Ποιος «σώζει» τον Παρθενώνα;

Το μεταθανάτιο «δώρο» από έναν μοναχικό Βρετανό μελετητή που ανατρέπει τη βρετανική επιχειρηματολογία. 

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα των Μουσείων στις 18 Μαΐου η Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO ανακοίνωσε αιφνιδιαστικά ότι Ελλάδα και Ηνωμένο Βασίλειο δέχτηκαν να δρομολογήσουν επίσημες συζητήσεις με αντικείμενο το ζήτημα της επανένωσης των Γλυπτών του Παρθενώνα. Ο λόρδος Στίβεν Πάρκινσον Υπουργός Πολιτισμού της Βρετανίας θα συναντήσει την Ελληνίδα ομόλογό του Λίνα Μενδώνη «εν ευθέτω χρόνω» σε μια προσπάθεια να δοθεί λύση σε μια ιστορική διένεξη που χρονολογείται από τις αρχές του 19^ου αιώνα.

Με τη βρετανική κυβέρνηση να μην έχει μέχρι τώρα τουλάχιστον επιτρέψει να αχνοφαίνεται οποιαδήποτε υποψία για αλλαγή πολιτικής, ανάμεσα στα χαρτιά που θα μπορούσε να αξιοποιήσει η ελληνική πλευρά στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων είναι κι ένα μεταθανάτιο δώρο από έναν μοναχικό Βρετανό μελετητή που είχε αποκαλύψει τη συγκάλυψη του Βρετανικού Μουσείου, τη ζημιά που προκάλεσε στα Γλυπτά και τη δωροδοκία του Οθωμανού υπευθύνου από τον φιλόδοξο Έλγιν.

Ο διακεκριμένος ιστορικός Γουίλιαμ Σεντ Κλερ έφυγε από τη ζωή τον Ιούνιο του 2021 σε ηλικία 83 ετών. Ωστόσο, το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Who Saved the Parthenon?» (Ποιος έσωσε τον Παρθενώνα;) κυκλοφόρησε το 2022 ως έκδοση Ελεύθερης Πρόσβασης από τη μη κερδοσκοπική εταιρεία Open Book Publishers, της οποίας ο ίδιος ο Σεντ Κλερ ήταν εκ των ιδρυτών. 

Αξιοποιώντας έναν τεράστιο όγκο πρωτογενών ντοκουμέντων, στην πλειοψηφία τους ανερεύνητων μέχρι σήμερα, ο συγγραφέας αναλύει τις συνθήκες υπό τις οποίες ο Παρθενώνας βγήκε σχεδόν ανέπαφος από τις καταστροφές και τις πολεμικές συρράξεις κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Στα έγγραφα περιλαμβάνονται επιστολές- προϊόντα υποκλοπής από Βρετανούς κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, διπλωματικές αναφορές μυστικών διαπραγματεύσεων και αλληλογραφία μεταξύ Οθωμανών στρατηγών και του Σουλτάνου.

Οι αποκαλύψεις αυτές καθιστούν αναγκαία τη δραστική αναθεώρηση των κατεστημένων ιστορικών αφηγήσεων σχετικά με τη διάσωση και διατήρηση των αρχαιοτήτων στην Ελλάδα ή τον ρόλο της Οθωμανικής διοίκησης σε αυτές τις διαδικασίες και θέτουν υπό νέο – ακόμη δυσμενέστερο – πρίσμα το ζήτημα της ιστορικής αξιολόγησης του ήδη αμφιλεγόμενου εγχειρήματος του Έλγιν. 

Ο Σεντ Κλερ αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στη μελέτη της Ακρόπολης, δημοσιεύοντας το βιβλίο «Lord Elgin and the Marbles» το 1967, ενώ το 1972 εξέδωσε το βιβλίο «That Greece Might Still Be Free». Στην αναθεωρημένη έκδοση του βιβλίου για τον Έλγιν το 1998 προκάλεσε αίσθηση αποκαλύπτοντας την ανεπανόρθωτη ζημιά που προκάλεσαν στις ζωφόρους οι εργασίες «συντήρησης» την περίοδο 1937 – 1938, όταν εργάτες έτριψαν τα Γλυπτά με χάλκινες βούρτσες και καυστικά υλικά κατόπιν εντολής του Λόρδου Ντουβίν, αφαιρώντας βίαια το χρώμα. Ακολούθησε λίγους μήνες μετά η ταπεινωτική παραδοχή από το Βρετανικό Μουσείο, που αποτέλεσε βαρύ πλήγμα στην αποικιοκρατικού χαρακτήρα επιχειρηματολογία των ιθυνόντων.

Ο Σεντ Κλερ σημείωνε ότι το Μουσείο είχε χρησιμοποιήσει μεθόδους καθαρισμού μαρμάρου «που θα ντρόπιαζαν κι ένα ένα δημοτικό νεκροταφείο». Μάλιστα, η ανακάλυψή του αυτή, όπως την περιγράφει στο βιβλίο, είχε μια μυθιστορηματική χροιά αφού ο αγώνας του για πρόσβαση στα επίσημα αρχεία συνάντησε σθεναρή αντίσταση. Τελικά, όμως, βρήκε τα στοιχεία που αναζητούσε για την ενορχήστρωση της καταστροφής από τον Ντουβίν αλλά και το πώς οι διαχειριστές προσπάθησαν να καλύψουν τη ζημιά εφαρμόζοντας μια πατίνα. 

Ο Σεντ Κλερ δεν έμεινε εκεί. Το 2000 δημοσίευσε αποσπάσματα από τους οικονομικούς λογαριασμούς του Έλγιν που καθιστούσαν σαφές ότι ο ίδιος ο Λόρδος ποτέ δεν θεώρησε αρκετό το οθωμανικό φιρμάνι που υποτίθεται ότι τον εξουσιοδοτούσε να αφαιρέσει τα Γλυπτά, αλλά δωροδόκησε τον Οθωμανό αξιωματούχο με ποσό 35 φορές μεγαλύτερο από τον ετήσιο μισθό του. Όλες αυτές οι αποκαλύψεις ανήγαγαν τον Σεντ Κλερ σε κεντρική φιγούρα του κινήματος για επανένωση των Γλυπτών, το οποίο γιγαντώθηκε όταν ανεγέρθηκε το νέο Μουσείο της Ακρόπολης.

Στο μεταθανάτιο βιβλίο του απορρίπτει για μια φορά ακόμη το επιχείρημα ότι ο Έλγιν ήταν ένας «ήρωας» που «έσωσε τα Μάρμαρα για τον κόσμο». Καταδεικνύοντας ότι η ζημιά που προκάλεσε στον Παρθενώνα ήταν «η πιο σοβαρή για πάνω από χίλια χρόνια», σημειώνει επιπρόσθετα ότι οι αρχαίοι κατασκευαστές της Ακρόπολης είχαν προνοήσει μέχρι και για την αντισεισμική της ασφάλεια. Όχι μόνο δεν τα έσωσε ο Έλγιν, λέει ο Σεντ Κλερ, αλλά τα αποδυνάμωσε ανεπανόρθωτα τεμαχίζοντας ένα θαύμα της αρχαίας μηχανικής. Χαρακτηρίζει μάλιστα «ανιστορικό» το «παλιό κλισέ» ότι η ζημιά προκλήθηκε μόνο από τον «χρόνο και τους Τούρκους».

Στο βιβλίο «Who Saved the Parthenon?» προβαίνει σε μια ακόμη αποκάλυψη. Εστιάζει στον ρόλο του Βρετανού πρέσβη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Στράτφορντ Κάνινγκ, ο οποίος υπέκλεψε επιστολή του Οθωμανού διοικητή Μεχμέτ Ρεσίτ Πασά- Κιουταχή, όπου εξέφραζε την πρόθεση να καταστρέψει τα αρχαία μνημεία στην Ακρόπολη «αναποδογυρίζοντας ολόκληρο τον λόφο». Ο Κάνινγκ παρενέβη κατευνάζοντας τον Κιουταχή, υποσχόμενος στους Οθωμανούς την προοπτική συμμετοχής στη «Συμφωνία της Ευρώπης».  

Το κεντρικό συμπέρασμα του Σεντ Κλερ ότι ο καιρός μοιάζει κατάλληλος για μετακίνηση, σύμφωνα με την Telegraph, βασίζεται στην ευρυμάθεια, την τεκμηριωμένη και αφοσιωμένη έρευνα, αλλά και την ειλικρινή αγάπη του για τον ελληνικό πολιτισμό. Το έργο ζωής του θα μπορούσε κάλλιστα να προστεθεί στη διαπραγματευτική φαρέτρα για την επιστροφή των Γλυπτών στην Αθήνα.

• Στην κύρια φωτογραφία: Ο Σεντ Κλερ με τα Γλυπτά του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μουσείο, το 1999. Φωτογραφία: Paul Grover.