Η ακύρωση του Ανώτατου Δικαστηρίου στις 20/9/2022 επί της απόφασης του πρωτόδικου Δικαστηρίου σχετικά με τη σύνδεση καρκινογένεσης και των συστηματικών και χρόνιων εκπομπών διχλωρομεθανίου (ΔΧΜ) στη γύρω από το εργοστάσιο Άστρασολ κατοικήσιμη περιοχή είναι γεγονός. Η αιτιώδης συνάφεια προτάθηκε από τους Δικαστές ως το κύριο στοιχείο που έλειπε για να αποδειχθεί η βλάβη της καρκινογένεσης στους κατοίκους της περιοχής, με την απουσία συγκεκριμένης ιατρικής μαρτυρίας ως έναν ακόμη λόγο έλλειψης αιτιώδους συνάφειας. Αμφισβητήθηκε, επίσης, το εύρημα του πρωτόδικου Δικαστηρίου για τη σημασία του βαθμού μόλυνσης του αέρα από ΔΧΜ.
Σέβομαι τις αποφάσεις του Δικαστικού Σώματος, αλλά η συγκεκριμένη απόφαση είναι μη επιστημονικά και λογικά ορθή στη βάση των πιο κάτω επιχειρημάτων. Το άρθρο αυτό θα αντικρούσει την επιχειρηματολογία της πρόσφατης απόφασης του Ανώτατου Δικαστηρίου για την υπόθεση της Άστρασολ.
Το Δικαστήριο επικαλέστηκε την απουσία της συνθήκης But for test, η οποία όμως όντως τεκμηριώθηκε στην εισήγηση των Μακρή και Βωνιάτη (2018) που είχε κατατεθεί στο πρωτόδικο Δικαστήριο. Η επιδημιολογική μελέτη των Μακρή και Βωνιάτη, όπως δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό «European Journal of Public Health» το 2018, κατέδειξε όχι μόνο την παραβίαση του ανθρώπινου δικαιώματος να κατοικεί κάποιος σε υγιές περιβάλλον, αλλά και ότι αυτή η συγκεκριμένη παράβαση εκπομπών αερίου ΔΧΜ στις γύρω οικιστικές περιοχές προκάλεσε συγκεκριμένη βλάβη με τη μορφή καρκινογένεσης στους κατοίκους της περιοχής γύρω από το εργοστάσιο. Εάν η ζημιά δεν συνέβαινε χωρίς τον συγκεκριμένο παράγοντα ρίσκου, τότε αυτός ο παράγοντας ρίσκου είναι η αιτία της ζημιάς, εάν όμως θα συνέβαινε η ζημιά με ή χωρίς τον συγκεκριμένο παράγοντα ρίσκου υγείας, τότε ο συγκεκριμένος παράγοντας ρίσκου υγείας δεν είναι η αιτία της ζημιάς. Έτσι ορίζεται η συνθήκη But for test.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Astrasol: Δεν φταίνε, λόγω… «αιτιώδους συνάφειας»
Η διαδικασία καρκινογένεσης με τον συγκεκριμένο τύπο καρκίνου του εγκεφάλου/ κεντρικού νευρικού συστήματος (ΚΝΣ) δεν θα συνέβαινε στην εν λόγω μικρή γεωγραφική περιοχή γύρω από το σημείο μηδέν του εργοστασίου, εάν αυτό δεν εξέπεμπε ΔΧΜ συστηματικά και για πολλά χρόνια. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι στην υπόλοιπη Κύπρο όπου δεν χρησιμοποιείτο συστηματικά ΔΧΜ δεν υπήρχε αυξανόμενη επίπτωση καρκίνου του εγκεφάλου/ΚΝΣ. Συγκεκριμένα, σε όλο τον Δήμο Λατσιών (περίπου 17.000 κατοίκους), βάσει στοιχείων του Αρχείου Καρκίνου του υπουργείου Υγείας για την περίοδο 1998-2008 αναμέναμε 1 σταθμισμένο περιστατικό καρκίνου του εγκεφάλου/ΚΝΣ ανά 100.000 πληθυσμού ετησίως, ενώ είχαμε 8 τέτοια περιστατικά καρκίνου σε μια ακτίνα 500 μέτρων γύρω από το εργοστάσιο στα Λατσιά και με πληθυσμό γύρω στις 2.200 άτομα. Ο συνδυασμός της σπανιότητας του συγκεκριμένου καρκίνου του εγκεφάλου/ΚΝΣ σε συνδυασμό με την παρατηρούμενη αυξημένη επίπτωση του καρκίνου του εγκεφάλου/ΚΝΣ στη μικρή περιοχή γύρω από το σημείο μηδέν αναδεικνύεται ως το κατεξοχήν κριτήριο για τη στοιχειοθέτηση ειδικής αιτιώδους συνάφειας, επί του ισοζυγίου των πιθανοτήτων. Άρα, όντως η συνθήκη But for test ικανοποιείται στην περιοχή Άστρασολ. Αυξημένα περιστατικά του συγκεκριμένου καρκίνου εγκεφάλου/ΚΝΣ στον Δήμο Λατσιών και στην υπόλοιπη Κύπρο δεν είχαμε ούτως ή άλλως, παρά μόνο στην περιοχή γύρω από το σημείο μηδέν του εργοστασίου που εξέπεμπε ΔΧΜ, δηλαδή η συγκεκριμένη παράβαση συνιστά την αιτία της ζημιάς.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Astrasol: «Γκρίζο το μέλλον για την Κύπρο»
Επίσης, σε σχέση με την ειδική αιτιώδη συνάφεια, δηλαδή ότι η καρκινογένεση προκλήθηκε από το ΔΧΜ, ζητήθηκε πέραν από την επιδημιολογική μαρτυρία, περαιτέρω μαρτυρία μη στατιστικής φύσεως. Δηλαδή, ζητήθηκε για κάθε ένα δηλωμένο περιστατικό καρκίνου να υπάρχει ιατρική μαρτυρία που να συνδέει γραπτώς τη διάγνωση καρκίνου με το αίτιο που τον προκάλεσε. Βεβαίως αυτό δεν αποτελεί συνηθισμένη ιατρική πρακτική στο ατομικό επίπεδο και ο κανόνας είναι να αναγράφεται μόνο η διάγνωση και όχι ο παράγοντας έκθεσης που οδήγησε στη συγκεκριμένου τύπου καρκινογένεση. Ο λόγος είναι ότι τέτοιου είδους διασύνδεση δεν γίνεται επιστημονικά σε ατομικό επίπεδο αλλά σε πληθυσμιακό επίπεδο όπως έγινε με τη μελέτη Μακρή-Βωνιάτη (2018). Η μόνη περίπτωση – εξαίρεση του κανόνα που έχει γίνει κάτι τέτοιο είναι με τις μοναδικές σε μορφολογία ίνες αμιάντου (εξαιρετικά λεπτές βελόνες) και του μοναδικού τύπου καρκίνου του πνεύμονα (μεσοθηλίωμα) που προκαλεί, και τον οποίο μπορείς εύκολα να διαγνώσεις με ακτίνες Χ που αναγνωρίζουν την εναπόθεση ινών αμιάντου στους πνεύμονες. Στη περίπτωση του ΔΧΜ, το οποίο είναι ένα χημικό, δεν μπορεί να εντοπιστεί στον ανθρώπινο οργανισμό ή εγκέφαλο συγκεκριμένα με ακτίνες Χ, ή με οποιοδήποτε άλλο τοξικολογικό και ιατροδικαστικό μέσο μιας και το ΔΧΜ είναι ένα χημικό μόριο το οποίο δεν μπορείς να εντοπίσεις στον εγκέφαλο, εν αντιθέσει με το στερεό σωματίδιο αμιάντου που εναποτίθεται στον πνεύμονα και μπορεί διαγνωστικά να εντοπιστεί σε κάθε καρκινοπαθή.
Υπάρχουν παρόμοιες καταγγελίες και δικαστικές υποθέσεις καρκινογένεσης με χημικά στην Αμερική όπως π.χ. για το φυτοφάρμακο γλυφοσάτη στην Καλιφόρνια και για την περίπτωση C8 στο Οχάιο, στις οποίες επιδικάστηκαν εκατομμύρια με παρόμοιου τύπου με την Άστρασολ αιτιώδους συνάφειας βασισμένη σε επιδημιολογικά στοιχεία.
Στοιχειοθετείται γενική αιτιώδης συνάφεια στην υπόθεση Άστρασολ ή όχι;
Ήταν ξεκάθαρο ότι το εργοστάσιο χρησιμοποιούσε τόνους ΔΧΜ για την παραγωγή σόλων παπουτσιών με εξαγωγές σε πολλές χώρες, διεθνώς. Η γενική αιτιώδη συνάφεια αναδεικνύεται από το γεγονός ότι υπάρχουν πλέον αδιάσειστα στοιχεία που καταδεικνύουν ότι η έκθεση στο ΔΧΜ μπορεί να προκαλέσει καρκινογόνο βλάβη μέσα από μελέτες που δημοσιεύονται στη διεθνή βιβλιογραφία.
Αυτές οι επιστημονικές μελέτες αναφέρονται στην επαναξιολόγηση του ΔΧΜ από τον διεθνή οργανισμό για την έρευνα του καρκίνου (IARC) (2014) και στη δημοσίευση Μακρή και Βωνιάτη (2018). Λανθασμένα αναφέρεται στην απόφαση του Δικαστηρίου ότι πολύ μετά τον επίδικο χρόνο το ΔΧΜ αναβαθμίστηκε σε δυνητικά καρκινογόνο ουσία για τον άνθρωπο 2Α, μιας και η αναβάθμιση του ΔΧΜ από τον IARC έγινε το 2014, πριν δηλαδή ξεκινήσει η δικαστική διαδικασία (IARC, 2014). Συμπληρωματικά, το 2021 εκδόθηκε απόφαση από το αμερικανικό υπουργείο Περιβάλλοντος που απαγορεύει τη χρήση του ΔΧΜ για απομάκρυνση μπογιάς σε εργοστάσια και από το καταναλωτικό κοινό αναφέροντας πολύ συγκεκριμένους κινδύνους υγείας, όπως βλάβες στο κεντρικό νευρικό σύστημα.
Η δικαστική απόφαση αναφέρει ότι τα περισσότερα είδη καρκίνου δεν ήταν αυξημένα στην περιοχή Άστρασολ σε σχέση με την υπόλοιπη Κύπρο. Ισχύει η πιο πάνω διαπίστωση, εντούτοις συνεπικουρεί ότι η διασύνδεση του ΔΧΜ με την ανάπτυξη καρκίνων εγκεφάλου ήταν βιολογικά συνδεδεμένη και επιδημιολογικά συγκεκριμένη με το ΔΧΜ. Αυτό είναι σημαντικό στοιχείο που ενδυναμώνει την αιτιώδη συνάφεια της έκθεσης σε ΔΧΜ με τη ζημιά της καρκινογένεσης.
Προεκτάσεις για μελλοντικές περιπτώσεις περιβαλλοντικής καρκινογένεσης
Εν κατακλείδι, πιστεύω ότι σε τέτοιες περιπτώσεις πρέπει το κράτος να παρεμβαίνει και να αποκαθιστά το αίσθημα αδικίας (έλλειμμα περιβαλλοντικής δικαιοσύνης) που νιώθει κατάφωρα η τοπική κοινωνία. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με συγκεκριμένες παρεμβάσεις στην περιοχή, όπως για παράδειγμα την αποκατάσταση του τοπίου γύρω από το εργοστάσιο, αλλά και με αποζημιώσεις, μιας και το Δικαστήριο αποφασίζει κυρίως με νομικά κριτήρια, χωρίς να συνυπολογίζει τις ηθικές, κοινωνικές και οικονομικές πτυχές του θέματος.
Επίσης, το κράτος οφείλει να βελτιώσει εμπράκτως τους ελεγκτικούς μηχανισμούς για να αποφεύγονται στο μέλλον περιπτώσεις ασυδοσίας και ρύπανσης, έτσι ώστε ο ρυπαίνων να πληρώνει. Σε μια μικρή σε γεωγραφική έκταση χώρα, οι χρήσεις γης για βιομηχανική εκμετάλλευση θα πρέπει να καθορίζονται με πολύ αυστηρά κριτήρια, λαμβάνοντας υπόψιν και τις εκθέσεις των γειτονικών οικιστικών περιοχών σε διάφορους περιβαλλοντικούς ρύπους και να παρακολουθείται περιοδικά το μέγεθος της έκθεσης τους. Επιπλέον, η ύπαρξη τέτοιων περιστατικών βιομηχανικής ρύπανσης σε γύρω οικιστικές περιοχές δεν θα πρέπει να λύνεται με απλή μεταφορά της τοπικής ρύπανσης σε έναν άλλο γεωγραφικό χώρο, αλλά θα πρέπει να συνεκτιμώνται μια σειρά καθοριστικών παραγόντων, όπως τεχνικοί, κοινωνικοοικονομικοί, ηθικοί και θέματα δημόσιας υγείας, με ουσιαστική διαβούλευση με τις τοπικές κοινωνίες. Επαναλαμβάνω το αρχαίο ρητό ότι «καλύτερο το προλαμβάνειν από το θεραπεύειν» και συμπληρώνω όσο πιο έγκαιρα τόσο καλύτερα.
