Μνήμη Τάκη Ευδόκα, «πατέρα» της ψυχανάλυσης στην Κύπρο

Έντονη ήταν η παρουσία του αξέχαστου και αγαπημένου ψυχίατρου και ψυχοθεραπευτή Τάκη Ευδόκα μέσα στη μικρή παρέα των δέκα ατόμων που το Σάββατο 10 Φεβρουαρίου 2024, μαζευτήκαμε για να τιμήσουμε τη μνήμη του, με αφορμή την τέταρτη επέτειο του θανάτου του στις 12 Φεβρουαρίου 2020 στα 92 του χρόνια.

Η συνάντηση έγινε μετά από πρόσκληση της συζύγου του Ειρήνης και βέβαια με παρόντα τον γιο του Πέτρο, βιολόγο-φυσικοθεραπευτή και την Αμερικανίδα σύζυγο του Sue. Ο μικρότερος αδελφός του Πέτρου, Ανδρέας Ευδόκας είναι κλινικός ψυχολόγος, διευθυντής του ψυχιατρικού τμήματος μεγάλου νοσοκομείου στη Νέα Υόρκη. Παρευρέθηκαν η οικογενειακή τους φίλη Μάρω  Κραμβή, η ψυχοθεραπεύτρια Ήβη Δημητριάδου, η παιδοψυχολόγος Ανιές Συρίμη, οι ψυχιατρικές νοσηλεύτριες Βούλα Χριστοφή και Μαρία Ανδρονίκου, ο ψυχοθεραπευτής Σώτος Μιχαήλ και ο υποφαινόμενος. Βιβλία που έγραψε ο Τάκης Ευδόκας, σκέψεις που διατύπωσε, το σημαντικό έργο που άφησε για την Κύπρο στην ψυχιατρική και την ψυχοθεραπεία, το ζωηρό του πνεύμα που διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής του, κυριάρχησαν σε αυτό το λιτό μνημόσυνο που «μέρος» του είναι και το παρόν ρεπορτάζ. Στη συνάντηση αναφέρθηκε και η σύντομη, αλλά καθοριστική για τον τόπο πολιτική του δράση στα τέλη της δεκαετίας 1960 και αρχές της δεκαετίας 1970, από την οποία ο ίδιος επέλεξε να αποχωρήσει, για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στη ψυχιατρική και τη ψυχοθεραπεία.

Παρόλο  που έμεινε στην ιστορία ως ο πολιτευτής που πρώτος εισήγαγε στην Κύπρο την έννοια της αντιπολίτευσης και της διαφορετικής άποψης στην τότε ανώριμη πολιτική μας ζωή ως ανθυποψήφιος του Προέδρου Μακαρίου στις Προεδρικές εκλογές του 1968,  ο ίδιος θεωρούσε πιο σημαντική τη δουλειά του ως ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής και ως συγγραφέας δεκάδων βιβλίων, των περισσότερων ψυχολογικού περιεχομένου. Έγραψε σχετικά στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Ελεύθεροι Συνειρμοί» που εξέδωσε το 2018 και που είναι αυτοβιογραφικό: «Ένα δίλημμα που αντιμετώπισα στη ζωή μου πριν από αρκετά χρόνια, ήταν αν θα κατέληγα στην απόφαση για ανάμιξή μου στην πολιτική.

Την πήρα. «Άντεξα» μερικά χρόνια να είμαι ταυτόχρονα ψυχίατρος και πολιτικός. Έπρεπε ν’ αποφασίσω κατά πόσο θα συνέχιζα με την πολιτική. Όπως έδειχναν τα πράγματα, αν συνέχιζα με την πολιτική, θα με απορροφούσε τελείως, ενώ η ψυχιατρική και η ψυχοθεραπεία, που τόσο με ενδιέφεραν, σταδιακά θα εξαφανίζονταν. Πράγμα που δεν ήθελα. Έτσι αποσύρθηκα. Και τώρα ακόμη ασκώ το επάγγελμα, βλέποντας μικρό αριθμό θεραπευομένων και αυτό μου προσφέρει μεγάλη ικανοποίηση». Σημειώνω ότι η κοινή συνέντευξη που μού έδωσε ο Τάκης Ευδόκας τον Απρίλη 2019 λίγους μήνες πριν πεθάνει, μαζί με τη σύζυγο του Ειρήνη, αφορούσε το βιβλίο του αυτό και το επίσης αυτοβιογραφικό βιβλίο της Ειρήνης «Από το μηδέν μέχρι το ογδόντα». Σταθμός στο συγγραφικό έργο του Τάκη Ευδόκα, ήταν η μετάφραση που έκανε στα ελληνικά, βιβλίων δύο σπουδαίων και διεθνώς γνωστών ψυχιάτρων και ψυχοθεραπευτών – της Γερμανίδας εισηγήτριας της φεμινιστικής ψυχολογίας Karen Horney («Οι συγκρούσεις του εσωτερικού μας κόσμου» και «Αυτοανάλυση») και του εβραϊκής καταγωγής Αυστριακού επιζώντος του Ολοκαυτώματος Victor Frankl («Αναζητώντας νόημα ζωής και ελευθερίας»).

Αγάπη για ζωή, σεβασμός στην άλλη άποψη

«Είχα την τύχη να γνωρίσω τον Τάκη το 2010 με την επιστροφή μου στη Κύπρο, μετά από μακροχρόνια απουσία μου στο εξωτερικό», είπε ο ψυχοθεραπευτής Σώτος Μιχαήλ, πρόεδρος του  τότε σχετικά νεοσύστατου Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών, στον επικήδειο που εκφώνησε στην κηδεία του Τάκη Ευδόκα στην εκκλησία Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη Λευκωσία στις 15 Φεβρουαρίου 2020. Ο Ευδόκας ήταν  ιδρυτικό μέλος και επίτιμος πρόεδρος του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών. Ο Σώτος Μιχαήλ πρόσθεσε μεταξύ άλλων τα εξής: «Ο Τάκης Ευδόκας εκπαιδεύτηκε στο «Ινστιτούτο Ψυχανάλυσης της Νέας Υόρκης», της γνωστής Σχολής «Karen Horney», προς το τέλος της ψυχιατρικής του εκπαίδευσης. Την απόφαση του για εκπαίδευση στη ψυχανάλυση όμως, όπως ο ίδιος μετά κατάλαβε, την πήρε πολύ πριν στη ζωή του. Ο ίδιος έλεγε ότι η θεραπευτική προσωπικότητα του ψυχαναλυτικού ψυχοθεραπευτή, αρχίζει τη δόμηση της από τα βιώματα της παιδικής ηλικίας. Αν υπάρχει αυτό, τότε μετά μπορεί να αρχίσει και η εκπαίδευση. 

Μιλούσε πάντα με συγκίνηση για τη ψυχαναλύτρια του στη Νέα Υόρκη, αλλά και για τον άνθρωπο που ονόμαζε τον πρώτο του ψυχοθεραπευτή, τον δάσκαλο του στο Γυμνάσιο Λεμεσού, Νικόλαο Ξιούτα. «Η βιβλιοθήκη μου είναι ανοικτή για σένα, όποτε θέλεις βιβλία», του έλεγε ο Ξιούτας, ο οποίος, παράλληλα με τη βιβλιοθήκη, τον φιλοξενεί και μέσα του. Μαζί με τη γνώση των βιβλίων λοιπόν, ήρθε και η εσωτερίκευση της γνώσης για ανθρώπινη φροντίδα. Μέσα σε αυτό το διευκολυντικό πλαίσιο, ο Τάκης αποφοιτά και μπαίνει στην Ιατρική Σχολή στην Αθήνα. Η αγάπη για τη ζωή και η φροντίδα για τον συνάνθρωπό του, είναι γνωστή, ιδιαίτερα από το βιβλίο του «Το Τέλος ή Η Αρχή». Διαβάζοντας το βιβλίο του αυτό,  ο αναγνώστης συναντά το αμέριστο ενδιαφέρον του για τον άνθρωπο και την ακούραστη επιστημονική περιέργεια του μέχρι το τέλος (αλλά και μετά), με το μυστήριο του θανάτου. Διαφαίνεται η επιθυμία του να παραμείνει παρατηρητής αυτής της φυσικής αποσύνδεσης της ψυχής από το σώμα. Λες και η προσευχή του, όπως θα έλεγε ο ποιητής Donald Winnicott, είναι: «Ω Θεέ μου, μπορώ να είμαι ζωντανός, όταν θα πεθαίνω;».

Συνεχίζει στη Νέα Υόρκη με τη ψυχιατρική και τη ψυχανάλυση και επιστρέφει στην Κύπρο το 1961, ένα χρόνο μετά την ανακήρυξη της ως νέου ανεξάρτητου κράτους. Η αγάπη του για την Κύπρο, η ικανότητα του για φιλοξενία, για ανθρώπινη φροντίδα και μετάδοση γνώσεων στην επόμενη γενεά, ήταν διάχυτη στον χαρακτήρα του Τάκη. Έφερε τη ψυχανάλυση στη Κύπρο και τη μετέδωσε μέσω του συγγραφικού του έργου, με τα αμέτρητα άρθρα και βιβλία που έγραψε, αλλά και με το θεραπευτικό του έργο. Στα 60 χρόνια του θεραπευτικού του έργου στην Κύπρο, ο Τάκης είδε ανθρώπους από τα πιο ψηλά μέχρι τα πιο χαμηλά, ας πούμε, στρώματα του τόπου του. Ποτέ δεν τον άκουσα να σπάζει το απόρρητο της θεραπευτικής σχέσης.

Ο Τάκης ήταν ένθερμος υποστηρικτής της προόδου και αλλαγής, δίχως να έχει τις συνηθισμένες ψευδαισθήσεις ότι η αλλαγή είναι εύκολη. Με αυτό το τρόπο υποστήριξε την ιδέα της ίδρυσης του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών, προειδοποιώντας παράλληλα και για τις δυσκολίες στην πορεία. Θυμούμαι μια μέρα που έφτασα στο σπίτι του οδηγώντας τη μοτόρα μου, με το κράνος στο κεφάλι. Μου λέει: «Aν θα δημιουργήσετε αυτό το επαγγελματικό Σώμα, να ξέρεις ότι στην πορεία του δρόμου θα σας τρακάρουν αυτοκίνητα και από τις δύο κατευθύνσεις. Εισηγούμαι να μη βγάζεις το κράνος σου…». Διάχυτη στον Τάκη ήταν και η ικανότητα του να έχει διαφορετική άποψη και να επιτρέπει τη διαφορετική άποψη, δίχως να χάνει το σεβασμό του ή και την αγάπη του για τον συνάνθρωπο του. Αυτό ισχύει και για τους πολιτικούς αντίπαλους που είχε συναντήσει στη ζωή του.

Ο θάνατος, η άλλη ζωή και μια παιδική ασθένεια

Στο βιβλίο του με τίτλο «Το Τέλος ή η Αρχή» που εξέδωσε το 2000, ο Τάκης Ευδόκας εκφράζει την πεποίθηση ότι «τη στιγμή του θανάτου μου, οι άνθρωποι που θα με βοηθήσουν να κάνω τη μετάβασή μου στην άλλη ζωή, θα είναι ο πατέρας μου και δύο φίλοι μου, που θα μου πουν ότι με περίμεναν, γιατί εκεί είναι πιο ωραία, για να περνούμε καλά. Οι φίλοι για τους οποίους μιλώ, είναι ο Τάκης Ζεμπύλας, που ήταν αρχιτέκτονας και ο Τεύκρος Χειμώνας, που ήταν εκπαιδευτικός». Σε συνέντευξη που πήρα από τον Τάκη Ευδόκα τον Μάρτη 2017, τον ρώτησα κατά πόσο συμφιλιώθηκε με την ιδέα του θανάτου, με την οποία ασχολήθηκε σε αυτό το βιβλίο του «Το Τέλος ή η Αρχή;». Να τι μου απάντησε:

-«Συμφιλιώνεσαι άραγε με την ιδέα του θανάτου; Δεν νομίζω. Απλώς κουβεντιάζεις το θέμα πιο άνετα τώρα, παρά στο παρελθόν. Ξέρεις ότι κάποια ώρα θα πεθάνεις…Εμένα με απασχολεί η στιγμή του θανάτου. Τι θα γίνει την ώρα που θα βγει η ψυχή μου;».

-Τι νομίζεις ότι θα γίνει;

-«Υπάρχει άραγε άλλη ζωή; Και αν υπάρχει, τι είδους ζωή είναι; Θα έχουμε πνευματική υπόσταση; Και σε τι συνίσταται αυτή; Πες ότι  πέθανα κι εγώ κι εσύ. Θα γνωριζόμαστε; Θα συναντηθούμε και υπό ποια μορφή;».

-Πιστεύεις ότι η θρησκεία δεν απαντά αυτά τα ερωτήματα;

-«Δεν τα απαντά. Στο τελευταίο κεφάλαιο του νέου μου βιβλίου που γράφω τώρα, μιλώ για την άλλη ζωή (σ. σ. αναφερόταν στο βιβλίο του «Ελεύθεροι Συνειρμοί» που εκδόθηκε το 2018 και έμελλε να είναι το τελευταίο του). Λέω ότι η θρησκεία θα έπρεπε να ασχοληθεί με λεπτομέρεια, για το τι συμβαίνει στην άλλη ζωή. Τι είναι ο παράδεισος και η κόλαση; Είναι θέμα διαβάθμισης του επιπέδου διαβίωσης στον τόπο που θα πάμε; Είναι πολλά τα ερωτήματα…». Σημειώνω ότι στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο με τίτλο «Ταξίδι στα Μονοπάτια της Ψυχής», που εξέδωσε το 2011, αναφέρεται μεταξύ άλλων, στη σχέση με τον πατέρα του και στην παιδική του ηλικία στην Πάχνα… γράφει ότι στη διάρκεια της ψυχανάλυσης που έκανε στη Νέα Υόρκη στη διάρκεια της ειδίκευσής του, όταν ήταν 29-30 χρόνων (το 1957-58), είχε ανακαλύψει κάτι εκπληκτικό για τον ίδιο, σε σχέση με μια παιδική ασθένεια, πιθανόν πνευμονία, που τον κράτησε για περίπου 6 μήνες στο κρεβάτι, όταν ήταν 6-7 χρόνων. «Θυμάμαι», γράφει, «ώρες, μέρες και μήνες ατέλειωτης μοναξιάς στο κρεβάτι μου στο ισόγειο του σπιτιού, στο κατώϊ, γιατί οι γονείς μου γύριζαν στους αγρούς κι έτσι τον περισσότερο χρόνο, ήμουνα μόνος. Θυμάμαι έντονα τον καλοσυνάτο γιατρό που με επισκεπτόταν και πάντα μου έδινε θάρρος. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη ζωή μου, η ασθένεια αυτή. Φαίνεται να αποτελούσε κάτι το πολύ οδυνηρό ψυχικά και ο οργανισμός μου αναγκάστηκε να το απωθήσει. Η ανακάλυψη αυτή, έδωσε το έναυσμα για πολλές παράπλευρες αναμνήσεις και συνειρμούς. Επίσης με βοήθησε να εμβαθύνω πιο πολύ στη μοναξιά μου».

Εμπλούτισε την κουλτούρα του τόπου

Δεν τον άκουσα ποτέ να μιλά με εχθρότητα για άλλους, ή να ανταποδίδει εχθρότητα. Έφερε πολλά με την επιστροφή του στη νεαρή Κυπριακή Δημοκρατία, πριν 60 χρόνια. Εμπλούτισε την κουλτούρα του τόπου του με τον πιο απλόχερο τρόπο.

Το πιο σημαντικό όμως που έφερε, ήταν τη σύζυγο του Ειρήνη! Από τότε μέχρι και σήμερα, όπου έβλεπες τον Τάκη, θα έβλεπες και την Ειρήνη και αντιστρόφως. Και όταν έλειπε ο ένας από τους δύο, θα αναρωτιόσουν πού ήταν ο άλλος. Θα αναφέρω επίσης και κάτι που ο Τάκης είπε πρόσφατα σε μια από τους συνάδελφους μας: «Όταν βλέπω την Ειρήνη σήμερα, δεν βλέπω την Ειρήνη τώρα που γεράσαμε. Βλέπω το κορίτσι που ερωτεύτηκα στη Νέα Υόρκη. Αυτή είναι η Ειρήνη για μένα και που βλέπω και τώρα».

Ο Τάκης έζησε με αξιοπρέπεια με την Ειρήνη δίπλα του και πέθανε με αξιοπρέπεια με την Ειρήνη στο πλάι του». Να σημειωθεί ότι οι δυο τους γνωρίστηκαν και αρραβωνιάστηκαν το 1956 και παντρεύτηκαν το 1957 στη Νέα Υόρκη, όταν εκείνος ειδικευόταν στη ψυχιατρική και όταν εκείνη φοιτούσε στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, αρχικά στο παιδαγωγικό τμήμα και στη συνέχεια στο τμήμα επαγγελματικής εκπαίδευσης. Η Ειρήνη Ζαβογιάννη γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Νέα Υόρκη, όπου είχαν μεταναστεύσει οι γονείς της – η μητέρα της Αγλαϊα καταγόταν από τον Καραβά και ο πατέρας της, γιατρός Σάββας Ζαβογιάννης από τον Άγιο Επίκτητο της Κερύνειας. Ο πατέρας της ήταν  πολύ γνωστός στην Ελληνική παροικία της Νέας Υόρκης και εμβληματική μορφή ανάμεσα στους Κύπριους και τους Έλληνες μετανάστες, με πολυσχιδή εθελοντική δράση για προβολή του κυπριακού στις ΗΠΑ.

Ένα ηλιόλουστο μεσημέρι

Τους φωτογράφισα μαζί, ένα όμορφο, ηλιόλουστο μεσημέρι στις 6 Μαρτίου 2017, στο φιλόξενο σπίτι τους στην Πάνω Λακατάμια. Εκείνη την περίοδο ο «γιατρός», όπως αποκαλούσα τον ψυχίατρο και ψυχοθεραπευτή Τάκη Ευδόκα, όλα τα χρόνια της γνωριμίας και της φιλίας μας, μέχρι και τον θάνατο του το 2020, έγραφε το βιβλίο του «Ελεύθεροι Συνειρμοί» που έμελλε να είναι το τελευταίο του.

Η Ειρήνη Ευδόκα έγραφε ταυτόχρονα το δικό της, με τίτλο «Από το μηδέν μέχρι το ογδόντα». Και τα δύο βιβλία είναι αυτοβιογραφικά και εκδόθηκαν το 2018. «Στη διάρκεια της μέρας, ο Τάκης μού υπαγόρευε και έγραφα το δικό του βιβλίο γιατί ο ίδιος δεν μπορούσε να γράψει λόγω προβλημάτων υγείας και τη νύχτα που ήταν ησυχία, μετά που πήγαινε εκείνος για ύπνο, έγραφα το δικό μου βιβλίο», μου είπε η Ειρήνη Ευδόκα σε κοινή συνέντευξη που μου έδωσαν τον Απρίλη 2019.

Το ηλιόλουστο μεσημέρι της φωτογραφίας, είχαν σταθεί στο ανθισμένο περιβόλι που περιβάλλει το σπίτι τους – ένα υπέροχο περιβόλι από εσπεριδοειδή, ελιές, πεύκα, φοινικιές, που φρόντιζαν καθημερινά με πολλή αγάπη και που όπως μου είπε η Ειρήνη, είχαν φυτέψει οι δυο τους πριν 25 χρόνια, όταν εγκαταστάθηκαν εκεί.

Μού είπε με περηφάνια η Ειρήνη Ευδόκα την ώρα που έφευγα απ’ το σπίτι τους: «Μη ξεχάσεις να αναφέρεις στη συνέντευξη τις άγριες παπαρούνες που αυτό το διάστημα ξεπετάχτηκαν παντού στο περιβόλι και το ομορφαίνουν ακόμα περισσότερο». Δεν ξέχασα σίγουρα τις άγριες παπαρούνες της Ειρήνης και του Τάκη Ευδόκα, ντελικάτες αλλά δυνατές και ξεχωριστές, όπως είναι η ίδια και όπως υπήρξε το δικό του πέρασμα απ’ τον κόσμο.