Μέσα από την 32χρονη πορεία του, το Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής, έχει συμβάλει σε τεράστιο βαθμό, τόσο σε επίπεδο έρευνας, όσο και σε επίπεδο παρακολούθησης και θεραπείας ασθενών με νοσήματα, κληρονομικά και επίκτητα. Σε αυτά τα λαμπρά αποτελέσματα, σημαντικός παράγοντας ήταν και η πλήρης αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, αυτό που λέμε «το βιβλίο της ζωής», γεγονός που αποτελεί ένα τεράστιο βήμα στην επιστημονική πρόοδο, κυρίως σε ό,τι αφορά τις σπάνιες ασθένειες.

Σε συνέντευξή του στον «Φ» ο Γενικός Εκτελεστικός και Ιατρικός Διευθυντής του Ινστιτούτου Νευρολογίας και Γενετικής, Καθηγητής Λεωνίδας Φυλακτού, κάνει μια αναδρομή στα σημαντικά ορόσημα του ΙΝΓΚ αλλά και στους πυλώνες έρευνας και εκπαίδευσης στους οποίους εστιάζει το Ινστιτούτο. Αναφέρεται στη συμβολή του Ινστιτούτου κατά την περίοδο της πανδημίας του κορωνοϊού. Ως ο Ελληνοκύπριος επικεφαλής της Δικοινοτικής Επιτροπής για την Υγεία αποτιμά τις μέχρι τώρα δράσεις. 

-Το Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου (ΙΝΓΚ), έκλεισε 32 χρόνια ζωής. Μέσα σε αυτές τις τρεις δεκαετίες, έχουν αλλάξει πολλά, με αποκορύφωμα την πλήρη αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, αυτό που αποκαλείται «το βιβλίο της ζωής».

-Ακριβώς! Θεωρώ ότι ο τομέας των Βιολογικών και των Βιοϊατρικών Επιστημών παρουσιάζει ραγδαία εξέλιξη τα τελευταία χρόνια, πολύ μεγαλύτερη από άλλους τομείς. Πάντα με κίνητρο να βοηθηθούν ασθενείς. Όσον αφορά τη Γενετική, σίγουρα η λεγόμενη αποκωδικοποίηση του DNA, έχει συμβάλει στην εξέλιξη αυτή αλλά χρειάζεται ακόμη χρόνος μέχρι να ολοκληρωθεί η εικόνα. Και τι εννοώ; Το γενετικό υλικό, το DNA μας, είναι το υλικό που κληρονομούμε από τους γονείς μας το οποίο δεν αφορά μόνο τη δημιουργία αλλά και τη συντήρησή μας στη ζωή. Πρόκειται για ένα ενεργό υλικό το οποίο παρέχει όλες τις πληροφορίες που χρειάζονται για να δημιουργηθεί και να δομηθεί ένας οργανισμός αλλά και τις απαιτούμενες πληροφορίες που χρειάζονται για να συντηρηθεί στη ζωή μέχρι τον θάνατό του. Το γεγονός ότι το DNA έχει αποκωδικοποιηθεί και έχουμε μπροστά μας, γράμμα προς γράμμα το βιβλίο της ζωής είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Εκείνο που δεν γνωρίζουμε ακόμη πλήρως, είναι το πώς το DNA, είναι υπεύθυνο για τη δημιουργία και τη συντήρηση του οργανισμού και υπάρχει ακόμη αρκετή ερευνητική δουλειά για να γίνει. Κι αυτό έχει τη δική του σημασία.  

 -Τι σημαίνει για την ανθρωπότητα αυτή η επιστημονική πρόοδος; Θα έχει αποτελεσματική εφαρμογή στο θεραπευτικό κομμάτι κυρίως σε σπάνιες ασθένειες;

-Το γεγονός ότι γνωρίζουμε γράμμα προς γράμμα το γενετικό υλικό DNA, μας δίνει την ευκαιρία σε μεγάλο βαθμό να μπορούμε να γνωρίζουμε πώς προκαλούνται ορισμένες ασθένειες λόγω DNA. Κι αυτό αφορά είτε κληρονομικές είτε επίκτητες ασθένειες όπως π.χ. ο καρκίνος. Επίσης, σύντομα θα μπορούμε να γνωρίζουμε σε ασθένειες που δεν έχουμε ακόμη σχετική εικόνα, ποιος είναι ο μηχανισμός που το DNA προκαλεί μια ασθένεια. Πρόσθετα, γνωρίζοντας τα λάθη του DNA, μας δίνεται η ευχέρεια, ακόμη καλύτερα, να μπορούμε να σχεδιάσουμε θεραπευτικές προσεγγίσεις. Να μην αγνοούμε όμως και τα επίκτητα λάθη πάνω στο DNA, τα οποία όταν τα γνωρίζουμε μπορούμε αρχικά να προχωρήσουμε σε σωστή διάγνωση και παράλληλα να αναπτύξουμε περισσότερα θεραπευτικά πρωτόκολλα στο μέλλον, ούτως ώστε να έχουμε θεραπείες είτε σε κληρονομικές είτε σε επίκτητες ασθένειες. 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: 

-Σε ό,τι αφορά την Κύπρο, ποια είναι τα ορόσημα του Ινστιτούτου σε αυτές τις τρεις δεκαετίες; Σε ποιες ασθένειες υπήρξε σημαντική η συμβολή του;

-Θα έλεγα ότι το μεγαλύτερο ορόσημο, είναι γενικότερα η προσφορά του Ινστιτούτου προς την Πολιτεία αλλά και η μεγάλη συμβολή του με ευρήματα προς τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Είναι πάρα πολλά τα ορόσημα και αγγίζουν όλες αυτές τις κατηγορίες που προανέφερα. Ένα σημαντικό παράδειγμα είναι τα γονίδια που βρέθηκαν από τους ερευνητές του Ινστιτούτου για πάρα πολλές ασθένειες, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια. Πρόσθετα, έχουμε συμβάλει στην αποκωδικοποίηση του DNA και έχουμε δημιουργήσει νέα πρωτόκολλα για τη διάγνωση πολλών κληρονομικών ασθενειών και όχι μόνο. Ακόμη, η συμβολή του Ινστιτούτου είναι πολύ μεγάλη και στη διασαφήνιση των μηχανισμών πολλών κληρονομικών ασθενειών όπως πχ οι μυϊκές δυστροφίες, όπου εδώ και καιρό αναπτύσσονται θεραπευτικά πρωτόκολλα γενετικής θεραπείας νέας τεχνολογίας τα οποία, στο μέλλον θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν. Ήδη, η διεθνής επιστημονική κοινότητα γνωρίζει για τη συμβολή του Ινστιτούτου σε παγκόσμιο επίπεδο. 

Να μην παραγνωρίζουμε όμως τη συμβολή του Ινστιτούτου και σε μη ιατρικά θέματα, όπως η συνεργασία με την Αστυνομία Κύπρου, για την εξιχνίαση εγκλημάτων μέσω DNA αλλά και την ταυτοποίηση θυμάτων σε εθνικές τραγωδίες όπως η τουρκική εισβολή, η πτήση της HELIOS, το Μαρί και τόσες άλλες υποθέσεις. Είναι πολλά τα ορόσημα. 

-Πέραν της έρευνας, το ΙΝΓΚ προσφέρει και πάρα πολλές ιατρικές υπηρεσίες. Σε ποιες ασθένειες εξειδικεύεται;

-Πρώτα απ’ όλα, το Ινστιτούτο το επισκέπτονται καθημερινά, δεκάδες ασθενείς μέσα από το Γενικό Σύστημα Υγείας. Οι πλείστοι, αφορούν νευρολογικές και άλλες χρόνιες παθήσεις, συμπεριλαμβανομένων και κληρονομικών νευρολογικών ασθενειών, όπως οι μυϊκές δυστροφίες, οι περιφερειακές νευροπάθειες κ.α αλλά και οι μη κληρονομικές ασθένειες όπως η νόσος του Πάρκινσον, η κατά πλάκας σκλήρυνση. Υπάρχουν όμως και οι κλινικές που ασχολούνται με άλλα κληρονομικά νοσήματα που δεν είναι νευρολογικής φύσης. 

Είναι σημαντικό να πούμε ότι το Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής, είναι ο πατέρας της Γενετικής στην Κύπρο. Είναι το ίδρυμα το οποίο εφάρμοσε τη Γενετική στη χώρα μας, όπως επίσης είναι και ο πρώτος οργανισμός που πρόσφερε εξειδικευμένες υπηρεσίες σε ότι αφορά τη νευρολογία. Είναι πολύ σημαντική η εξειδίκευση σε υποκατηγορίες της νευρολογίας και της κλινικής γενετικής. 

Πρόσθετα, υπάρχουν εργαστήρια που προσφέρουν υπηρεσίες στον τομέα των κληρονομικών παθήσεων όπως αυτά της γενετικής, της μοριακής γενετικής, της βιοχημικής γενετικής της κυτταρογενετικής. Υπάρχει επίσης και το εργαστήριο της μοριακής ιολογίας, το οποίο προσφέρει, εκτός από τα ερευνητικά του προγράμματα και διαγνωστικές υπηρεσίες για τους ιούς. 

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΗ: 

-Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, είδαμε πόσο σημαντικός υπήρξε ο ρόλος του Ινστιτούτου, το οποίο ορίστηκε ως το εθνικό κέντρο αναφοράς για τον κορωνοϊό. Απέδειξε πόσο σημαντικό είναι το κράτος να επενδύει στην έρευνα, δεν είναι;

-Εύλογο το ερώτημα σας για τη συμβολή της έρευνας. Απέδειξε αρκετά πράγματα ο ρόλος του Ινστιτούτου. Να πούμε ότι το Τμήμα Μοριακής Ιολογίας, είναι το εργαστήριο αναφοράς για τον κορωνοϊό και επίσημα, για σκοπούς Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και τον ECDC. Ένας από τους λόγους που το Ινστιτούτο ήταν έτοιμο ένα μήνα πριν από την άφιξη του κορωνοϊού στη χώρα μας, ήταν ακριβώς η εμπειρογνωμοσύνη του συγκεκριμένου εργαστηρίου και η εμπλοκή του σε Ευρωπαϊκά Δίκτυα και συνεργασίες με άλλα εργαστήρια της ΕΕ. Όλα αυτά συνέβαλαν στο να είναι έτοιμο το Ινστιτούτο πριν καν οι διαγνωστικές μέθοδοι εμπορικοποιηθούν από εταιρείες και να μπορούν να έχουν πρόσβαση και άλλα εργαστήρια, όπως έγινε και γίνεται αυτή τη στιγμή. Η Κύπρος λοιπόν είχε μια έτοιμη υποδομή. Είναι κάτι το οποίο αν δεν υπήρχε, θα σημειώνονταν σημαντικά προβλήματα, ιδιαίτερα στην αρχή, για να στηθούν πρωτόκολλα, από τη στιγμή που ακόμα δεν εμπορικοποιήθηκαν από πολυεθνικές εταιρείες. Είναι πάρα πολύ σημαντικό η χώρα να έχει υποδομές για τέτοιες περιπτώσεις και όχι μόνο για να είναι κατοχυρωμένη σε πολλά θέματα, όπως και για τις χρόνιες παθήσεις. Να έχει κέντρα αναφοράς ανά πάσα στιγμή για να μπορεί να βοηθά τον κόσμο. Κι αυτό νομίζω ότι έχει αποδείξει και η πανδημία. 

Εξειδικευμένη επιμόρφωση προς νέους επιστήμονες

-Η εκπαίδευση είναι ο τρίτος πυλώνας δραστηριότητας του Ινστιτούτου, το οποίο διαθέτει δική του Μεταπτυχιακή Σχολή. Υπάρχει ενδιαφέρον, από Κύπρο και εξωτερικό; 

-Η σύμπραξη των τριών πυλώνων που συζητούμε σήμερα, της έρευνας, των υπηρεσιών και της εκπαίδευσης, είναι αναγκαία για έναν οργανισμό για να μπορεί να είναι πρωτοποριακός και να ανοίγει δρόμους προς όφελος των ασθενών και της κοινωνίας γενικότερα. Το ΙΝΓΚ διαθέτει υψηλό επίπεδο δραστηριοτήτων και στους τρείς αυτούς πυλώνες. Όσον αφορά την εκπαίδευση, αυτή είναι σημαντική, γιατί, πρώτα απ’ όλα το ΙΝΓΚ, προσφέρει προς τους νέους επιστήμονες εξειδικευμένη επιμόρφωση, έτσι ώστε να αποτελέσουν τη νέα γενιά επιστημόνων για το μέλλον.

Ταυτόχρονα, μέσα από τις διατριβές που διεξάγονται, ιδιαίτερα τις διδακτορικές, ενισχύεται σημαντικά το έργο του Ινστιτούτου αλλά και η προσφορά μας προς του ασθενείς και την Πολιτεία. Άρα, το Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής, ναι, έχει τη δική του Μεταπτυχιακή Σχολή και προσφέρει προγράμματα πάνω στους τομείς που εξειδικεύεται και μόνο. Στόχος μας είναι να μπορούμε να βοηθήσουμε, αλλά και να ενισχυθεί η έρευνα που διεξάγει το ΙΝΓΚ. Στο Ινστιτούτο φοιτούν Κύπριοι αλλά και αλλοδαποί φοιτητές κυρίως από γειτονικές χώρες. Έχουμε τύχει, σε αυτό τον τομέα, σημαντικής υποστήριξης από το υπουργείο Εξωτερικών, με ένα μνημόνιο συνεργασίας το οποίο έχουμε υπογράψει, όπου μέσα από ένα σχέδιο υποτροφιών, καταφέρνουμε να προσελκύσουμε φοιτητές από γειτονικές χώρες, πράγμα το οποίο κι εμείς από την πλευρά μας, θεωρούμε ότι με αυτό τον τρόπο, συμβάλλουμε στη στρατηγική της Κύπρου για σύσφιγξη σχέσεων με τις γειτονικές χώρες. 

Εξειδικευμένη επιμόρφωση προς νέους επιστήμονες

-Η εκπαίδευση είναι ο τρίτος πυλώνας δραστηριότητας του Ινστιτούτου, το οποίο διαθέτει δική του Μεταπτυχιακή Σχολή. Υπάρχει ενδιαφέρον, από Κύπρο και εξωτερικό; 

-Η σύμπραξη των τριών πυλώνων που συζητούμε σήμερα, της έρευνας, των υπηρεσιών και της εκπαίδευσης, είναι αναγκαία για έναν οργανισμό για να μπορεί να είναι πρωτοποριακός και να ανοίγει δρόμους προς όφελος των ασθενών και της κοινωνίας γενικότερα. Το ΙΝΓΚ διαθέτει υψηλό επίπεδο δραστηριοτήτων και στους τρείς αυτούς πυλώνες. Όσον αφορά την εκπαίδευση, αυτή είναι σημαντική, γιατί, πρώτα απ’ όλα το ΙΝΓΚ, προσφέρει προς τους νέους επιστήμονες εξειδικευμένη επιμόρφωση, έτσι ώστε να αποτελέσουν τη νέα γενιά επιστημόνων για το μέλλον. Ταυτόχρονα, μέσα από τις διατριβές που διεξάγονται, ιδιαίτερα τις διδακτορικές, ενισχύεται σημαντικά το έργο του Ινστιτούτου αλλά και η προσφορά μας προς του ασθενείς και την Πολιτεία. Άρα, το Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής, ναι, έχει τη δική του Μεταπτυχιακή Σχολή και προσφέρει προγράμματα πάνω στους τομείς που εξειδικεύεται και μόνο. Στόχος μας είναι να μπορούμε να βοηθήσουμε, αλλά και να ενισχυθεί η έρευνα που διεξάγει το ΙΝΓΚ. Στο Ινστιτούτο φοιτούν Κύπριοι αλλά και αλλοδαποί φοιτητές κυρίως από γειτονικές χώρες. Έχουμε τύχει, σε αυτό τον τομέα, σημαντικής υποστήριξης από το υπουργείο Εξωτερικών, με ένα μνημόνιο συνεργασίας το οποίο έχουμε υπογράψει, όπου μέσα από ένα σχέδιο υποτροφιών, καταφέρνουμε να προσελκύσουμε φοιτητές από γειτονικές χώρες, πράγμα το οποίο κι εμείς από την πλευρά μας, θεωρούμε ότι με αυτό τον τρόπο, συμβάλλουμε στη στρατηγική της Κύπρου για σύσφιγξη σχέσεων με τις γειτονικές χώρες. 

Πολύ καλή συνεργασία με τους Τουρκοκύπριους μακριά από πολιτικές σκοπιμότητες

-Η πανδημία ανέδειξε την ανάγκη για συνεννόηση πέραν πολιτικών διαφωνιών. Ως Ελληνοκύπριος επικεφαλής της Τεχνικής Επιτροπής για την Υγεία, είστε ικανοποιημένος από το επίπεδο συνεργασίας με την τ/κ πλευρά; 

-Το αντικείμενο της πανδημίας είναι τόσο σημαντικό από μόνο του, που δημιούργησε ένα καλό κλίμα για συνεργασία. Αν θέλετε, ήταν και ένας καλός τρόπος σύσφιξης σχέσεων μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Ιδιαίτερα, τον πρώτο χρόνο, υπήρχε άμεση σχέση μεταξύ των δύο κοινοτήτων σε αυτό τον τομέα, διότι χωρίς να γνωρίζουμε ιδιαίτερα το πώς κινείται ο ιός, σίγουρα έπρεπε και οι δύο κοινότητες να είναι προσεκτικές, έτσι ώστε να κρατήσουν χαμηλά τον αριθμό των κρουσμάτων, εξού και μπήκαν μέτρα στα σημεία διέλευσης, στα οποία οι πολίτες τύγχαναν περαιτέρω ελέγχου. 

Επίσης, η Κυπριακή Δημοκρατία, μέσω της Τεχνικής Επιτροπής για την Υγεία, διοχέτευσε πάρα πολλά εμβόλια προς τους Τουρκοκύπριους, οι οποίοι δεν είχαν την πρόσβαση για να τα εξασφαλίσουν. Αν και φυσικά η τουρκοκυπριακή κοινότητα, προμηθευόταν ταυτόχρονα και εμβόλια από την Τουρκία. Σε γενικές γραμμές η πανδημία, μπορούμε να πούμε ότι κινήθηκε με παρόμοιο τρόπο και στις δύο κοινότητες, γι’ αυτό και σε κάποια στιγμή επήλθε και η αναίρεση των μέτρων στα σημεία διέλευσης, όπου θεωρήσαμε ότι από τη στιγμή που οι δύο πλευρές, σε συνεννόηση, λάβαμε παρόμοια μέτρα. Ο ιός δεν αντιλαμβάνεται διαφορές μεταξύ των δύο κοινοτήτων. 

Είμαι ο Ελληνοκύπριος επικεφαλής της Τεχνικής Επιτροπής για την Υγεία από το 2014. Τα θέματα που προκύπτουν είναι αρκετά, κατά βάση καθημερινής ανάγκης, όπως κάποιος ασθενής που πρέπει να μεταφερθεί από τη μία κοινότητα στην άλλη. Για τις διαδικασίες αυτές υπάρχει σχετικό πρωτόκολλο. Αρκετές φορές προκύπτουν ανάγκες, κυρίως από τους Τουρκοκύπριους για φάρμακα, ιδιαίτερα την περίοδο της πανδημίας. Επίσης, υπήρξαν και μικροεπιδημίες ή πιθανές επιδημίες στο παρελθόν, όπως ο ιός με τα κουνούπια, γεγονός το οποίο δημιούργησε και ένα πρότζεκτ μεταξύ των δύο κοινοτήτων για τη χαρτογράφηση των ειδών των κουνουπιών που έχουμε και στις δύο κοινότητες τι ιούς μπορούν να φέρουν. Είναι σε εξέλιξη το πρόγραμμα αυτή τη στιγμή. Θεωρώ ότι τουλάχιστον στα τελευταία οκτώ χρόνια, η συνεργασία είναι πάρα πολύ καλή και υπάρχει συνεννόηση και σε ανθρώπινο επίπεδο περισσότερο, μακριά από πολιτικές σκοπιμότητες. 

-Ποιοι είναι οι μελλοντικοί στόχοι του ΙΝΚΓ;

-Το Ινστιτούτο είναι καταδικασμένο να αναπτύσσεται. Είμαστε ένα κέντρο πρωτοποριακό από την ίδρυσή του. Άρα υπάρχει στρατηγική και στόχοι, έτσι ώστε κάθε χρόνο ν’ αναπτύσσεται στους διάφορους τομείς με τους οποίους καταπιάνεται. Το μεγαλύτερο έργο ανάπτυξης αυτή τη στιγμή από την ίδρυση του ΙΝΓΚ είναι η ανέγερση του νέου κτηρίου. Είμαστε στη διαδικασία, στο τελικό στάδιο για να βγούμε σε προσφορές. Μέσα από το νέο κτήριο θα δοθεί τεράστια ώθηση στην έρευνα. Κύριος στόχος είναι να μπουν μέσα ερευνητικές ομάδες σε τομείς αιχμής, όπου μπορεί να αναπτυχθεί το ερευνητικό έργο του ΙΝΓΚ. Παράλληλα, όμως, θα δοθεί η ευχέρεια κάποιες υφιστάμενες ομάδες να μετακομίσουν στο νέο κτήριο και να δοθεί η ευκαιρία να ανακαινιστεί το υφιστάμενο κτήριο αλλά και να δοθεί χώρος για την επέκταση των υφιστάμενων δραστηριοτήτων στο συγκεκριμένο κτήριο προς όφελος των ασθενών. Στο νέο κτήριο θα υπάρχει και νέος εξοπλισμός υψηλών προδιαγραφών που θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο από τις νέες όσο και τις υφιστάμενες ερευνητικές ομάδες. Υπάρχουν μοναδικές ερευνητικές υποδομές εντός του ΙΝΓΚ που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στην Κύπρο. Ο στόχος μας είναι να μπορούμε να αναπτύξουμε και στην Κύπρο κι άλλες τέτοιες υποδομές μέσα από το νέο κτήριο. 

Η χρηματοδότηση υπάρχει μέσα από ένα δάνειο το οποίο έχει συνάψει το ΙΝΓΚ με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Σε επίπεδο έρευνας, αν ρωτήσετε οποιονδήποτε αντίστοιχο ερευνητή σε οποιανδήποτε άλλη χώρα, θα σας πει ότι ποτέ δεν είναι αρκετή η χρηματοδότηση. Ο λόγος είναι ότι τα ερευνητικά ερωτήματα που τίθενται μπροστά μας είναι πάρα πολλά, που ποτέ δεν είναι επαρκής η χρηματοδότηση. Υπάρχει όμως χρηματοδότηση στο Ινστιτούτο και γίνονται αρκετά ερευνητικά προγράμματα. Υπάρχει και αρκετή χρηματοδότηση που έρχεται από το εξωτερικό, με ανταγωνιστικό τρόπο από διάφορους οργανισμούς είτε της ΕΕ είτε από συγκεκριμένες ευρωπαϊκές χώρες ή την Αμερική.