Η Μεταφυσική αποτελεί κλάδο της Φιλοσοφίας. Αλλά δεν ήταν πάντα έτσι. Αν και η προέλευση του όρου είναι σαφώς αριστοτελική, ο ίδιος ο φιλόσοφος ουδέποτε τον χρησιμοποίησε. Όλα ξεκίνησαν τρεις αιώνες μετά τον θάνατο του Σταγειρίτη φιλοσόφου, όταν ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος ταξινόμησε και εξέδωσε για πρώτη φορά τα έργα του. Για τα περισσότερα από αυτά ο τίτλος ήταν προφανής: Περί γενέσεως και φθοράς, Περί ποιητικής, Φυσική ακρόασις κοκ. Με αυτό τον τρόπο, ο αναγνώστης μπορούσε εύκολα να φανταστεί το περιεχόμενο του έργου. Σε μία συλλογή συγγραμμάτων, ωστόσο, ο Ανδρόνικος επέλεξε να ακολουθήσει άλλη μέθοδο και τιτλοφόρησε το έργο Μετά τα φυσικά, επειδή η έκδοσή του ακολουθούσε τα Φυσικά έργα του Αριστοτέλη. Έτσι, δημιούργησε (εκούσια ή μη) την εντύπωση ότι το περιεχόμενό του αφορά όχι τον φυσικό κόσμο των αισθητών πραγμάτων αλλά εκείνον που τα υπερβαίνει.
Ποιο είναι όμως το αντικείμενο της «μεταφυσικής»; Ο συγγραφέας στο Γ΄ βιβλίο δηλώνει με βεβαιότητα το πεδίο έρευνας της νέας επιστήμης: «Υπάρχει μία επιστήμη που εξετάζει το ον ως ον και όλα όσα ενυπάρχουν στη φύση του. Αυτή δεν μοιάζει με καμία από τις ονομαζόμενες επιμέρους επιστήμες: Διότι καμία από τις άλλες δεν εξετάζει καθολικά το ον ως ον, αλλά διαχωρίζουν ένα μέρος του όντος και εξετάζουν τις ιδιότητές του, όπως κάνουν οι μαθηματικές επιστήμες». Αριστοτέλης, Μετὰ τὰ φυσικά 1003a21-26
Τι υπάρχει; Μόνο ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις; Ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον αισθητό κόσμο της εμπειρίας. Ο φυσικός κόσμος δεν είναι το μόνο που μπορούμε να ερευνήσουμε. Σίγουρα, βρίσκεται πιο κοντά σε εμάς. Ανήκουμε (μαζί με τα υπόλοιπα έμβια όντα) στον κόσμο της γένεσης και της φθοράς. Αλλά, αυτό ήταν το λάθος των Φυσικών φιλοσόφων, αποφαίνεται. Στο κυνήγι της αλήθειας, παρέμειναν στον μεταβαλλόμενο κόσμο των αισθητών πραγμάτων, θεωρώντας ότι όντα είναι μόνο όσα συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις (τὰ δ᾽ ὄντα ὑπέλαβον εἶναι τὰ αἰσθητὰ μόνον. 1010a3-4). Ο Αριστοτέλης κάνει την υπέρβαση. Βλέπει τι υπάρχει «μετά τη φύση»: «Διότι μόνο ο κόσμος του αισθητού που μας περιβάλλει υπόκειται συνεχώς σε φθορά και γένεση, αλλά αυτός δεν είναι παρά ένα μόριο του σύμπαντος. […] Γενικότερα, αν υπάρχει μόνο το αισθητό, χωρίς τα έμψυχα όντα δεν θα υπήρχε τίποτε, γιατί δεν θα υπήρχε αίσθηση». Αριστοτέλης, Μετὰ τὰ φυσικά 1010b30-31
Οι θεωρητικές επιστήμες θριαμβεύουν και ο Αριστοτέλης τις ιεραρχεί: Δίνει την πρωτοκαθεδρία σε αυτήν που ασχολείται, όχι με τον κόσμο των αισθητών, αλλά των αΐδιων όντων και την ονομάζει Πρώτη φιλοσοφία. Ο συγγραφέας έχει ήδη μιλήσει για τον κόσμο των αισθητών, της γένεσης και της φθοράς σε πολλά φυσικά του έργα. Από την άλλη τα μαθηματικά, που εξύψωσε ο Πλάτωνας στην Ακαδημία, και συνεχίζονται με τον Σπεύσιππο «έχουν γίνει σήμερα το αντικείμενο της φιλοσοφίας, παρόλο που ισχυρίζονται ότι πρέπει να τα μελετάμε για χάρη των άλλων» (992a33-34).
Η Φυσική μελετά τα ένυλα όντα που βρίσκονται σε κίνηση, τα Μαθηματικά τα ακίνητα όντα που όμως δεν υπάρχουν χωριστά από την ύλη. Η Πρώτη φιλοσοφία μελετά τα άυλα και ακίνητα όντα, τα αίτια και τις αρχές τους. Ο Αριστοτέλης απογυμνώνει τα όντα από τις ιδιότητές τους και τα αφήνει άυλα και ακίνητα εκτός χώρου και χρόνου. Ο ίδιος ονομάζει τη νέα επιστήμη «θεολογία», γιατί «πρέπει να υπάρχει κάτι το θείο στη φύση της».
«Αν λοιπόν δεν υπάρχει άλλη ουσία πέρα από αυτές που έχουν συσταθεί από τη φύση, η Φυσική θα ήταν η πρώτη επιστήμη. Αν όμως υπάρχει κάποια ακίνητη ουσία, αυτή η επιστήμη προηγείται και είναι η πρώτη φιλοσοφία και καθολική επειδή είναι η πρωταρχική». Αριστοτέλης, Μετὰ τὰ φυσικά 1026a28-31
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
