Όταν το 1977 έγραφα την Ιστορική Εγκυκλοπαίδεια της Κύπρου, την πρώτη ηλεκτρονική ιστορία του τόπου μας που γράφτηκε ποτέ, σε τέτοια έκταση (16τομη) φθάσαμε μαζί με τον συνάδελφο Πέτρο Πετρίδη, συνεκδότη της προσπάθειας, στο θέμα της υπογραφής της Πράσινης Γραμμής.

Είχαν περάσει 13 ολόκληρα χρόνια και μέχρι τότε όλοι είχαμε την εντύπωση ότι την είχε υπογράψει ο Γλαύκος Κληρίδης με τον …θεωρούμενο σύγαμπρο του, έτσι τον κατηγορούσαν ο πολιτικοί του αντίπαλοι, Ραούφ Ντενκτάς.

Ο Μακάριος φερόταν να μη είχε καμιά σχέση στην υπογραφή και ότι οι κατηγορίες που δεχόταν για 13 χρόνια ο Γλαύκος Κληρίδης αγόγγυστα και χωρίς να μιλά, ήταν αλήθεια. Οι κατηγορίες έμοιαζαν κάτι σαν ξεπούλημα του τόπου και έκαναν… γύρο και άγγιζαν ακόμα και την οικογένειά του και τον κατηγορούσαν με ερωτήματα στον κυπριακό Τύπο ότι δεν είχε βαφτίσει τη μοναδική του θυγατέρα. Αυτός όμως σιωπούσε μέχρι την ημέρα που έκρινε ότι ήταν καιρός να μιλήσει. Και μίλησε με ένα έγγραφο που έφερε και την κόκκινη υπογραφή του Μακαρίου, τον οποίο κάλυπτε για τόσα χρόνια χωρίς να δηλώνει ούτε λέξη.

Τη μετάφρασε ο Πέτρος Πετρίδης και την περιλάβαμε σε ένα από τα 450 κι πλέον 16σελιδα εβδομαδιαία τεύχη της Εγκυκλοπαίδειας.Ήταν σαν αποκαλύπταμε το μεγαλύτερο μυστικό του τόπου. Μέχρι να ξημερώσει η επομένη που θα κυκλοφορούσε το τεύχος δεν μπορούσαμε να ησυχάσουμε. Ήταν πολύ βαριά η σκιά του Μακαρίου στην κυπριακή κοινωνία και η κατηγορία – αν θεωρείτο κατηγορία η αποκάλυψη ενός εγγράφου που συντρόφευσε και συντροφεύει την Κύπρο εδώ και 60 χρόνια – θα προκαλούσε σίγουρα σάλο. Ευτυχώς οι φόβοι μας έμειναν μόνο φόβοι καθώς το θέμα, που αποδείκνυε τα πάντα και απέσυρε τις κατηγορίες εναντίον του Κληρίδη, έπεσε στα μαλακά κι έτσι γνώρισε την αλήθεια ο κυπριακός λαός. Ακόμα και ο Μακάριος δεν σχολίασε το γεγονός.

Η ανταρσία του 1963
Το κακό ξεκίνησε με την τουρκική ανταρσία της 21ης Δεκεμβρίου 1963 στη Λευκωσία που γενικεύθηκε αργότερα σε ολόκληρη την Κύπρο καθώς οι Τούρκοι βρίσκονταν έτοιμοι για ανάληψη δράσης με το όπλο παρά πόδα.

Η Τουρκία άρχισε τότε να απειλεί και η Κυπριακή Κυβέρνηση, για να προλάβει περισσότερα δεινά, και μια ενδεχόμενη τουρκική εισβολή, αποδέχθηκε την ανάληψη κοινής δράσης μεταξύ Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας όπως όλες οι δυνάμεις τους που στάθμευαν στην Κύπρο τεθούν υπό ενιαία διοίκηση υπό τον βρετανό στρατηγό Γιαγκ.

Την απόφαση της Κυβέρνησης ανακοίνωσε επίσημα ο Πρόεδρος Μακάριος, ο οποίος ήταν σαφής για την επιτευχθείσα συμφωνία: Οι βρετανοί θα εργάζονταν για αποκατάσταση της τάξεως.
Ανέφερε σε γραπτή του δήλωση ο Πρόεδρος Μακάριος (26.12.63 επίσημο ανακοινωθέν αρ. 6): « Δεν θα ασχοληθώ επί του παρόντος με τα αίτια και τους υπευθύνους των θλιβερών επεισοδίων των τελευταίων ημερών. Επανειλημμέναι εκκλήσεις μου, όπως τερματισθούν αμέσως αι εχθροπραξίαι μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων είχον προσωρινής μόνον φύσεως αποτελέσματα και μετά ολίγων ωρών ανάπαυλαν αι εχθροπραξίαι επανήρχιζον. Αι αστυνομικαί δυνάμεις ηγωνίσθησαν σκληρώς διά την επιβολήν του νόμου και της τάξεως, το έργον των όμως ήτο λίαν δυσχερές λόγω της μικράς αριθμητικής των δυνάμεως.

Απεδέχθημεν προσφοράν όπως βρετανικαί δυνάμεις, έχουσαι υπό την διοίκησιν των και τα εν Κύπρω ελληνικά και τουρκικά συντάγματα, βοηθήσουν την Κυβέρνησιν εις την προσπάθειαν της προς αποκατάστασιν της τάξεως.

Η Κυβέρνησις, έχουσα και την άμεσον αυτήν βοήθειαν, θα πράξη το παν το δυνατόν διά την επιβολήν του νόμου και την ταχείαν αποκατάστασιν της ομαλότητος. Ηδη εδέχθην τον βρετανόν διοικητήν, παρισταμένου και του Υπουργού Εσωτερικών. Ενωρίτερον ο βρετανός διοικητής είχε συνεργασίαν μετά του Υπουργού Εσωτερικών ως προς τον καλύτερον τρόπον αντιμετωπίσεως της καταστάσεως».
Στη συνάντηση του Προέδρου Μακαρίου συμφωνήθηκε όπως αναφερόταν στο ανακοινωθέν (αρ.7) της ίδιας ημέρας «όπως δυνάμεις υπό την διοίκησιν του στρατηγού Γιαγκ αρχίσουν περιπολίας από αύριον (27.12.) εις μερικάς περιοχάς. Καλείται το κοινόν να συνεργάζεται και να βοηθή, ούτως ώστε το έργον των δυνάμεων προς υποβοήθησιν της αποκαταστάσεως του νόμου και της τάξεως να επιτευχθεί πλέον αποτελεσματικώς».


Έτσι οι Άγγλοι που είχαν απομακρυνθεί από τα εσωτερικά της Κύπρου, ύστερα από ένα σκληρό αγώνα κατά το 1955-59 επέστρεφαν και πάλι σε γνώριμα πόστα τους και αναλάμβαναν και πάλι δράση, δεδομένου ότι στη δύναμη ασφάλειας που εγκαθιδρύθηκε μόνο οι βρετανοί πήραν τελικά μέρος. Για τη σύσταση της δύναμης αυτής έπαιξε σημαντικό ρόλο και ο βρετανός Υπουργός Κοινοπολιτειακών Σχέσεων της Βρετανίας Ντάνκαν Σαντς που έφθασε στη Λευκωσία επειγόντως για επείγουσες συνομιλίες.

Η Πολιτική Επιτροπή

Για ρύθμιση των λεπτομερειών για κατάπαυση των συγκρούσεων δημιουργήθηκε Πολιτική Επιτροπή Επαφής με μέλη από ελληνικής πλευράς του Γλαύκο Κληρίδη, Πολύκαρπο Γιωρκάτζη και Τάσσο Παπαδόπουλο και από τουρκικής τους Ραούφ Ντενκτάς, Οσμάν Ορέκ και Χαλίτ Αλή Ριζά. Σε κατοπινό στάδιο η Επιτροπή διευρύνθηκε με τη συμμετοχή του βουλευτή Λέλλου Δημητριάδη και του ιδιαίτερου γραμματέως του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Τάσου Παναγίδη.

Στην Επιτροπή έπαιρναν μέρος οι πρεσβευτές της Ελλάδας και της Τουρκίας, ενώ ο Πρόεδρος της ήταν ο βρετανός Ύπατος Αρμοστής Άρθουρ Κλαρκ, στο σπίτι του οποίου γίνονταν οι συνεδρίες. Στις πρώτες συνεδρίες προήδρευε μάλιστα ο Ντάνκαν Σαντς. Για καθορισμό των περιοχών που θα εγκαθίσταντο και θα περιπολούσαν οι βρετανοί, ο στρατηγός Γιαγκ πήρε ένα χάρτη της Λευκωσίας και έσυρε σ’ αυτόν μια γραμμή με πράσινο μολύβι. Κι’ αυτό γιατί στο χάρτη οι θέσεις των Ελλήνων ήταν σημειωμένες με μπλε χρώμα και των Τούρκων με κόκκινο.

Έτσι τοποθέτησε διάφορα σημεία με το πράσινο μολύβι και έσυρε τη γραμμή από τη μια άκρη του χάρτη δηλαδή από την περιοχή του Αγίου Παύλου μέχρι το κέντρο της Λευκωσίας προς το Καϊμακλί, την Ομορφίτα και τον Τράχωνα.

Αυτή η πράσινη γραμμή που έσυρε ο στρατηγός Γιαγκ στο χάρτη έγινε πλέον γνωστή ως η Πράσινη Γραμμή και έκτοτε καθιερώθηκε έτσι να είναι γνωστή, ενώ αργότερα στα μετέπειτα χρόνια επεκτάθηκε μέχρι τη Λεύκα και τα Κόκκινα δυτικά και προς την Αμμόχωστο Ανατολικά καλύπτοντας μια έκταση περίπου 180 χιλιομέτρων.

Μετά την επίτευξη της συμφωνίας για την Πράσινη Γραμμή υπεγράφησαν και τα σχετικά έγγραφα και κάτω από αυτήν έβαλαν την υπογραφή τους δυο αξιωματούχοι και από τις δυο πλευρές, δηλαδή ο Πρόεδρος Μακάριος και ο Γλαύκος Κληρίδης και οι Κουτσιούκ και Ντενκτάς και ο Ντάνκαν Σαντς.

Η πράσινη γραμμή ισοδυναμεί με διχοτόμηση

Ο Βάσος Λυσσαρίδης θεωρείτο ο άνθρωπος της δράσης και της απόρριψης κάθε υποχώρησης προς την Τουρκία και τις παράλογες απαιτήσεις των Τουρκοκυπρίων. Δικές του είναι οι θέσεις ότι “το Κυπριακό είναι πρόβλημα εισβολής και κατοχής” και ότι “πρέπει να εκμεταλλευθούμε τα εμπλεκόμενα συμφέροντα” της Τουρκίας.

Ακόμα δική του είναι η φράση “κάθε σπίτι και κάστρο” προς αντιμετώπιση του Αττίλα και το “μάς ερωτεύονται αλλά δεν μάς παντρεύονται” εννοώντας ότι η ΕΔΕΚ είχε ευρεία υποστήριξη από τον λαό που εκτιμούσε την πολιτική της, αλλά στις εκλογές δεν την ψήφιζαν.

Το σύνθημα “κάθε σπίτι και κάστρο” ήταν η πλέον παρεξηγημένη φράση από τους πολιτικούς του αντιπάλους που τον κατηγορούσαν ότι ήθελε πόλεμο, ή το ερμήνευαν έτσι για να δείξουν ότι ήταν πολεμοχαρής, ενώ ο ίδιος εννοούσε, όπως το κάθε σπίτι πρέπει να είναι εξοπλισμένο με όλα τα μέσα για αντιμετώπιση των δεινών της κατοχής.

Ο Βάσος Λυσσαρίδης ήταν προσωπικός γιατρός του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και τον υπερασπίστηκε μέχρι την τελευταία του πνοή. Ξεκίνησε με τον ιδιωτικό του στρατό που είχε ως αρχηγό τον Δώρο Ηλία από την Ψημολόφου που πολέμησαν το 1964 στον Πενταδάκτυλο.
Ομως είχε μια ένα λεκτικό καυγά, με τον Μακάριο όταν αυτός τού αποκάλυψε ότι είχε υπογράψει συμφωνία για την Πράσινη Γραμμή με τους Βρετανούς να ελέγχουν τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων.

Μού είπε ότι ακολούθησε ο πιο κάτω διάλογος:
ΛΥΣΣΑΡΙΔΗΣ: Μα επέτρεψες Μακαριώτατε, να κάνουν σύνορα μέσα στη χώρα σου; Να βάλεις ξένο στρατό μεταξύ των υπηκόων σου; Αυτό είναι η διχοτόμηση της Κύπρου.
ΜΑΚΑΡΙΟΣ: Οχι κι έτσι…
ΛΥΣΣΑΡΙΔΗΣ: Ετσι βέβαια…
Ο Βάσος Λυσσαρίδης έδωσε την παραίτησή του από επιτελής της περιοχής λέγοντας, ότι «δεν έχω καμιά σχέση με τη στρατιωτική ζώνη, να γίνω ηγέτης της ανακωχής»…
Ο Βάσος Λυσσαρίδης έφυγε. Πρώτη φορά, μού είπε, είδα τον Αρχιεπίσκοπο να με κυνηγά μέσα στην αυλή. Με πρόλαβε, με άρπαξε από το χέρι και με οδήγησε πίσω.
Μού λέγει: «Κάτσε να το συζητήσουμε. Του λέω δεν συζητώ τίποτε. Εμείς δίνουμε τη ζωή μας κάθε μέρα να κρατήσουμε μια γραμμή κι εσύ χωρίς να μας ρωτήσεις, υπογράφεις;»

Η Συμφωνία πρόβλεπε:

Σε χρόνο που θα καθορισθεί από τον διοικητή της Κοινής Δυνάμεως όλες οι ελληνικές κυπριακές και τουρκικές κυπριακές θέσεις στην περιοχή της Πράσινης Γραμμής από το σημείο «Χ» μέχρι το σημείο «Υ», όπως θα τα καθορίσει θα εκκενωθούν, και θα καταλάβει όλες τις εκκενωμένες θέσεις, όπως θα κρίνει αναγκαίο (κάτω από τους όρους των παραγράφων 3 και 4 πιο κάτω.

Ταυτόχρονα με την ενέργεια που αναφέρεται στην παράγραφο 1 πιο πάνω, όλες οι ελληνικές και τουρικικές θέσεις στην περιοχή της Πράσινης Γραμμής μεταξύ των σημείων «Υ» και «Ζ» που θα καθορισθούν από τον διοικητή της Δύναμης, θα εκκενωθούν.

Πριν εκκενωθούν οι θέσεις και των δύο πλευρών στην Πράσινη Γραμμή μεταξύ των σημείων «Α» και «Β», ο διοικητής της Δύναμης θα δημιουργήσει τέτοιες θέσεις, όπως θα θεωρήσει αναγκαίο, με σκοπό τη δημιουργία συνθηκών ασφαλείας στην περιοχή που είναι σκιασμένη με μπλε, για να δώσει τη δυνατότητα στους κατοίκους να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Μόλις συμπληρωθεί αυτή η ενέργεια από τον διοικητή της Δύναμης, όλες οι ελληνικές και τουρκικές θέσεις στην Πράσινη Γραμμή από τα σημεία «Α» και»Β» που θα καθορισθούν από το διοικητή της Δύναμης θα εκκενωθούν.

Για αποφυγή αμφιβολιών, οι θέσεις που θα καταληφθουν από τον διοικητή της Δύναμης, θα περιλαμβάνουν τον αλευρόμυλο (Σεβέρη), το εργοστάσιο Πάγου, τον Προμαχώνα Ρόκκας, και το κτίριο της ΣΥΤΑ. Και οι θέσεις που θα εκκενωθούν, αλλά δεν θα καταληφθούν, θα περιλαμβάνουν τους Προμαχώνες Μουλλά, Μπάρμαπρο και Λορεντάνο.

Μόλις ο διοικητής της Δύναμης αρχίσει να καταλαμβάνει τις ελληνικές και τουρκικές θέσεις, θα έχει το δικαίωμα, εφ’ όσον το θεωρεί αναγκαίο, να αποστέλλει περιπολίες οποιαδήποτε ώρα και χωρίς περαιτέρω διαβουλεύσεις οπουδήποτε στη Λευκωσία και στις γύρω περιοχές.