Οι απολογισμοί είναι συνηθισμένοι τέτοιες μέρες. Αποχαιρετώντας το 2020, καταγράφουμε τα γεγονότα που έγιναν και προσπαθούμε να πάρουμε μια γεύση από αυτά που έρχονται. Έχει λεχθεί τόσες φορές που πλέον είναι κοινότοπο, το ότι το 2020 η ανθρωπότητα έζησε πρωτόγνωρες στιγμές και ότι με την πανδημία του νέου κορωνοϊού έφτασε στα όριά της. Οι προκλήσεις και τα προβλήματα που υπάρχουν είναι μεγάλα, εξήγησε μιλώντας στον «Φιλελεύθερο» ο Σωτήρης Ριζάς, διευθυντής Κέντρου Ερευνών της Ιστορίας του νεώτερου ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών. Όπως ανάφερε η ανθρωπότητα δεν έχει ξεμπερδέψει με την Covid-19 αλλά μάλλον βρίσκεται κάπου στο μέσο της αντιμετώπισής της. Θα χρειαστεί να καταβληθούν ακόμη μεγαλύτερες προσπάθειες και ίσως να γίνουν μεγαλύτερες θυσίες μέχρι να φτάσουμε ως το τέρμα.
Παράλληλα, η στιγμή που οι περισσότεροι στον πλανήτη περιμένουν την αλλαγή δηλαδή ηγεσίας στο Λευκό Οίκο πλησιάζει. Μετά από μια ταραχώδη τετραετία με τον Ντόναλντ Τραμπ η εκλογή του Τζο Μπάιντεν στην προεδρία των ΗΠΑ έχει δημιουργήσει μεγάλες προσδοκίες. Οι ΗΠΑ προβλέπει, ο Έλληνας ειδικός, θα στραφούν σε ένα πλαίσιο πολυμερούς συνεργασία με τις άλλες χώρες και ειδικά με την Ευρωπαϊκή Ένωση και θα επιδιώξουν την επίλυση προβλημάτων μέσα από ένα διάλογο παρά μέσω διαφωνιών και οργισμένων tweet, όπως έκανε ο απερχόμενος Πρόεδρος.
Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αναμένονται και οι κινήσεις της Τουρκίας, που ποτέ δεν έκρυψε τις φιλοδοξίες της να καταστεί ηγεμονική, περιφερειακή δύναμη. Η Ελλάδα και η Κύπρος θα πρέπει να αντιμετωπίσουν τις τουρκικές προκλήσεις. Παρόλα αυτά, και οι δύο χώρες θα πρέπει να έχουν υπόψη τους πως ο συσχετισμός δυνάμεων στην περιοχή για την Άγκυρα δεν είναι τόσο ευνοϊκός, καθώς υπάρχουν άλλα εύλογα και θεμιτά συμφέροντα. Καταλυτικό ρόλο θα παίξει πάντως η πολιτική που θα κρατήσει και η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία θα πρέπει να σταματήσει την πολιτική κατευνασμού που ακολουθεί μέχρι τώρα.
-Η ιστορία, λένε κάποιοι, προχωρεί σε κύκλους και κατά κάποιο τρόπο επαναλαμβάνεται. Θα έπρεπε, πιστεύετε, η πανδημία να μην μας έπιανε τόσο αδιάβαστους, τόσο απροετοίμαστους;
-Η πανδημία ήταν ένα γεγονός που ήταν αδιανόητο για πολλές δεκαετίες. Προφανώς η διεθνής κοινωνία ήταν διανοητικά και ψυχολογικά απροετοίμαστη για να αντιμετωπίσουν μια επιδημία αυτής της έκτασης και της έντασης. Υπό αυτή την έννοια, η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται η πανδημία ήταν κάτι καινοφανές για την εποχή μας. Η ιστορία δίνει αφορμές, μπορεί να υπάρχουν διαδικασίες ή γεγονότα ανάλογα που έχουν συμβεί στο παρελθόν, αλλά δεν σημαίνει ότι επαναλαμβάνεται.
-Ωστόσο υπήρξαν προειδοποιήσεις από διάφορους, για παράδειγμα τον Μπιλ Γκέιτς, ότι ένας ιός μπορεί να κάνει τεράστια ζημιά.
-Οι προειδοποιήσεις δεν αφορούσαν μόνο τον Μπιλ Γκέιτς, ο οποίος έγινε ένα πολύ δημοφιλές πρόσωπο στη δημόσια συζήτηση για την πανδημία. Υπήρξαν αναφορές αυτό είναι βέβαιο, έχω υπόψη μου ένα έγγραφο του Συμβούλιου Πληροφοριών των ΗΠΑ το 2012, το οποίο έκανε λόγο για την πιθανότητα μιας πανδημίας. Υποθέτω, όμως, όπως συμβαίνει πολύ συχνά, είναι ένα ζήτημα να έχει υπόψη του ένα κράτος την πιθανότητα να συμβεί κάτι και εντελώς άλλη υπόθεση να προετοιμάζεται για να την αντιμετωπίσει.
-Αν είναι να πάρουμε ένα μάθημα, ένα δίδαγμα από την πανδημία ποιο μπορεί να είναι αυτό;
-Υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που έκαναν πολύ αισθητή την παρουσία τους σε αυτή την υπόθεση. Το ένα είναι το στοιχείο της αδράνειας, που διακρίνει τις κοινωνίες μας και την καθημερινότητά μας ως πολιτών. Είναι προφανές ότι στις δυτικές κοινωνίες είναι πολύ δύσκολο σε ένα συνηθισμένο άνθρωπο να αλλάξει τα στοιχεία της καθημερινότητάς του. Αυτό που πολλές φορές εκλαμβάνεται ως απειθαρχία ή απόκλιση από τη συμπεριφορά που ζητούν οι Αρχές, έγκειται ακριβώς σε αυτό το σημείο, ότι υπάρχει δηλαδή ένας ατομικιστικός τρόπος ζωής στο επίκεντρο του οποίου βρίσκεται η καθημερινότητά μας και είναι δύσκολο να παραιτηθούμε από αυτή. Το δεύτερο στοιχείο που κάνει αισθητή την παρουσία του είναι η υποχώρηση του ορθού λόγου. Είναι πολύ δύσκολο σε μια μερίδα της κοινωνίας να δεχτεί ακόμη και την αρχή, τη βασική υπόθεση της επιστήμης ότι οι αντιλήψεις μας, οι απόψεις μας δοκιμάζονται και μπορεί να επαληθεύονται ή να διαψεύδονται, δεν είναι απλές γνώμες, που βασίζονται σε μια αθεμελίωτη πίστη. Ένας μηχανισμός για διόρθωση αυτής της κατάστασης είναι η δημόσια εκπαίδευση.
-Μήπως όμως η ατομικότητά μας τροφοδοτεί την έλλειψη ορθού λόγου, αφού τείνουμε τις αντιλήψεις μας να τις θεωρούμε λίγο ή πολύ καθολικές απόψεις;
-Εν μέρει συμβαίνει και αυτό. Όμως υπάρχουν και άλλες θεμελιώσεις αυτού του γεγονότος και δεν πρέπει να βγάζουμε έξω από την εξίσωση τις σύγχρονες τεχνολογίες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Υπάρχουν παράλληλοι μηχανισμοί που διαδίδουν ψευδείς αντιλήψεις, γνώσεις και στάσεις ζωής. Φυσικά και δεν υπαινίσσομαι ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πρέπει να κατασταλούν, όμως πρέπει η δημόσια εκπαίδευση να λάβει περισσότερο υπόψη της την τεχνολογία και ενδεχομένως να εισαχθούν νέες εκπαιδευτικές μέθοδοι που είναι πιο συμβατές με αυτό τον νέο τρόπο διάδοσης πληροφοριών και ιδεών.
-Ο πλανήτης είδε την εκλογή του Τζο Μπάιντεν πολύ θετικά και καλωσόρισε τον νεοεκλεγέντα πρόεδρο λίγο πολύ ως μεσσία. Πιστεύετε πως θα καταφέρει να πετύχει σημαντικές αλλαγές;
-Δημιουργήθηκαν υπερβολικές προσδοκίες από την εκλογή, πολύ μεγαλύτερες από αυτές που μπορεί να εκπληρώσει μια οποιαδήποτε διοίκηση. Καταλαβαίνει όμως κανείς πάρα πολύ καλά γιατί υπάρχουν αυτές οι προσδοκίες. Το ιδεολογικά στίγμα του απερχόμενου Αμερικανού Προέδρου και η πολιτική που άσκησε οδηγούσε σε ένα πολύ στενόμυαλο και στενόκαρδο προστατευτισμό Ο καθένας καλείτο να αναδιπλωθεί στη χώρα του και να έχει υπόψη του μια πολύ στενή εκδοχή συμφερόντων. Όχι μόνο στο θέμα του εμπορίου και των δασμών, επρόκειτο για κάτι πολύ ευρύτερο. Ήταν μια υπονόμευση της ίδιας της ιδέας, της αρχής της διεθνούς συνεργασίας. Από αυτή την άποψη είναι δικαιολογημένες οι προσδοκίες γιατί ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ ευαγγελίζεται μια επιστροφή σε ένα πλαίσιο πολυμερούς συνεργασίας. Από εκεί και πέρα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι πρόκειται για ένα περίπλοκο κόσμο και ότι οι ΗΠΑ δεν είναι η μοναδική υπερδύναμη, υπάρχουν και άλλες χώρες τα συμφέροντα των οποίων πρέπει να ληφθούν υπόψη. Υπάρχουν δυνάμεις οι αξίες των οποίων δεν συμβαδίζουν κατ’ ανάγκη με αυτές ενός φιλελεύθερου, δημοκρατικού υποδείγματος. Επίσης, σε τελική ανάλυση ο δυτικός κόσμος πρέπει να προσπαθήσει να αντιμετωπίσει θέματα όπως η ανισότητα ή οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τα οποία απαιτούν πολύ μεγάλη συνέπεια και ενδεχομένως και μεγάλο κόστος.
-Ποιες είναι οι μεγάλες προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει ο Τζο Μπάιντεν αναλαμβάνοντας τα ηνία των ΗΠΑ;
-Το μεγάλο ζήτημα είναι αν θα καταφέρει να δώσει μια κατεύθυνση και μια συνοχή στον δυτικό κόσμο. Η συνοχή αυτή έχει διασαλευτεί σε πολύ σημαντικό βαθμό και αυτό οφείλεται στην απόκλιση της πολιτικής των ΗΠΑ από αυτή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό είναι ένα θέμα το οποίο πρέπει να αντιμετωπιστεί. Το δεύτερο ζήτημα που βρίσκεται στο μυαλό όλων μας σε αυτή εδώ τη γωνιά του πλανήτη, στην Ανατολική Μεσόγειο είναι πώς θα αντιμετωπιστούν οι σχέσεις του ΝΑΤΟ και της ΕΕ με την Τουρκία.
Το ζήτημα δεν αφορά μόνο την Ελλάδα και την Κύπρο, αλλά είναι ευρύτερο και ακουμπά την ουσία των σχέσεων του δυτικού κόσμου με τον ισλαμικό. Παλαιότερα, η Τουρκία υπό τον Ταγίπ Ερντογάν φιλοδοξούσε να γίνει ένα μοντέλο δημοκρατίας στον μουσουλμανικό κόσμο και να γεφύρωνε τις πολιτισμικές αλλά και τις αξιακές διαφορές που υπάρχουν. Είμαστε πολύ μακριά από αυτό και προφανώς χρειάζεται μια νέα, ειλικρινής πολιτική, ενδεχομένως και σκληρή που θα δείξει τα όρια του δυτικού κόσμου στην τακτική που ακολουθεί η Άγκυρα. Και από εκεί και πέρα πρέπει να υπάρχει μια εντιμότητα από πλευράς και της Λευκωσίας και της Αθήνας να προσέλθουν σε ένα διάλογο, έχοντας όμως καθορίσει από πριν τι ακριβώς επιδιώκουν και μέχρι πού μπορούν να φτάσουν. Τα προβλήματα είναι εκεί. Για μικρές χώρες όπως η Ελλάδα και η Κύπρος η ιδανική και ίσως η μοναδική μέθοδος για να προωθήσουν τα συμφέροντά τους είναι η πειθώ στο πλαίσιο πολυμερών συμφωνιών και οργανισμών.
Ισχύς και αξίες η δύναμη της ΕΕ
-Ποιο ρόλο μπορεί να παίξει η Ευρωπαϊκή Ένωση στον πολυπολικό κόσμο μας, όπως αυτός διαμορφώνεται;
-Πιστεύω πως υπάρχει μια συνειδητοποίηση το τελευταίο διάστημα ότι αυτή η έννοια της αυτονόμησης της ΕΕ από τις ΗΠΑ στον τομέα της ασφάλειας, δεν είναι πολύ βιώσιμη. Αυτό που μπορεί να κάνει όμως η ΕΕ, ώστε να καταστεί ισότιμο και όχι εξαρτώμενο μέρος του δυτικού κόσμου, είναι να προωθήσει τις αντιλήψεις της πολυμερούς συνεργασίας και του διεθνούς δικαίου. Αυτός πρέπει να είναι ο ρόλος της σε αυτό τον κόσμο και όχι το παιχνίδι της ισχύος. Βέβαια, αυτό σημαίνει πως και η Ευρώπη θα πρέπει να αυξήσει τη συμμετοχή της στον τομέα της ασφάλειας και να ενδυναμώσει τις δικές της δυνατότητες αποτροπής, ώστε η πολιτική των αξιών να βασίζεται στην ισχύ, αν θέλει να λαμβάνεται περισσότερο υπόψη. Εδώ στην περιοχή μας αλλά και αλλού υπάρχουν πολλά σοβαρά ζητήματα, τα οποία πρέπει να αντιμετωπίσει ως μέρος του δυτικού κόσμου, όπως οι σχέσεις με τη Ρωσία ή η διαμόρφωση του εμπορικού πεδίου των ανταλλαγών με την Κίνα.
-Θα εξακολουθήσει το κέντρο βάρος της ΕΕ να είναι το Βερολίνο; Και αν ναι, με ποιο τίμημα;
-Εκ των πραγμάτων η κατανομή της ισχύος θα εξακολουθήσει να αφορά τη Γερμανία, αφού είναι η πιο ισχυρή οικονομία της ΕΕ. Όμως, πλέον έχει αρχίσει να γίνεται αντιληπτό πως η Γερμανία δεν είναι μόνη της. Ακόμη και στο εσωτερικό της χώρας γίνεται αυτό, καθώς η γερμανική πολιτική τάξη άρχισε να καταλαβαίνει πως είναι καιρός να γίνουν αλλαγές. Μέχρι πριν από λίγο καιρό, κανένας δεν θα μπορούσε να φανταστεί πως θα υλοποιηθεί το Ταμείο Ανάκαμψης και ότι αυτό θα δοθεί με τη μορφή δωρεάν επιχορηγήσεων. Φαίνεται πως υπάρχει μια πιο συλλογική διάθεση αντιμετώπισης των ευρωπαϊκών υποθέσεων εκ μέρους του Βερολίνου.
Η Τουρκία είναι αντιμετωπίσιμη
Προκλήσεις, εκκλήσεις για διάλογο, ατέρμονες συζητήσεις, παραβιάσεις. Το σκηνικό στα ελληνο-κυπριακο-τουρκικά παραμένει το ίδιο δεκαετίες τώρα. Θεωρείται πως είναι δυνατό με τόσες απειλές που εκτοξεύει η Τουρκία να υπάρξει διάλογος; Και ποιο τελικά θα είναι το αντικείμενο συζήτησης;
-Ο μηχανισμός και το πλαίσιο είναι γνωστό, το ζήτημα είναι η βούληση της κάθε πλευράς. Και για να είμαστε ειλικρινείς τα μεγάλα προβλήματα δημιουργούνται από τις τουρκικές επιδιώξεις και στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο και στο Κυπριακό. Αυτά τα ακανθώδη ζητήματα δεν μπορούν να λυθούν χωρίς προσφυγή σε ένα διάλογο. Οι διαπραγματεύσεις δεν σημαίνει πως αποδυναμώνουν τις αξιώσεις που έχει η Ελλάδα από το δίκαιο της θάλασσας ή η Κυπριακή Δημοκρατίας ως ο μόνος νόμιμος φορέας εξουσίας στο νησί. Θα έλεγα ότι αυτό που χρειάζεται είναι και η Ελλάδα να προσέλθει σε διερευνητικές επαφές με απώτερο στόχο να προσφύγει στο διεθνές δικαστήριο της Χάγης για τον καθορισμό των θαλασσίων ζωνών και από την άλλη η Κύπρος να είναι έτοιμη να προσέλθει σε μια νέα διαδικασία υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών για να βρεθεί λύση στο Κυπριακό. Πιστεύω ακράδαντα, πως αυτό είναι απαραίτητο ενόψει μάλιστα της νέας τουρκικής θέσης, η οποία φαίνεται πως αποκηρύσσει την ιδέα της διζωνικής, δικοινοτικής ομοσπονδίας και προκρίνει τη λύση των δύο κρατών και για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, την ιδέα της διχοτόμησης. Βέβαια, καθοριστικό ρόλο θα παίξει και η πολιτική της νέας αμερικανικής διοίκησης.
-Η Τουρκία επιδιώκει να έχει ηγεμονικό ρόλο στην περιοχή. Μέχρι πού μπορεί να φτάσει αυτή της η φιλοδοξία;
-Προφανώς, οι φιλοδοξίες της είναι μεγάλες και ενισχύονται πολύ από το δημογραφικό παράγοντα, ο οποίος όσο περνά ο καιρός λειτουργεί υπέρ της. Επιπλέον, παρά τις οικονομικές δυσκολίες που περνά φαίνεται πως αντέχει. Αν όμως αντιμετωπιστεί από τη Δύση με ένα συνεπή και επίμονο τρόπο είναι δύσκολο να υλοποιήσει αυτές τις φιλοδοξίες και να καταστεί μια ηγεμονική δύναμη. Ο συσχετισμός δυνάμεων στην περιοχή για την Τουρκία δεν είναι τόσο ευνοϊκός, καθώς υπάρχουν άλλα εύλογα και θεμιτά συμφέροντα, τα ο οποία δρουν και έχουν τον τρόπο να συνασπίζονται αναλόγως. Την τελευταία δεκαετία σημειώθηκαν εξελίξεις που ούτε που τις φανταζόμασταν όπως για παράδειγμα τη συνεργασία μεταξύ Κύπρου, Ελλάδας, Ισραήλ και Αιγύπτου. Υπάρχουν τρόποι για να μπουν όρια στις τουρκικές φιλοδοξίες, αλλά σαφώς κάτι τέτοιο δεν θα γίνει από μόνο του ή με την πολιτική κατευνασμού όπως αυτή που ακολουθεί η ΕΕ.
-Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται δέκα χρόνια από το ξέσπασμα της Αραβικής Άνοιξης. Έμεινε κάτι από την επανάσταση που συντάραξε τον αραβικό κόσμο; Μπορεί η περιοχή να ελπίζει σε κάτι καλύτερο;
-Οι ελπίδες και οι προσδοκίες που είχαν δημιουργηθεί τότε δεν εκπληρώθηκαν. Δημιουργήθηκε μια ζώνη αστάθειας και τα προβλήματα πολλαπλασιάστηκαν. Στη θέση των τυραννικών καθεστώτων που ανατράπηκαν δημιουργήθηκαν εστίες έντασης, αστάθειας και πολέμων, ενώ το πρόβλημα άγγιξε και τις ευρωπαϊκές κοινωνίες με το μεταναστευτικό πρόβλημα. Η Αραβική Άνοιξη υπήρξε ένα στοιχείο αποσταθεροποίησης. Βλέπετε, δεν υπάρχει ένας τρόπος που θα μπορούσε κανείς να προωθήσει το αίτημα του εκδημοκρατισμού στον αραβικό κόσμο. Είναι οι ίδιες οι κοινωνίες που πρέπει να δώσουν λύση.
-Έχουμε δει έντονες αντιδράσεις για την πανδημία, την κλιματική αλλαγή, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ισότητα. Πιστεύετε πως διαμορφώνεται ένα δυναμικότερο κίνημα διεκδίκησης με αιτήματα που αφορούν όλο τον πλανήτη και όχι μεμονωμένα κάποιες χώρες;
-Σαφώς υπάρχει συνειδητοποίηση πως τα προβλήματά μας είναι παγκόσμια. Δηλαδή ποια κυβέρνηση από μόνη της μπορεί να αντιμετωπίσει, χωρίς ευρύτερη διεθνή συνεργασία ζητήματα, για παράδειγμα, ανισότητας; Ζούμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και οι άνθρωποι κυκλοφορούν ανεμπόδιστοι παντού. Ούτε το θέμα του περιβάλλοντος είναι θέμα που αφορά μόνο μια χώρα. Το σύνολο είναι αυτό που μπορεί να κάνει τη διαφορά. Έχω την αίσθηση όμως ότι βρισκόμαστε μακριά από μια πραγματικά παραγωγική, διεθνή συνεργασία στα ζητήματα αυτά. Ελπίζω όμως ότι η νέα κυβέρνηση του Τζο Μπάιντεν, όπως επίσης και η Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορέσουν να αναλάβουν πρωτοβουλίες για πολύ μεγαλύτερη δραστηριότητα από αυτή που έχουν επιδείξει ώς σήμερα.
