ΜΕΡΟΣ Α΄

Το 2021 το Νόμπελ Ιατρικής απονεμήθηκε στους David Julius και Ardem Patapoutian «για τις ανακαλύψεις τους στους υποδοχείς της θερμοκρασίας και της αφής», καθώς η Επιτροπή έκρινε ότι αποτελεί μέρος της αλληλεπίδρασής μας με το περιβάλλον και της προσαρμογής μας σε αυτό. Ωστόσο, η πρώτη επιστημονική διατριβή της αφής διατυπώθηκε από τον Αριστοτέλη σε ένα από τα πιο ώριμά του έργα όπου ο φιλόσοφος εξετάζει τις λειτουργίες της ζωής, πίσω από τον ευφυέστατα διατυπωμένο τίτλο, Περί ψυχής.

Το Περί ψυχής του Αριστοτέλη είναι κατά βάση ένα βιολογικό έργο. Αν περιμένει κανείς διαβάζοντάς το να συναντήσει μια θεωρία για την ψυχή με την έννοια της συνείδησης θα διαψευστεί. Αντ’ αυτού, ειδικά στο δεύτερο βιβλίο όπου ο Σταγειρίτης αναπτύσσει την πρωτότυπη θεωρία του, ο αναγνώστης θα έρθει αντιμέτωπος με την πρώτη προσπάθεια επιστημονικής πραγμάτευσης της ψυχής. Ο Αριστοτέλης, αφού στο πρώτο βιβλίο έχει παρουσιάσει όλες τις θεωρίες για την ψυχή των προγενέστερων φιλοσόφων, είναι έτοιμος να αναλύσει τη δική του θεωρία που βασίζεται στη διάκριση ύλης-μορφής:

«Αυτά που μας έχουν παραδοθεί από τους προηγούμενους για την ψυχή τα έχουμε πει. Τώρα, σαν να επιστρέφουμε πάλι στην αρχή, θα αποπειραθούμε να διασαφηνίσουμε τι είναι ψυχή και αν υπάρχει ένας κοινότατος ορισμός της.» Αριστοτέλης, Περί ψυχής 412a3-6

Οι προηγούμενοι φιλόσοφοι μιλούσαν για την ψυχή σαν να ήταν κάτι ξεχωριστό από το σώμα. Ο Αριστοτέλης διαφωνεί. Ψυχή και σώμα είναι ακατάλυτα συνυφασμένα: Η ψυχή είναι η ουσία του σώματος ως προς τη μορφή (οὐσία γὰρ ἡ κατὰ τὸν λόγον) και ως τέτοια θα ερευνηθεί. Ο συγγραφέας του Περί ψυχής έχει κατά νου όλα τα έμψυχα όντα, τα οποία πρέπει να περιλάβει στον ορισμό του. Για πρώτη φορά κάποιος δεν ασχολείται μόνο με την ανθρώπινη ψυχή αλλά και με των ζώων και των φυτών. Ο Αριστοτέλης είναι ξεκάθαρος: όλα όσα ζουν έχουν ψυχή. Το έμψυχο διακρίνεται από το άψυχο με τη ζωή. Αυτό θέτει ως αρχή για την έρευνά του:

«Λέμε λοιπόν, λαμβάνοντας ως αρχή της μελέτης μας, ότι το έμψυχο διακρίνεται από το άψυχο με τη ζωή (διωρίσθαι τὸ ἔμψυχον τοῦ ἀψύχου τῷ ζῆν). Επειδή όμως η ζωή λέγεται με πολλές έννοιες, αν υπάρχει μόνο ένα από αυτά, τότε αυτό θεωρούμε ότι είναι ζωή: όπως ο νους, η αίσθηση, η κίνηση και στάση στον τόπο, ακόμη η κίνηση όσον αφορά την τροφή, την αύξηση και την παρακμή. Γι’ αυτό και τα φυτά φαίνεται πάντοτε ότι ζουν […] όσα τρέφονται και ζουν ως το τέλος, όσο μπορούν να λαμβάνουν την τροφή. […] Η ζωή λοιπόν υπάρχει σε όλα όσα ζουν χάρη σε αυτή την αρχή, αλλά το ζώο υπάρχει πρωτίστως χάρη στην αίσθηση. […] Από την αίσθηση πάλι πρώτα υπάρχει σε όλα η αφή (αἰσθήσεως δὲ πρῶτον ὑπάρχει πᾶσιν ἁφή).» Αριστοτέλης, Περί ψυχής 413a20-b5

Για να ζει επομένως ένα ον, αρκεί να μπορεί να τρέφεται, χωρίς άλλες λειτουργίες, αυτό είναι σύμφωνα με τον Αριστοτέλη αρκετό για τα φυτά και τους κατώτερους οργανισμούς. Αλλά για ένα ζώο η αίσθηση είναι απαραίτητη. Ωστόσο, δεν χρειάζεται να έχει όλες τις αισθήσεις για να ονομαστεί έτσι, μόνο την πιο βασική από αυτές που δεν είναι άλλη από την αίσθηση της αφής. Είναι η μοναδική κοινή αίσθηση σε όλα τα ζώα. Αλλά, παρά το γεγονός ότι για ευνόητους λόγους η όραση θεωρείται η σημαντικότερη από τις αισθήσεις, ο Αριστοτέλης ξεχωρίζει την αίσθηση της αφής. Αυτή είναι η βασικότερη αίσθηση για τα ζώα. Χωρίς αυτή δεν υπάρχουν οι υπόλοιπες.

Το 2ο βιβλίο θα ασχοληθεί κατ΄ αρχάς με την εξέταση της θρεπτικής ικανότητας που είναι το εκ των ων ουκ άνευ χαρακτηριστικό της ζωής και των αισθήσεων. Μέσω των αισθήσεων γνωρίζουμε τον κόσμο αρχικά. Σπουδαιότερη βέβαια για τις ανάγκες του ζώου (και του ανθρώπου) είναι η όραση, ωστόσο οι αισθήσεις βοηθούν και στη συντήρηση του οργανισμού, γεγονός που ο πρώτος βιολόγος δεν μπορεί να παραβλέψει. Η αλήθεια είναι ότι το ζήτημα της αφής εγείρει όπως φαίνεται αμέτρητα ερωτήματα για τον ίδιο, τα οποία μεταφέρει στους μαθητές του.

Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022

philosophy.elsanicolaidou@gmail.com