Τα Ψαρά είναι ένα μικρό νησί, βορειοδυτικά της Χίου πολύ κοντά στα μικρασιατικά παράλια. Έχει, εντούτοις, μεγάλη ιστορία. Τον καιρό της Επανάστασης του 1821 ήταν υπολογίσιμη εμπορική ναυτική δύναμη σε όλη τη Μεσόγειο και το τρίτο σε ισχυρό στόλο ελληνικό νησί, μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες, που ενίσχυσε στη θάλασσα την εξέγερση των Ελλήνων και εν τέλει έσωσαν, και τα τρία μαζί, την Επανάσταση, με την υπεροχή και τα κατορθώματα των ναυτικών τους. Θρυλική μορφή των Ψαρών υπήρξε, μεταξύ άλλων, ο μπουρλοτιέρης Κωνσταντίνος Κανάρης που επέφερε φοβερά πλήγματα στον εχθρό, όπως ήταν η ανατίναξη της τουρκικής ναυαρχίδας στην Τένεδο τον Οκτώβριο του 1822.
Σε αντίποινα οι Τούρκοι εισέβαλαν στο νησί κι όταν μπήκαν στο φρούριο στην περιοχή του Παλαιόκαστρου, στη Μαύρη Ράχη των Ψαρών, όπου είχαν καταφύγει 110 υπερασπιστές και γυναικόπαιδα, ο Δημήτριος Βρατσάνος, δημογέροντας και μέλος της Φιλικής Εταιρείας, έδωσε εντολή στο γιο του Αντώνιο και ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη στις 22 Ιουνίου του 1824. Σκοτώθηκαν όλοι. Οι Τούρκοι κατέκαυσαν στη συνέχεια όλο το νησί, ενώ οι κάτοικοι, όσοι επέζησαν, σκορπίστηκαν σε άλλα νησιά, κυρίως στη Σύρο, και σε άλλες χώρες. Ο δραστήριος δήμαρχος του νησιού Κώστας Βρατσάνος, κατευθείαν απόγονος της μεγάλης ναυτικής οικογένειας των Βρατσάνων, έχει προγραμματίσει σειράν εκδηλώσεων κατά τη φετινή χρονιά που είναι αφιερωμένη στο Ολοκαύτωμα των Ψαρών με τη συμπλήρωση 200 χρόνων από τότε. Η πρώτη εκδήλωση έγινε στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στο ωραίο Μέγαρο της Παλαιάς Βουλής στις 10 Φεβρουαρίου και θα ακολουθήσουν άλλες το καλοκαίρι όπως και ειδική εκδήλωση στη Βουλή των Ελλήνων. Στην εκδήλωση προσήλθαν, εκτός από εκπροσώπους θεσμών και διαφόρων φορέων, και κάτοικοι των γειτονικών με τα Ψαρά νησιών όπως η Χίος και η Λέσβος. Στην εμπνευσμένη ομιλία του ο δήμαρχος εξήρε το γεγονός ότι οι επετειακές εκδηλώσεις ξεκινούν από τον εμβληματικό χώρο της Παλαιάς Βουλής όπου φυλάσσεται η καρδιά του Κανάρη, τα όπλα και προσωπικά αντικείμενα του Δημήτρη Παπανικολή, σηματολόγια του πλοίου του Ναυάρχου Νικολή Αποστόλη, προσωπογραφίες του Κωνσταντίνου Νικόδημου και άλλων σπουδαίων Ψαριανών αγωνιστών, η επαναστατική σημαία του νησιού, μετάλλια και σφραγίδες της Βουλής των Ψαρών. Εκτός από τις υποθήκες που άφησαν οι Ψαριανοί του ολοκαυτώματος με την αγωνιστικότητα και τη θυσία τους αναφέρθηκε στις σημερινές επιδιώξεις των κατοίκων τονίζοντας ότι «η κάθε γενιά γράφει τη δική της ιστορία και τώρα είναι η δική μας σειρά».
Βασική ομιλήτρια ήταν η καθηγήτρια Τζελίνα Χαρλαύτη, διευθύντρια στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, με σπουδές στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Κέιμπριτζ ενώ υπήρξε visiting fellow στο Χάρβαρντ και στην Οξφόρδη και επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Newfoundland του Καναδά. Aνέπτυξε με εποπτικό τρόπο την επίζηλη παρουσία που είχαν τα Ψαρά στο μεσογειακό ναυτικό τον καιρό της Επανάστασης.
Με την ευκαιρία της επετείου κυκλοφόρησε ως ημερολόγιο γραφείου μια καλλιτεχνική έκδοση με ιστορικές αναφορές και πλούσια εικονογράφηση με τη φροντίδα των εκδόσεων «Τοπίο» του καλλιτέχνη φωτογράφου Δημήτρη Ταλιάνη και την επιμέλεια της αν. Διευθύντριας του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου Δήμητρας Κουκίου που συγκέντρωσε το ιστορικό υλικό και παρουσίασε την έκδοση.
Η καθηγήτρια και Πρόεδρος της Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας (έτος ίδρυσης 1882) Μαριέττα Μινώτου, η οποία διετέλεσε Διευθύντρια των Γενικών Αρχείων του Κράτους και Πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής Αρχείων Κοινοβουλίων και Πολιτικών Κομμάτων κατέθεσε μέσα από ιστορικά αρχεία στοιχεία που αναφέρονται στα Ψαρά και την ιστορία τους. Προβλήθηκαν επίσης αποσπάσματα από το ντοκυμαντέρ «Ψαρά, οι πυρπολητές της Λευτεριάς» με αφήγηση και σκηνοθεσία του γνωστού ηθοποιού Γρηγόρη Βαλτινού και με χορηγία του Ιδρύματος «Μαρία Τσάκος».
Την όλη εκδήλωση συντόνισε ο Κύπριος δημοσιογράφος και συγγραφέας Κώστας Σερέζης, ο οποίος θεώρησε μεγάλη τιμή την πρόσκληση που είχε από την «ηρωική νήσο» των Ψαρών, διευκρίνισε δε ότι το «ηρωική», είναι ένας χαρακτηρισμός επίσημα καθιερωμένος, όπως ανάλογα έχει καθιερωθεί για το Μεσολόγγι το «ιερά πόλις». Πρόκειται για μια οφειλόμενη δημόσια κατάθεση, είπε, στο «χρηματιστήριο» της Ιστορίας. «Τα Ψαρά, αυτός ο ιστορικά δοξασμένος βράχος στο Ανατολικό Αιγαίο, που απειλείται ακόμη και σήμερα από τον επίβουλο γείτονα, βρίσκεται στον πυρήνα της εθνικής ψυχής, στα άγια των αγίων της ψυχής του καθενός από μας, του κάθε Έλληνα όπου γης. Στα Ψαρά ταυτίστηκαν, σε μια ενότητα, ο αγώνας, η αφοσίωση, η θυσία, η ελευθερία». Χαρακτήρισε «σεμνή την εκδήλωση που γίνεται με δέος και ταπεινότητα στον πιο κατάλληλο χώρο, εκεί όπου διαφυλάσσονται τεκμήρια ιστορικής σημασίας, και όχι απλής μουσειακής καταχώρησης. Τα Ψαρά, ως σύμβολο πλέον, αποτελούν ζώσα, διαχρονική αξία, που πρέπει να εμπνέει σ’ αυτούς τους δύσκολους καιρούς».
Ο Κανάρης και η Κύπρος
Η συμμετοχή τού Κώστα Σερέζη στην εκδήλωση έδωσε την ευκαιρία να γίνουν ιστορικές αναφορές στην Κύπρο και στη σχέση του Κανάρη με το νησί. Κλείνοντας την εκδήλωση τόνισε: «Επιτρέψατέ μου, ως εκ πατρός κυπριακής καταγωγής, να καταθέσω κάποια στοιχεία για τον θρυλικό πυρπολητή και μετέπειτα ναύαρχο και πολιτικό Κωνσταντίνο Κανάρη που συνδέουν τα Ψαρά με την Κύπρο. Στα εκάστοτε πληρώματα τού Κανάρη αναφέρονται ονομαστικά και Κύπριοι όπως ο Κωνσταντίνος Κυπριώτης, που σκοτώθηκε σε ναυμαχία, και ο γιος του Γεώργιος, που έπεσε και αυτός σε άλλη πολεμική αποστολή. Είναι διάχυτη η παράδοση ότι ο θρυλικός πυρπολητής είχε επισκεφθεί τη Λάπηθο, ένα ιστορικό κεφαλοχώρι, σήμερα κατεχόμενο, στα βόρεια του νησιού, λίγα χιλιόμετρα από την Κερύνεια. Εκεί υπήρχε η αρχαία ομώνυμη πόλη που ίδρυσε ο ήρωας του Τρωικού Πολέμου Πράξανδρος από τη Λακωνία, όπου βρίσκεται το όρος Λαπήθης από το οποίο προήλθε και το όνομα της πόλης.
Η επίσκεψη του Κανάρη λέγεται ότι έγινε τον Ιούνιο του 1821, προερχόμενος από την Αίγυπτο, προτού δηλαδή γίνει ευρύτερα γνωστός με την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας το 1822. Το γεγονός δεν επιβεβαιώνεται από ιστορική μαρτυρία, ωστόσο δεν την αποκλείουν οι μελετητές, γιατί πρόκειται για παράδοση που υπάρχει από τον καιρό της Επανάστασης. Ως φήμη αναφέρεται και από ξένους πρόξενους που υπηρετούσαν στο νησί.
Ο ιστορικός Γεώργιος Κηπιάδης κάνει λόγο για την επίσκεψη αυτή στο βιβλίο του “Απομνημονεύματα των κατά το 1821 εν τη νήσω Κύπρω τραγικών σκηνών”, που εκδόθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1888, όπου αναφέρει, εκτός από τη φιλοξενία, την παντός είδους ενίσχυση της οποίας έτυχε ο πυρπολητής. Αναφορά στην επίσκεψη του Κανάρη κάνει και ο ιστορικός Ιωάννης Φιλήμων στο βιβλίο του “Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως” που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1859, ούτε 40 χρόνια μετά την Επανάσταση.
Είναι γνωστό ότι πολλοί Φιλικοί είχαν επισκεφθεί την Κύπρο, ενώ στις 9 Ιουλίου του 1821, ένα μήνα δηλαδή μετά την φημολογούμενη επίσκεψη του Κανάρη, οι Τούρκοι είχαν απαγχονίσει τον Aρχιεπίσκοπο Κυπριανό, τους ιεράρχες και προκρίτους του νησιού και προχώρησαν σε εκτεταμένες σφαγές. Στην περιοχή της Λαπήθου επρόκειτο να ανεγερθεί λαμπρό μνημείο που θα μνημόνευε την επίσκεψη του Κανάρη, είχε εγκριθεί μάλιστα η μορφή του μνημείου μετά από διαγωνισμό. Αυτά προ 50 ετών. Τώρα εκεί είναι ο Τούρκος. Τα ακύρωσε όλα η τουρκική εισβολή και η συνεχιζόμενη κατοχή».
