Σωκράτης Σωκράτους: Τα γλυπτά που συνδέουν τα φανερά με τα αόρατα στοιχεία της Βέσσας

Ο Σωκράτης Σωκράτους μας ταξιδεύει σ’ ένα μοναδικό μεσαιωνικό χωριό της Χίου, τη Βέσσα, με σπίτια ανακαινισμένα αλλά και χαλάσματα που συνθέτουν μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα. Εκεί εμπνεύστηκε μια σειρά γλυπτά τα οποία ο επισκέπτης συναντά σε απρόσμενα σημεία του οικισμού, στο πλαίσιο της ομαδικής έκθεσης που οργανώνει ο οργανισμός DEO σε επιμέλεια του Άκη Κόκκινου.

Η Βέσσα είναι ένα από τα παλαιότερα χωριά της Χίου που δημιουργήθηκε από τη συνένωση μικρότερων οικισμών. Ονομάστηκε έτσι από τη λέξη «βήσσα», που σημαίνει κοιλάδα και προσδιορίζει την τοποθεσία της. Χρονολογείται στον 10ο αιώνα, οπότε και χτίστηκε ο πύργος της, και συγκαταλέγεται στους μεσαιωνικούς οικισμούς. Το 1346 κατακτήθηκε από τους Γενοβέζους, οι οποίοι κυρίως ενδιαφέρθηκαν για την εμπορική εκμετάλλευσή της λόγω της μαστίχας, επηρεάζοντας τον τρόπο ζωής και την αρχιτεκτονική της. Το χωριό με τους 100 μόνιμους κατοίκους έχει καταφέρει να διατηρήσει άψογα την αρχιτεκτονική και τη μεσαιωνική του αίγλη μέχρι σήμερα.

Αυτό τον μοναδικό μεσαιωνικό οικισμό στη νοτιοδυτική Χίο επέλεξε ο Άκης Κόκκινος διευθυντής του οργανισμού σύγχρονης τέχνης DEO, για μια έκθεση μεγάλης κλίμακας με έργα στον δημόσιο χώρο η οποία οργανώνεται σε συνεργασία με την κοινότητα της Βέσσας, με τίτλο «Τα Όνειρά μου Γκρεμίστηκαν στα Τείχη σου». Είναι μια ανοιχτή, υπαίθρια έκθεση που ξετυλίγεται μέσα στα σοκάκια, μεταμορφώνοντας τον περίπατο στο χωριό σε μια εμπειρία σύγχρονης τέχνης. Συμμετέχουν οκτώ καλλιτέχνες από την Ελλάδα, την Κύπρο, την Τουρκία και τη Ρουάντα, με αναθέσεις και υπάρχοντα έργα. Είναι οι Ahmet Dogu Ipek, Ανδρέας Λόλης, Francis Offman, Μαλβίνα Παναγιωτίδη, Γεωργία Σαγρή, Σωκράτης Σωκράτους, Hale Tenger, Αντρέα Τζούροβιτς.

Σύμφωνα με τον επιμελητή Άκη Κόκκινο, η έκθεση «Τα Όνειρά μου Γκρεμίστηκαν στα Τείχη σου» εξερευνά τον χώρο μεταξύ κίνησης και αδράνειας, σιωπής και θορύβου, «μέσα» και «έξω», αφουγκράζεται περιοχές όπου ο χρόνος σταματά. «Οι καλλιτέχνες αντιπαραβάλλουν τις διαφορετικές εικαστικές φωνές τους με την ηχώ της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής και ατμόσφαιρας της Βέσσας, παρουσιάζοντας μια πολυμεσική ποιητική αφήγηση σε λαβυρινθώδη μορφή. Δημιουργώντας συνδέσεις ανάμεσα στην ακινησία του χωριού και στο πάγωμα που συχνά συνοδεύει τα ανοιχτά τραύματα, περπατούν με τα έργα τους πλάι-πλάι με τον επισκέπτη σε διαδρομές επούλωσης».

Η Βέσσα, σχολιάζει ο επιμελητής, «καθρεφτίζει τις παθολογίες του παγκόσμιου και στέκει ως αναφορά στο ανθεκτικό πνεύμα των κοινοτήτων σε όλο τον κόσμο και στα όνειρά τους για χάραξη νέων διαδρομών. Είναι ένα περιπατητικό ταξίδι που μας καλεί να περιπλανηθούμε εντός μας και στον κόσμο όπου κατοικούμε». Το παράλληλο πρόγραμμα εκδηλώσεων περιλαμβάνει πεζοπορίες, λογοτεχνικό εργαστήρι, συναυλία, ξεναγήσεις και εκπαιδευτικές δραστηριότητες για παιδιά.

Από φέτος, η DEO υλοποιεί μια συνεργασία με τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό σύγχρονης τέχνης από την Κύπρο Pylon Art & Culture του Αλέξανδρου Διογένους. Αντανακλώντας την πολιτισμική σύνδεση των δύο τόπων, η Pylon υποστηρίζει Κύπριους καλλιτέχνες μέσω της παρουσίασης έργων τους στο πρόγραμμα DEO με στόχο την ενίσχυση του διαπολιτισμικού διαλόγου. Για το 2024, οι δύο οργανισμοί επέλεξαν τον Κύπριο εικαστικό Σωκράτη Σωκράτους για να συμμετάσχει στο καλλιτεχνικό πρόγραμμα με ανάθεση έργου.

Ο Σωκράτης επισκέφθηκε την Χίο έξι μήνες πριν από την έκθεση. Όπως μας είπε, ήταν η πρώτη φορά που βρέθηκε στο νησί αυτό, και στη διάρκεια της παραμονής του στη Βέσσα ξεναγήθηκε από τον επιμελητή. Περιπλανήθηκε στα σοκάκια και μίλησε με αρχαιολόγο από τον οποίο πληροφορήθηκε για την ιστορία του μεσαιωνικού οικισμού. Είχε ακόμη την ευκαιρία να συναντηθεί με ντόπιους και να αφουγκραστεί την ενέργεια του τόπου. «Μελέτησα την ιστορία, την αρχαιολογία, την αρχιτεκτονική. Όσο ήμουν εκεί έκανα μια λεπτομερή, εξονυχιστική περιδιάβαση για να ανακαλύψω όχι μόνο τα φανερά αλλά και τα αόρατα στοιχεία της ιστορίας του. Ήταν μια όμορφη διαδικασία. Βρισκόμουν στην Χίο για πρώτη φορά και εντυπωσιάστηκα γιατί είναι ένα νησί πολύ ιδιαίτερο, με μοναδική αρχιτεκτονική και ιστορία που δεν συναντάς εύκολα αλλού. Μου άρεσε πολύ ο κόσμος που είναι πολύ αυτάρκης, στέκονται στα πόδια τους, δεν διεκδικούν τουρισμό. Έχουν στα χέρια τους τη ζωή τους. Αυτό έχει να κάνει και με την ιστορία τους, τη μεγάλη σφαγή του 1822. Επίσης, στη διάρκεια της παραμονής μου στο νησί διαπίστωσα ότι έχουμε πολλά κοινά στη διάλεκτο. Συχνά στο χωριό νόμιζα ότι άκουγα κυπριακά. Οι Χιώτες νιώθουν πολύ κοντά στην Κύπρο γιατί έχουμε πολλά κοινά στην ιστορία μας».

Στη διάρκεια της εξερεύνησης του χωριού, η έμπνευση για τα έργα του Σωκράτη γεννήθηκε επιτόπου. Επέλεξε να δημιουργήσει έργα που θα τοποθετούνταν στο σημείο όπου το παλιό τείχος ενώνεται με το καινούργιο. Είναι ένας δρόμος που σηματοδοτεί τη μια από τις τέσσερις πλευρές του χωριού που περιβάλλεται με τείχη για να προστατεύεται από πειρατές και επιδρομείς.

Τα έργα, όχι μόνο του Κύπριου καλλιτέχνη αλλά και των άλλων καλλιτεχνών, μοιάζουν να υπήρχαν από καιρό ενσωματωμένα στον μεσαιωνικό οικισμό. Αυτή, σύμφωνα με τον Σωκράτη, ήταν μια επιτυχία του επιμελητή. «Ο Άκης Κόκκινος φαντάστηκε την έκθεση να λειτουργεί με αυτό τον τρόπο.  Είχαμε μια πολύ όμορφη συνεργασία. Πραγματικά, όταν τελειώσαμε και στήσαμε όλοι οι καλλιτέχνες τα έργα, κατάλαβα πόσο σημαντική ήταν η συμβολή του επιμελητή. Είναι από τις λίγες φορές που εγώ το νιώθω έτσι. Δεν άφησε καμιά λεπτομέρεια έξω. Σαν να ενορχήστρωσε την έκθεση. Η επιτυχία της διοργάνωσης έχει να κάνει και με τον τρόπο που ο επισκέπτης περιδιαβαίνει μέσα στο χωριό για να δει την έκθεση. Προσωπικά, αφού περιηγηθήκαμε στο χωριό, αντιλήφθηκα αμέσως πόσο καθοριστική ήταν η συνεργασία του Άκη με τους καλλιτέχνες. Λόγω του ότι ήταν διατηρητέος αρχαιολογικός χώρος, ήταν πολύ δύσκολη δουλειά το στήσιμο των έργων και απαιτήθηκε αρκετός χρόνος. Πολύ σημαντικές είναι οι συνομιλίες που αναπτύσσουν τα έργα με τον οικισμό, αλλά και μεταξύ τους».

Σε ό,τι αφορά τα υλικά, ο Σωκράτης μας λέει ότι δημιούργησε έργα από γύψο αλλά και χυτά από αλουμίνιο, σίδηρο. «Τα έργα από γύψο με έφεραν κοντά στην απίστευτη ευθραυστότητα που έχει το συγκεκριμένο μεσαιωνικό χωριό, το οποίο δεν είναι τουριστικό. Εντυπωσιάζει η περίκλειστη αρχιτεκτονική του, που συνέβαλε ώστε να μην έχουν εύκολη πρόσβαση επιδρομείς ή πειρατές. Επίσης, στο χωριό υπάρχουν κατάλοιπα από γύψινα διακοσμητικά που συνδέονται και με την πολιτική ιστορία του οικισμού. Οι Φράγκοι και οι Γενοβέζοι, όταν πήγαιναν σε άλλους τόπους ως κατακτητές, άφηναν στοιχεία δικά τους. Έτσι, η δουλειά μου έχει κάποιες συνδέσεις με τα δημόσια διακοσμητικά στοιχεία που προϋπήρχαν στο χωριό. Κάτι άλλο που θέλησα να αποδώσω μέσα από τα έργα, ήταν το στοιχείο του ερωτισμού που αισθάνθηκα στη Βέσσα».

ΜΕ ΕΜΠΝΕΥΣΗ ΤΗ «ΧΙΩΤΙΣΣΑ» ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ

Σημαντικό στοιχείο στην έρευνα του Σωκράτους για τη δημιουργία των έργων υπήρξε η «Χιώτισσα», το σπουδαίο ποίημα του Κύπριου ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη. «Προς το τέλος της υλοποίησης των έργων, βρήκα στη “Χιώτισσα” το στοιχείο του ερωτισμού που μου έλειπε. Ήρθε την κατάλληλη στιγμή, και μ’ αυτό συνδέθηκαν όλα τα κομμάτια ώστε να ολοκληρώσω το έργο. Έτσι προέκυψε ένας μεγάλος σταυρός από γύψο ο οποίος αρχικά με ξένισε, γιατί εγώ δεν δουλεύω με σύμβολα με έντονη φόρτιση. Χρησιμοποιώ σύμβολα πολύ πιο ευτελή, όπως οι κόμπρες και οι φοίνικες στο έργο μου που παρουσίασα το 2009 στο Κυπριακό Περίπτερο στη Μπιενάλε Βενετίας. Είναι η πρώτη φορά που μου βγήκε ένα σύμβολο τόσο φορτισμένο. Το είχα συζητήσει με τον επιμελητή, του έστειλα ένα προσχέδιο και μου έδωσε το πράσινο φως να προχωρήσω. Ήταν πολύ τολμηρό για μένα. Αυτός ο ασυνήθιστος σταυρός τοποθετήθηκε στις καμάρες που συνδέουν το παλιό χωριό με το καινούργιο».

Ο σταυρός είναι εμπνευσμένος από τη Χιώτισσα την Ελένη στο ποίημα του Βασίλη Μιχαηλίδη. Σύμφωνα με το ποίημα, όταν την βάζουν στο καράβι το 1821 και φτάνει στην Κύπρο ως σκλάβα σε ένα σπίτι τούρκικο, διαπιστώνει ότι λείπει από πάνω της ο σταυρός. Το ποίημα εξιστορεί ακόμη ότι η Χιώτισσα ήταν έξω στον κήπο της και πότιζε τα λουλούδια όταν ήρθαν οι Τούρκοι να την κλέψουν. Γι’ αυτό και σε αρκετά έργα του Σωκράτους υπάρχουν διακοσμητικά μοτίβα με λουλούδια που παραπέμπουν στον ρομαντισμό. Το στοιχείο του ερωτισμού υπάρχει και σ’ ένα άλλο γλυπτό του Σωκράτους από μέταλλο, το οποίο μοιάζει να σχηματίζεται από δυο δαχτυλίδια-βέρες τα οποία παραπέμπουν στο αραβικό στοιχείο.

Για τη συνεργασία του με τον οργανισμό Pylon και την υποστήριξη της συμμετοχής του στην έκθεση στη Χίο, ο Σωκράτης τονίζει πως ήταν καθοριστική συμβολή του Αλέξανδρου Διογένους. «Η γνωριμία μας με τον Αλέξανδρο πάει πολλά χρόνια πίσω. Είναι από τους λίγους ανθρώπους που είναι πάντα δίπλα στους καλλιτέχνες. Ήταν παρών στα εγκαίνια της έκθεσης στη Βέσσα και περάσαμε πολύ όμορφα. Συναντήσαμε κόσμο από την Αθήνα, αλλά και Χιώτες που ζουν στην Αμερική».

Χίος, Βέσσα. Η έκθεση με τίτλο «Τα Όνειρά μου Γκρεμίστηκαν στα Τείχη σου» του οργανισμού DEO θα διαρκέσει ως τις 8 Σεπτεμβρίου.