«Τίποτε δεν χαρίζεται» Επίκτητος, Εγχειρίδιον 12
Η φιλοσοφία του Στωικισμού για να επιτύχει την αταραξία εισάγει μια νέα συναισθηματική κατάσταση, αρωγό στην «εύροια βίου». Η απάθεια, η απαλλαγή από τα πάθη (συναισθήματα), απορρέει από τον ορθό λόγο και την αυτοκυριαρχία. Το άτομο που επιθυμεί την αταραξία, σύμφωνα με τον Στωικισμό, θα πρέπει να συνυπολογίσει τις συνέπειες, το «κόστος» της ατομικής γαλήνης. Η ταραχή είναι δεδομένη, απασχολεί τον νου, αποπροσανατολίζοντάς τον από τον πραγματικό σκοπό της ζωής. Οι εξωτερικές καταστάσεις, οι κρίσεις για τα πράγματα, οι υπερβολικές επιθυμίες είναι αιτίες έντονων συναισθηματικών διακυμάνσεων, αλλά ο Στωικός παραμένει ατάραχος. Τίποτε δεν χαρίζεται, ωστόσο. Έχει πληρώσει το τίμημα της αταραξίας του. Ο Επίκτητος νουθετεί εκείνους που πρόκειται να ξεκινήσουν τώρα την άσκηση της αταραξίας:
«Καλύτερα να πεθάνεις από λιμό, όντας άλυπος και άφοβος, παρά να ζεις σε αφθονία όντας σε ταραχή. Ξεκίνα λοιπόν με μικρά πράγματα. Χύθηκε λίγο λάδι ή κλάπηκε λίγο κρασί; Πες στον εαυτό σου: ‘Τόσο πωλείται η απάθεια, τόσο η αταραξία· και τίποτε δεν είναι δωρεάν’ (προῖκα δὲ οὐδὲν περιγίνεται). Και όταν καλείς τον δούλο σου, σκέψου ότι είναι πιθανό να μην υπακούσει ή, αν υπακούσει, να μην κάνει αυτό που θέλεις. Αλλά αυτό δεν είναι τόσο καλό γι’ αυτόν, αλλά για εσένα, γιατί εξαρτάται από εσένα το να μην σου προκαλεί ταραχή» Επίκτητος, Εγχειρίδιον 12
Ο Επίκτητος ανήκει στους δούλους, αλλά είναι ελεύθερος και με αυτή την ιδιότητα απευθύνεται σε όλους. Ο Στωικός σε όποια θέση κι αν βρίσκεται -ναυαγός ή αυτοκράτορας, δούλος ή ελεύθερος- ασκεί το έργο τού ανθρώπου, ζώντας σε συμφωνία με τη Φύση -που επιτάσσει την έλλογη αντιμετώπιση των πραγμάτων, δηλαδή την απάθεια. Ο Στωικός παραμένει ατάραχος απέναντι σε όλα τα δεινά. Πώς μπορεί να το επιτύχει αυτό;
Όλοι όσοι ακολούθησαν τον Στωικό βίο δεν αρκούνταν στη μελέτη, ζούσαν με επιταγές που αντανακλούσαν τις Στωικές αρχές. Το κοινό σημείο όλων ήταν η καθημερινή υπενθύμιση, η επανάληψη, και φυσικά ο ακόλουθος αυτοέλεγχος. Ο Επίκτητος διδάσκει χωρίς να συγγράφει, προκειμένου να διαδώσει τη φιλοσοφία του στους ανθρώπους του καιρού του, εκείνους που καταφέρνουν να τον ακούσουν διά ζώσης. Η υστεροφημία τον αφήνει αδιάφορο. Την προφορική του διδασκαλία, στη σχολή που ίδρυσε ως απελεύθερος πια, καταγράφει ο μαθητής του Φλάβιος Αρριανός, σε δύο έργα (Διατριβαί, Εγχειρίδιον). Ο συγγραφέας έχει διατηρήσει την προφορικότητα της διδασκαλίας του Επίκτητου, χωρίς να διεκδικεί μερίδιο στη διδασκαλική σοφία. Μεταφέρει τις εικόνες που χρησιμοποιούσε ο Επικτήτειος λόγος, αναπλάθοντας την ατμόσφαιρα των μαθημάτων του:
«Πιστεύεις ότι μπορείς να συμπεριφέρεσαι, όπως συμπεριφέρεσαι, και να γίνεις φιλόσοφος, ότι μπορείς να τρως, να πίνεις, να θυμώνεις, να είσαι δυσαρεστημένος, όπως είσαι τώρα; […] Αυτά να σκέφτεσαι. Αν θέλεις, δηλαδή, να τα ανταλλάξεις με την απάθεια, την ελευθερία, την αταραξία. Αν όχι, μην έρχεσαι εδώ. Μην είσαι, όπως τα παιδιά, τώρα φιλόσοφος, ύστερα τελώνης, έπειτα ρήτορας και μετά αξιωματικός του Καίσαρα. Αυτά τα πράγματα δεν είναι συνεπή. Πρέπει να είσαι ένας άνθρωπος είτε καλός είτε κακός. Πρέπει να καλλιεργείς είτε αυτά που ανήκουν σε εσένα, τη δική σου λογική (τὸ ἡγεμονικόν) είτε τα εξωτερικά πράγματα. Να αφοσιωθείς είτε στα πράγματα μέσα σου (περὶ τὰ ἔσω φιλοτεχνεῖν) είτε στα πράγματα έξω από σένα: δηλαδή, να είσαι είτε φιλόσοφος είτε ένας από τον όχλο (ἢ ἰδιώτου)» Επίκτητος, Εγχειρίδιον 29
Ο Μάρκος Αυρήλιος είναι Στωικός και αυτοκράτορας. Όταν γράφει στο Ημερολόγιό του, οι αναφορές στον Επίκτητο είναι συγκεντρωμένες στο ενδέκατο βιβλίο. Δίνει την εντύπωση ότι τον μελετά, φαίνεται σαν να διαβάζει το «Εγχειρίδιον», και ταυτόχρονα να σημειώνει, ώστε να εμπνέεται, να καθοδηγείται από τον φιλόσοφο-δούλο. Μοναδικός σκοπός η αταραξία. Στην πραγματικότητα, ο Μάρκος Αυρήλιος δεν έχει πλέον ανάγκη τη μελέτη των «αρχαίων». Ο ίδιος έχει εντρυφήσει στη Στωική φιλοσοφία και έχει ακολουθήσει τη μέθοδο της συγγραφής ως υπενθύμιση του έργου τού ανθρώπου. Η έλλογη φύση έχει τη δύναμη να επικρατήσει με σκοπό την αταραξία. Ο Στωικός μπορεί να πληρώσει το «τίμημα» της λογικής και να ζήσει ατάραχος, μακριά από συναισθήματα που έχουν την αιτία τους σε εξωτερικά συμβάντα και να βιώσει την ελευθερία:
«Δεν υπάρχει ληστής της ελεύθερης βούλησης, λέει ο Επίκτητος» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, 11.36
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
