωνικής βιωσιμότητας. Η πρόταση της επιμελητικής ομάδας προσβλέπει στη δημιουργία ενός «Νέου Εργαστηρίου» του παρελθόντος και του μέλλοντος, ως μια καθηλωτική αντανάκλαση της ανθρωπότητας, μια προσομοίωση όπου η αρχιτεκτονική και η τέχνη θα βρίσκονται σε έναν ατέρμονο διάλογο. Η πρότασή μας ταξιδεύει το κοινό στην ύλη, στον χρόνο και στον χώρο.

– Πώς μπορούν η αρχιτεκτονική και η τέχνη να επιδράσουν καταλυτικά σ’ αυτό τον φανταστικό πλανήτη που επινοήσατε για το μέλλον; Όλες οι μορφές τέχνης συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Η NASA πάντοτε συνεργαζόταν με καλλιτέχνες. Οι εξειδικαυμένες συνεργασίες αλληλοεπιδρούν και ως προς την ολοκλήρωση ενός οράματος, άλλωστε αυτός είναι ο κύριος λόγος που τα μέλη της ομάδας μας ανήκουν σε διάφορα επαγγέλματα.

– Στα εγκαίνια της έκθεσης παρουσιάστηκε μια περφόρμανς από τη Λία Λαπίθη και τον Νίκο Κουρούσιη. Τι περιλάμβανε; Από πολλές απόψεις ο ανθρώπινος πολιτισμός οφείλει την πρόοδό του στα φυτά, γνωρίζοντας ποιο είδος σπόρων να καλλιεργήσει. Η φύση γίνεται μια μορφή τεχνολογίας που ξαναγράφει γενετικούς κώδικες. Οι αποσκευές έχουν σπόρους σε δοκιμαστικούς σωλήνες. Ασημένιο σιτάρι. Κατά την εναρκτήρια δράση τα μοιράζονται με το κοινό. Μια πράξη κοινωνικής βιωσιμότητας. Κατά την εποχή των Χοιροκιτιανών, το άγριο σιτάρι Einkorn ήταν πολύ δύσκολο να μαζευτεί, καθώς τα στάχυα ήταν χαλαρά συνδεδεμένα με το στέλεχος και έπεφταν στο έδαφος πριν προλάβουν να συλλεχθούν. Αλλά λόγω μιας φυσικής γενετικής μετάλλαξης τα κύτταρα παρέμεναν ως μια συμπαγής ενότητα στο κοτσάνι όταν ωρίμαζαν και το νέο σιτάρι δεν άφησε ποτέ τους σπόρους του. Στους ώμους των δύο περφόρμερς υπάρχουν ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές που προβάλλουν τις κινήσεις τους σε πραγματικό χρόνο. Σε έναν κόσμο ψηφιακού δικτύου μετά το διαδίκτυο, όπως είναι η προσομοίωση χώρου, μοιράζονται τις κινήσεις τους με αυτές του κοινού σε συνδυασμό με την αρχιτεκτονική του χώρου. Μαζί δημιουργούν μια αίσθηση ενότητας καθώς κινούνται, με τα τετράγωνα κράνη τους να καθρεφτίζουν κάθε βήμα που κάνουν.

– Πιστεύετε ότι θα πρέπει να επενδύσουμε περισσότερο στην πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου; Βεβαίως! Δυστυχώς στην Κύπρο – και στις πλείστες χώρες- έχουμε παραμελήσει την πολιτιστική μας κληρονομιά. Η συγκεκριμένη ερώτηση αποτελεί και την σύνοψη της έκθεσης: Θα πρέπει να χτίσουμε πάνω στην πολιτιστική μας κληρονομιά όταν μετακομίσουμε στον Άρη;