Ο μικρότερος αδελφός του Ηλία Κωνσταντίνου, Γιώργος, μιλά για τον σημαντικό Κύπριο ποιητή, την «άγνωστη» στους περισσότερους -και σύντομη- ζωή του, τον πρόωρο θάνατό του από AIDS.
Έπειτα από τη δημοσίευση που έγινε μέσα από τη συγκεκριμένη στήλη για τον Κύπριο ποιητή, Ηλία Κωνσταντίνου, πριν από δύο εβδομάδες (είναι αναρτημένη στο philenews, για όποιον θέλει να ανατρέξει σε αυτήν) -γι’ αυτόν τον παραγκωνισμένο, όσο ζούσε, προτού πεθάνει από AIDS, στα 38 του μόλις χρόνια, το 1995, αιρετικό ποιητή-, που τους τελευταίους μήνες η αξία της ποίησής του -ευτυχώς- αρχίζει να αποκαθίσταται, η οικογένειά του επικοινώνησε με τον «Φιλελεύθερο» (την πρώτη εφημερίδα που αναφέρθηκε στην ποίηση του Ηλία, όσο εκείνος ζούσε, μέσα από ένα εγκωμιαστικό άρθρο της Αντιγόνης Σολομωνίδου-Δρουσιώτου, το 1992), θέλοντας να δώσει, για πρώτη φορά, «άγνωστες» λεπτομέρειες αλλά και αδημοσίευτο φωτογραφικό υλικό, γύρω από τον ίδιο και τη ζωή του «αντισυμβατικού, αυθεντικού ποιητή, της beat και underground ποίησης».
«Ο Ηλίας γεννήθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου του 1957, και τον χάσαμε στις 28 Φεβρουαρίου 1995», ξεκινά να μου αφηγείται ο μικρότερος αδελφός του Ηλία, Γιώργος Κωσταντίνου, με τον οποίο ήταν πολύ συνδεδεμένοι, όσο εκείνος ζούσε. «Έως το 1972, την χρονιά που χάσαμε τον πατέρα μας, ο Ηλίας βρισκόταν στην Κύπρο -φοίτησε αρχικά στην Α’ Αστική στο Δημοτικό Σχολείο, έπειτα στο Λανίτειο Γυμνάσιο για τα πρώτα δύο χρόνια του σχολείου-, και μετά βρεθήκαμε οικογενειακώς, σιγά- σιγά, στο Λονδίνο, εκεί όπου άλλωστε ζούσαν και εργάζονταν οι γονείς μας για αρκετά χρόνια, προτού αποφασίσουν να εγκατασταθούν μόνιμα στην Κύπρο. Στο Λονδίνο ο αδελφός μου παρέμεινε μέχρι το 1980 – εκεί σπούδασε ανθρωπιστικές σπουδές, στο Middlesex Polytechnic. Παράλληλα με τις σπουδές του, είχε ξεκινήσει να εργάζεται και ως dj σε κάποιο gay club, στο Λονδίνο. Το 1980 αποφάσισε να μετακομίσει στην Αθήνα, κυρίως για να εξοικειωθεί στα θέματα της γλώσσας, κι εκεί πια ασχολήθηκε επισταμένα με το γράψιμο – θα έλεγα πως αφοσιώθηκε πλέον απολύτως σ’ αυτό. Το 1984, όταν πια επέστρεψε στην Κύπρο, εξέδωσε και την πρώτη του ποιητική συλλογή, «Αρσενικός χαλκός» -με τη πολύτιμη βοήθεια του Κώστα Μακρίδη- η οποία θυμάμαι πως είχε κάνει ιδιαίτερη αίσθηση ανάμεσα στους λογοτεχνικούς κύκλους για την τολμηρή της γλώσσα κυρίως, για τη μοναδικότητα της, σα να δημιουργούσε έναν νέο «κόσμο» με τις λέξεις του, που ήταν σίγουρα διαφορετικός από ό,τι προηγήθηκε στην ποίηση· ξεχώριζε. Ακολούθησαν οι συλλογές του: «Γράμματα της ώρας» (1986), «Κυπριακές ηθογραφίες» (1991), «Τα αυτοκρατορικά» (1996, μεταθανάτια έκδοση, αλλά ήδη έτοιμη από τον ίδιο, πριν φύγει από τη ζωή, το 1995).
–Από μικρός έγραφε; Ναι. Τον θυμάμαι από πολύ μικρό να ασχολείται με το γράψιμο γενικά – σίγουρα αυτό δεν ήταν κάτι που συνέβη ξαφνικά. Εντατικά, ωστόσο, ξεκίνησε να ασχολείται με την ποίηση από τότε που ήμασταν μαζί στο Λονδίνο. Και μετά πια, στην Αθήνα.
–Τι χαρακτήρας ήταν ο Ηλίας; Δεν θα έλεγα πως ήταν μοναχικός. Απλώς προτιμούσε την ποίησή του να την κρατά για τον εαυτό του ή να την μοιράζεται με πολύ στενούς του φίλους – ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια που ξεκίνησε να ασχολείται με την λογοτεχνία. Ήταν, ίσως, κάτι πολύ «δικό» του, που δεν ήθελε να το κοινοποιεί αναίτια. Από την άλλη, σκεφτείτε πως ο πατέρας μας είχε μια εταιρεία όπου κατασκεύαζε τέντες -από τους πρώτους που έκαναν αυτή την δουλειά στην Κύπρο-, ο Κρίστης, ο μεγαλύτερος αδελφός μας, ήταν προγραμματιστής υπολογιστών, ο δεύτερος στη σειρά αδελφός μας, ο Μάριος, είχε εργοστάσιο για φορέματα κι εγώ, ο μικρότερος αδελφός του Ηλία δηλαδή, αφού ο Ηλίας ήταν το τρίτο παιδί της οικογένειας, ήμουν διευθυντής ξενοδοχείου – καταλαβαίνετε, λοιπόν, πως μέσα στην οικογένεια δεν είχαμε κάποια, ας πούμε, «λογοτεχνική παράδοση»· γιατί ο Ηλίας ήταν ένα αυτόφωτο, αυθεντικό, ποιητικό ταλέντο. Πρέπει δε να σας πω, πως εγώ, επειδή γεννήθηκα θαλασσαιμικός αλλά και επειδή με τον Ηλία είχαμε μόνο 11 μήνες διαφορά ηλικιακά, ήμασταν περισσότερο συνδεδεμένοι μεταξύ μας και θυμάμαι πως ο Ηλίας, από τότε που ήμουν ακόμη μωρό, πάντοτε με προστάτευε, με πρόσεχε στο σχολείο, όπου πηγαίναμε μαζί ήταν συνεχώς κοντά μου – ήμουν ανέκαθεν υπό την ευθύνη του, κατά κάποιο τρόπο. Ήταν ταυτόχρονα ένας άνθρωπος πολύ ευαίσθητος, έντονος ωστόσο χαρακτήρας, όποτε χρειαζόταν, και δυναμικός, ισχυρογνώμων κάποιες φορές, πολύ προστατευτικός με όσους αγαπούσε. Έτσι ήταν και μαζί μου.
–Όταν ήταν μικρός, τι ονειρευόταν να κάνει στη ζωή του; Τα όνειρά του αφορούσαν κυρίως στην Λογοτεχνία. Σίγουρα δεν είχε όνειρό του να ασχοληθεί με business ή με κάτι λογιστικό και επιχειρηματικό, όπως κάναμε τα αδέλφια του. Ο Ηλίας ήταν «καλλιτεχνική φύση» από παιδί· όποτε τον έβλεπα, θυμάμαι, ήταν με ένα βιβλίο στα χέρια ή μελετούσε λογοτεχνικά περιοδικά. Διάβαζε συνεχώς, από μικρός.
–Ανέκαθεν ήσασταν τόσο πολύ δεμένοι; Αγαπιόμασταν πολύ. Αλλά ήρθαμε ακόμη πιο κοντά όταν πια ξεκινήσαμε να συγκατοικούμε, ως φοιτητές πια, στο Λονδίνο, μέχρι που αποφάσισε ο Ηλίας να βρει ένα διαμέρισμα για να μένει μαζί με τον σύντροφό του, τον Πανίκο. Ακόμη και τότε όμως, και παρόλο που πλέον είχαμε ενηλικιωθεί, ο Ηλίας παρέμενε ο «φύλακας άγγελος» μου, ο προστάτης μου. Όπως συνέβαινε όταν ήμασταν παιδιά.
–Σας είχε εκμυστηρευτεί πως θα εξέδιδε, το 1984, την πρώτη του ποιητική συλλογή, στην Κύπρο; Όχι, αυτή την -λογοτεχνική- πλευρά του την κρατούσε για εκείνον και για όσους αισθανόταν πως τον «καταλάβαιναν». Δεν ήξερα το παραμικρό, τι ετοίμαζε. Θυμάμαι, όμως, πολύ χαρακτηριστικά, τη μέρα που ήρθε ξαφνικά στο σπίτι με τις κούτες από τα βιβλία, που μόλις είχαν τυπωθεί – ήταν ευτυχισμένος!
–Γιατί αποφάσισε, λίγο μετά την επιστροφή του στην Κύπρο, από την Αθήνα, όπου ζούσε μέχρι τότε, να ανοίξει το βιβλιοπωλείο του, «Αμοργός», στη Λεμεσό; Στην αρχή, όταν επέστρεψε από την Αθήνα, επειδή είχαμε ανοίξει ένα μικρό οικογενειακό ξενοδοχείο στη Λεμεσό, ο Ηλίας με βοηθούσε σ’ αυτό για 2-3 χρόνια. Μετά, όμως, αποφάσισε πως δεν ήθελε άλλο να ασχολείται με τουρίστες και έτσι θέλησε να ιδρύσει την «Αμοργό». Το οποίο, όπως θα θυμούνται οι παλαιότεροι, δεν ήταν ένα συνηθισμένο βιβλιοπωλείο, αλλά ένας χώρος-αναγνωστήριο, όπου γίνονταν συζητήσεις, μικρές εκδηλώσεις, παρουσιάσεις νέων βιβλίων κ.λπ., στα πρότυπα αντίστοιχων βιβλιοπωλείων της Αθήνας.
-Εξηγήστε μου κάτι: Γιατί πέρασαν 25 χρόνια μέχρι να δούμε συγκεντρωμένα σ’ ένα τόμο, το 2020 πια, ποιήματα του Ηλία, από τις τέσσερεις ποιητικές συλλογές που πρόλαβε να εκδώσει -και πλέον δεν κυκλοφορούσαν- και άλλα τρία χρόνια μετά μέχρι να κυκλοφορήσουν τα ανέκδοτα ποιήματά του, από τις «Εκδόσεις Βακχικόν», τον φετινό Φεβρουάριο, με την επιμέλεια του Λευτέρη Παπαλεοντίου, που δημιούργησαν τόσο μεγάλη αίσθηση για την λογοτεχνική αξία του αδελφού σας; Ήταν πολλοί οι λόγοι. Καταρχήν, όπως καταλαβαίνετε, ήταν πολύ σκληρός ο τρόπος που χάσαμε τον αδελφό μας· ήταν πολύ δύσκολο να αντιμετωπίσουμε το γεγονός πως ο αδελφός μας έφυγε από τη ζωή, τόσο άδικα, χτυπημένος από το AIDS, και αυτό ήταν κάτι που μας κόστισε ψυχικά και συναισθηματικά για πολλά χρόνια – σκεφτείτε πόσο δύσκολο ήταν αυτό, για εμάς τα αδέλφια του, αλλά ιδιαίτερα και για τη μητέρα μας, η οποία ζούσε όταν ο Ηλίας έφυγε από τη ζωή. Αναλογιστείτε, λοιπόν, τον τρόπο που συνέβη αυτό -μιλάμε για το 1995- τις συνθήκες και τις αντιλήψεις που υπήρχαν τότε στον κόσμο σε σχέση με το AIDS, σε έναν μικρό τόπο, όπως ήταν η Κύπρος, όπου και η Ιατρική επιστήμη δεν ήταν τόσο προηγμένη σε σχέση με τους συγκεκριμένους ασθενείς, όπως είναι σήμερα – τότε, όποιος έπασχε από AIDS ήταν σχεδόν δεδομένο πως θα οδηγείτο στο θάνατο, δεν υπήρχε σωτηρία. Από την άλλη, όλα τα πράγματα του Ηλία βρίσκονταν στο διαμέρισμα όπου έμενε μαζί με τον Πανίκο, στη Λεμεσό, ο οποίος συνέχιζε να ζει εκεί και μετά τον θάνατο του Ηλία. Καταλαβαίνοντας, λοιπόν, τι περνούσε και ο Πανίκος, θέλαμε να είμαστε διακριτικοί, και κατ’ ουδένα λόγο δεν θέλαμε να ενοχλήσουμε έναν άνθρωπο ο οποίος πενθούσε τον σύντροφό του, στο χώρο όπου είχαν ζήσει μαζί οι δυο τους, εκεί όπου βρίσκονταν και όλα τα πράγματά του Ηλία – μόνο αφότου έφυγε από τη ζωή και ο Πανίκος, πριν από πέντε περίπου χρόνια, με τον οποίο ήμασταν ανέκαθεν πολύ δεμένοι ως οικογένεια, μπήκαμε μέσα σε εκείνο το διαμέρισμα προκειμένου να πάρουμε ό,τι ανήκε στον Ηλία· πολλές κούτες κυρίως, που τις βάλαμε όλες μέσα σε μία αποθήκη. Τότε, κάποιοι φίλοι του Ηλία, άρχισαν να επικοινωνούν μαζί μας και να μας μιλάνε για «εκείνα τα ποιήματα του Ηλία…». Πως, μέσα σε εκείνες τις κούτες, «πρέπει να υπήρχαν πολλά ποιήματα του Ηλία», πέρα από τις ποιητικές του συλλογές που είχαμε κι εμείς. Κι έτσι, πήραμε την απόφαση να αρχίσουμε να ψάχνουμε όλο αυτό το υλικό. Πέρα από τις κούτες που είχε φυλαγμένες ως κόρη οφθαλμού μέσα στο διαμέρισμα ο Πανίκος, με όλα αυτά τα χειρόγραφα που βρήκαμε εκεί μέσα -και στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα-, απευθυνθήκαμε και στους φίλους του Ηλία, στους οποίους ο ίδιος μοίραζε ποιήματά του – τους τηλεφωνούσαμε, μετά από τόσα χρόνια, και τους ρωτούσαμε: «Μήπως σας είχε δώσει ποτέ ποιήματά του ο Ηλίας, για να τα συγκεντρώσουμε όλα πια και να τα εκδώσουμε;». Και, ευτυχώς, όλοι τα είχαν κρατήσει! Και όλοι ήταν πρόθυμοι να συνδράμουν σε αυτή την προσπάθεια! Γιατί όλοι τον αγαπούσαν αληθινά… Υπήρξε π.χ. φίλος του, ο Μάριος Αγαθοκλέους, στον οποίο ο Ηλίας είχε δώσει σε χαρτιά 60 περίπου ποιήματά του, και εκείνος τα είχε φυλάξει ως ό,τι πιο πολύτιμο είχε, μέσα σε έναν κλειστό φάκελο, τον οποίο μας παραχώρησε προκειμένου να εκδοθεί ο συγκεντρωτικός αυτός δεύτερος τόμος, με τα ανέκδοτα ποιήματά του αδελφού μου. Έτσι, σιγά- σιγά, επικοινωνώντας και με άλλους, και με την απόλυτα καθοριστική συμβολή του Λευτέρη Παπαλεοντίου, ο οποίος αφιλοκερδώς αφιερώθηκε απόλυτα σε αυτές τις εκδόσεις και στο να έρθει, γενικότερα, στο φως η ποίηση του Ηλία -τον οποίο ευχαριστούμε και δημόσια, για άλλη μια φορά-, συγκεντρώσαμε όλο αυτό το ανέκδοτο -αλλά τόσο σημαντικό, όπως λένε οι λογοτεχνικοί κύκλοι-, ποιητικό υλικό, το οποίο εκδόθηκε πριν από έξι μήνες, με τον τίτλο «Ανέκδοτα ποιήματα». Τι να σας πω; Ίσως έτσι έπρεπε να γίνουν τα πράγματα, ίσως έπρεπε να περιμένει δύο και πλέον δεκαετίες η ποίηση του Ηλία, γιατί τώρα μάλλον ήταν η κατάλληλη στιγμή για να έρθει στο φως και να δικαιωθεί ο ίδιος λογοτεχνικά.
–Ο Ηλίας πότε σας μίλησε, πρώτη φορά, για το AIDS; Αμέσως μόλις διαγνώστηκε, μου το είπε. Άντεξε πολύ λίγο, δυστυχώς… Στα 34 του, αν θυμάμαι καλά, διαγνώστηκε, και μας έφυγε στα 38 του. Κάναμε ό,τι μπορούσαμε, αλλά… Μην ξεχνάτε, βέβαια, πως μιλάμε για μία «άγνωστη» τότε ακόμη αρρώστια, και για τη δεκαετία του ’90, στην Κύπρο, όπου τίποτα δεν υπήρχε οργανωμένο, όπου ακόμη και οι μεταγγίσεις του αδελφού μου ήταν ένας Γολγοθάς. Μιλάμε για την εποχή όπου οι περισσότεροι νοσηλευτές στα νοσοκομεία δεν ήθελαν καν να τον αγγίξουν… Κάπως καλύτερα άρχισε να γίνεται όταν ο Δρ. Παγδατής, δημιούργησε μία κλινική, ειδικά για τους ασθενείς με aids, στο παλιό νοσοκομείο της Λευκωσίας, αλλά και αυτό ήταν για λίγο.
–Η μητέρα σας γνώριζε την κατάσταση της υγείας του Ηλία; Ο Ηλίας δεν επιθυμούσε στην αρχή να το πούμε στη μητέρα μας· ήθελε να την προστατεύσει – της το είπε ο ίδιος πια, όταν πλέον άρχισε να χειροτερεύει η κατάστασή του, και καταλάβαινε πως δεν υπήρχε επιστροφή… Ζήσαμε τραγικές στιγμές. Τις τελευταίες τέσσερεις βδομάδες, προτού φύγει ο Ηλίας από τη ζωή, έμενε κοντά μου, στο ξενοδοχείο, κάθε μέρα μιλούσε και με τη μητέρα μας η οποία πλέον γνώριζε τι συνέβαινε, τον φροντίζαμε όσο μπορούσαμε με τη συμβολή και τις οδηγίες και των γιατρών, και στο τέλος εγώ ο ίδιος τον πήγα στο νοσοκομείο, οπότε και κατέληξε.
–Σας άφησε κάποια, ας την ονομάσουμε, «παρακαταθήκη» για τα ποιήματά του; Σας είπε κάτι γι’ αυτά, πριν φύγει από τη ζωή; Όχι. Τίποτα. Ποτέ δεν μου είπε π.χ.: «Γιώργο, πάρε τα ποιήματά μου και κάνε το τάδε μ’ αυτά». Απολύτως τίποτα δεν λέχθηκε μεταξύ μας, για την ποίησή του. Ξέρετε, έχω την αίσθηση πια, πως επειδή γνώριζε πως αν μου έλεγε να κάνω κάτι, εγώ αμέσως θα το έκανα για εκείνον, ίσως να επέλεξε όλα αυτά τα ποιήματά του να εκδοθούν όταν πια θα ήταν η κατάλληλη στιγμή για να συμβεί αυτό – γιατί αυτά που έγραφε ο Ηλίας ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του και δεν θα αναγνωρίζονταν αν εκδίδονταν την δεκαετία του ’90 π.χ., με το που θα έφευγε. Το μόνο που μου είπε, φεύγοντας από τη ζωή, ήταν να προσέχουμε τη μητέρα μας γιατί θα δυσκολευόταν πάρα πολύ με τον θάνατό του.
–Για την προσωπική του ζωή σας είχε μιλήσει ο Ηλίας, όσο ζούσε; Φυσικά. Πάντοτε μιλούσαμε γι’ αυτά τα θέματα. Μα, ο Ηλίας δεν ήταν άνθρωπος που θα κρυβόταν! Άλλωστε, το δεύτερο που μου είπε, πριν φύγει από τη ζωή, μετά από αυτό που μου ανέφερε για τη μητέρα μας, ήταν να συμπαρασταθώ, με όλες μου τις δυνάμεις, στον Πανίκο, με τον οποίο ουσιαστικά ήταν μια ολόκληρη ζωή μαζί, ως σύντροφοι. Πρέπει να σας τονίσω, επίσης, πως ο Ηλίας ήταν πρωτοπόρος και στο gay κίνημα στην Κύπρο, μαζί και με τον Αλέκο Μοδινό τότε, σε μια εποχή ιδιαίτερα δύσκολη για τους gay στην Κύπρο, με τους αναχρονιστικούς νόμους που υπήρχαν ακόμη στη νομοθεσία μας, με τις απηρχαιωμένες αντιλήψεις πολλών ανθρώπων κ.λπ. – γι’ αυτό και πολλά από τα ποιήματά του, όπως προσέξατε, έχουν και κοινωνικές-πολιτικές προεκτάσεις και καταπιάνονται και με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Καταλήγοντας, αυτά τα οποία γράφει ο Ηλίας, αυτή την ερωτική -τολμηρή, πολλές φορές- ποίησή του, για την οποία τώρα μιλάνε πολλά νέα παιδιά που ξεκινούν να την γνωρίζουν, που ξεπερνούσε φραγμούς και καθωσπρεπισμούς, αυτά για τα οποία τώρα αγαπιέται τόσο πολύ -κι είναι τόσο συγκινητικό για εμάς που τον λατρεύαμε ως άνθρωπο, 28 χρόνια μετά τον θάνατό του, να μπαίνει σήμερα στο στόμα τόσων νέων ανθρώπων, και μέσα από τα social media- δεν ήταν φιλολογικές αναλαμπές, αναμασήματα ή εμπειρίες άλλων που απλά εκείνος «μετέφερε» σε λογοτεχνία – αυτά τα ποιήματα που έγραφε ο Ηλίας, ήταν η ίδια η ζωή του Ηλία! Αυτά τα ποιήματά του ήταν η αλήθεια του, ήταν αυθεντικά, ήταν αίμα του! Και νιώθω πως, κατά κάποιο τρόπο, μ’ όλο αυτό που συμβαίνει τον τελευταίο καιρό με την ποίησή του, και τα αποσπάσματά της που διαβάζω δεξιά κι αριστερά, πως ο αδελφός μου ξαναζεί. Και πως θα μείνει στην αιωνιότητα, μέσα από το έργο του.
- Info: Η ποίηση του Ηλία Κωνσταντίνου κυκλοφορεί σε δύο τόμους («Ποιήματα» και «Ανέκδοτα ποιήματα»), από τις «Εκδόσεις Βακχικόν», σε επιμέλεια Λευτέρη Παπαλεοντίου.
Ελεύθερα, 21.8.2023
