Ο πατέρας μου Ανδρέας Εμπειρίκος

Συναντηθήκαμε στη Λεμεσό, στον κήπο του σπιτιού του ψυχολόγου και συγγραφέα Μιχάλη Παπαδόπουλου. Μου εξηγεί ότι τους συνδέει μια στενή φιλία 30 χρόνων. Στα συχνά ταξίδια του στο νησί, λέει, έχει γυρίσει όλη την Κύπρο και γνωρίζει με κάθε λεπτομέρεια σχεδόν όλα τα χωριά και τις πόλεις. Αφορμή γι’ αυτό το ταξίδι αστραπή, ήταν η παρουσίαση του βιβλίου τού φίλου του, «Ποίηση και Ζεϊμπέκικος Χαρμολύπη», στην οποία θα μιλούσε και ο ίδιος ο Λεωνίδας Εμπειρίκος. 

 

Ο γιος του υπερρεαλιστή ποιητή έχει, μαζί με τη μητέρα του, την ευθύνη της διαχείρισης και έκδοσης του πνευματικού πλούτου που περιλαμβάνεται στο αρχείο του μονδικού αυτού δημιουργού. Ο ίδιος σκιαγραφεί στη συνέντευξη το πορτρέτο του Ανδρέα Εμπειρίκου, όχι μόνο ως λογοτέχνη αλλά και ως πατέρα. 

Στο βιβλίο «Οκτάνα», ο πατέρας σας αφιερώνει σε σας το μικρό ποίημα «Ο Κορυδαλλός». Σας είχε αδυναμία; Είχα έναν πατέρα αφιερωμένο σε μένα. Από τη γέννησή μου κι έπειτα, έγραφε μικρότερα σε έκταση κείμενα. Ήταν οι δυο μεταπολεμικές συλλογές του, η «Οκτάνα» και η συλλογή «Αι γενεαί πάσαι ή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες». Τον «Μεγάλο Ανατολικό», που του έτρωγε πολύ χρόνο, τον έγραψε τη δεκαετία του ’40 και του ’50. 

Τι θυμάστε ιδιαίτερα από τη σχέση σας; Με έβγαζε φωτογραφίες από το πρωί μέχρι το βράδυ, σε βαθμό που μου ήταν ενοχλητικό. Είχε αυτή τη μανία να με φωτογραφίζει, από τη στιγμή που γεννήθηκα μέχρι τα 18 μου, που πέθανε. 

 

Ταξιδεύατε συχνά μαζί; Ναι, κάναμε συχνά ταξίδια στην Ελλάδα, ειδικά στον τόπο καταγωγής μας, την Άνδρο. Μέναμε σε ένα μικρό ξενοδοχειάκι σ’ ένα χωριό, το Μπατσί. Καθώς περνούσαμε από τα χωριά, ανακοίνωνε δυνατά τα ονόματά τους, «η Μεσαριά…», «ο Πιτροφός…». Ή, καθώς φεύγαμε από τη Ρούμελη, φώναζε «μπήκαμε στη Θεσσαλία…». Μου έμαθε να προσανατολίζομαι, δείχνοντάς μου τα τρία βουνά που φαίνονται να περικλείουν το λεκανοπέδιο της Αττικής, τον Υμηττό, την Πεντέλη, την Πάρνηθα, λέγοντάς μου και τι είναι πίσω από αυτά. Έτσι έμαθα Γεωγραφία και Ιστορία. Ως φιλοτελιστής που ήταν, μου έκανε δώρο ένα άλμπουμ με γραμματόσημα το οποίο δημιούργησε με βάση τις εικόνες τους και όχι τη συλλεκτική αξία τους. Υπήρχαν αεροπλάνα, βαπόρια, πολεμικά πλοία, μοτοσυκλέτες, πολεμικά αυτοκίνητα… Αυτά τα εικονίδια ήσαν καθοριστικά για το πώς καταλάβαινα τον κόσμο.

Σας άνοιγε έτσι παράθυρα στη γνώση και τη ζωή. Βέβαια. Μου τα χάρισε το Πάσχα του 1969 στην Ύδρα, όταν ήμουν 12 χρονών. Τα εικονίδια σ’ αυτό το άλμπουμ ήταν όλα γύρω από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και είχαν μιαν ιδεολογική πλευρά: Όλες οι δυνάμεις τότε έβγαζαν σε γραμματόσημα τα καινούργια τους οπλικά συστήματα. Υπήρχε και μια μικρή αφήγηση δίπλα. Η Γερμανία είχε και πολλά γραμματόσημα με τον Χίτλερ, αυτό το άλμπουμ ήταν επικεντρωμένο στο πόσο κακός ήταν. 

 Ήταν αυστηρός πατέρας; Καθόλου, ήταν πολύ στοργικός. 

 

Πότε αρχίσατε να συνειδητοποιείτε ότι ήταν ένας ξεχωριστός άνθρωπος των γραμμάτων; Η πρώτη περίοδος που άρχισα να αντιλαμβάνομαι ότι τρέχει κάτι σημαντικό με τη γραφή, ήταν οι στιγμές ευφορίας του πατέρα μου όταν έγραφε τα πρώτα ποιήματα της «Οκτάνας». Ανάμεσα σ’ αυτά ήταν και το ποίημα που περιγράφει εμένα, με τον τίτλο «Κορυδαλλός». Εκείνες τις μέρες έγραψε τρία ποιήματα εξαιρετικής ομορφιάς, με τα οποία συνδέομαι ιδιαιτέρως επειδή τον θυμάμαι που τα έγραφε. Μάλιστα τα άκουσα πολύ νωρίς, σε μια ηχογράφηση που έκανε ο Νάνος Βαλαωρίτης, στην οποία απάγγελλε ο ίδιος. Τα ποιήματα αυτά είναι οι «Χαρταετοί», «Η Πόρτα», «Οι Αρχάγγελοι», «Τα Ρήματα» και «Οι Λέξεις», που είναι αφιερωμένο στον φίλο του Νάνο Βαλαωρίτη. Αυτά αποτελούν πολύ έντονα στοιχεία των πρώτων μου αναμνήσεων, το 1960. 

 

Δηλαδή από πολύ μικρός γνωρίζατε το λογοτεχνικό μέγεθος του Ανδρέα Εμπειρίκου; Δεν το σκεφτόμουν, με την έννοια ότι «κοίταξε να δεις ποιος είναι ο πατέρας μου!». Συνειδητοποιούσα σιγά-σιγά, όλο και περισσότερο, το γεγονός ότι είναι πολύ καλός ποιητής, αλλά δεν είχα την αίσθηση της αξιολόγησης βάσει κριτηρίων, επειδή η σχέση μας ήταν βιωματική. 

 

Μικρός γνωρίσατε ανθρώπους των γραμμάτων που μπαινόβγαιναν στο σπίτι σας; Κάθε Παρασκευή ερχόταν ο Ελύτης, που ήταν ο νονός μου. Έμενε αρκετές ώρες και συζητούσαν στην παρουσία μου. Επίσης ερχόταν ο Τσαρούχης, ο Σεφέρης… Δεν σκεφτόμουν όμως «αυτός είναι ο Τσαρούχης!», ήταν απλώς οι φίλοι των γονιών μου. Άρχισα να το συνειδητοποιώ αυτό προς το τέλος της ζωής του πατέρα μου, όταν ήμουν στο Λύκειο και μετά το θάνατό του.

Μεγάλωσε σε μια μεγαλοαστική οικογένεια ο Ανδρέας Εμπειρίκος, έτσι δεν είναι;  Γεννήθηκε στην Μπράιλα της Ρουμανίας, όπου είχαν τις επιχειρήσεις τους στον Δούναβη ο πατέρας και τα αδέλφια του. Πολύ γρήγορα όμως μετέφεραν την έδρα στη Σύρο, που ήταν το μεγαλύτερο λιμάνι του ελληνικού κράτους. Εκεί πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Στη Ρωσία πήγαινε τα καλοκαίρια, η μάνα του ήταν κατά το ήμισυ Ρωσίδα. Η τελευταία φορά που πήγε εκεί ήταν το 1914, μετά άρχισε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και έκλεισαν τα Δαρδανέλια. 

 

Κάποια στιγμή ήρθε σε σύγκρουση με τον πατέρα του. Τι συνέβη; Στα 1925 διέκοψε τη διαμονή του στο Λονδίνο, όπου σπούδαζε Φιλοσοφία στο King’s College. Τον διέταξε αυταρχικά ο πατέρας του να μεταβεί στη Ριβιέρα της Γαλλίας, στη Μεσόγειο, για να αναλάβει κάποια επουσιώδη θέση εκεί. Το έκανε και έζησε εκεί τρία χρόνια. Παρόλο το μεγαλοαστικό περιβάλλον και την άνεση, βαριόταν θανάσιμα. Ώσπου ήρθε σε ρήξη με τον πατέρα του, όταν έγινε μαρξιστής. Ως διανοούμενος, είχε  εντρυφήσει στον Τολστόι και την ανθρωπιστική διδασκαλία του. Επιπλέον, ο πατέρας του είχε εγκαταλείψει τη μητέρα του για άλλες γυναίκες, κάτι που είχε αφήσει ένα βαθύ παράπονο στον ψυχισμό του μικρού Αντρέα και των αδελφών του. Και ενώ τα παιδιά συνέχιζαν να είναι ο σύνδεσμος μεταξύ πατέρα και μητέρας, εκείνος ούτε καν φρόντισε να δώσει μια επαρκή αποζημίωση στη σύζυγό του. Ώσπου επενέβη ο πατέρας μου, ο οποίος παρά την ιδεολογική τους ρήξη, κατάφερε να τον πείσει να την αποκαταστήσει. 

Πότε επανασυνδέθηκε ο ίδιος με τον πατέρα του; Αναγκάστηκε να αποκαταστήσει τη σχέση τους γιατί τον αγαπούσε πολύ. Σε ένα γράμμα του ανέφερε ότι, παρά τα στραβά του, είναι ο καλύτερος των Εμπειρίκων, παρόλο που δεν εκτιμούσε τους Εμπειρίκους.

Γιατί δεν τους εκτιμούσε; Επειδή ήταν προσανατολισμένοι στο χρήμα. Ο πατέρας του όμως ήταν φιλελεύθερος άνθρωπος, προοδευτικός, εξ ου και η σχέση του με τον Βενιζέλο. Ήταν βενιζελική οικογένεια και ο παππούς μου, ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, ήταν βουλευτής του Βενιζέλου στην Άνδρο, στις Κυκλάδες. Το 1933 τσακώθηκε οριστικά με τον πατέρα του όταν οι χωροφύλακες πυροβόλησαν κατά των εργατών σε μια διαμαρτυρία των ανθρακωρύχων του Αλιβερίου, μια από τις επιχειρήσεις της οικογένειας στην Εύβοια και εξανέστη. Παραιτήθηκε από τις οικογενειακές επιχειρήσεις και άρχισε να γράφει ποιήματα. Γίνεται λοιπόν ποιητής το 1933.

 

Δεν είναι παράδοξο το γεγονός ότι συμμετείχε και αυτός στις εξεγέρσεις των εργατών; Λίγο μετά τη διαμαρτυρία στο Αλιβέρι, συναίνεσε την απεργία των εργατών του ναυπηγείου Βασιλειάδη, στο οποίο ήταν ο ίδιος διευθυντής. Ο λόγος που είχε αναλάβει αυτή τη θέση, το 1931, ήταν επειδή του είχε πει ο ψυχαναλυτής του ότι έπρεπε να συμφιλιωθεί με τον πατέρα του για να θεραπευθεί από τη νεύρωσή του. Παρέμεινε στη θέση του διευθυντή μόνο τρία χρόνια και παραιτήθηκε το 1933, μετά την απεργία. Δεν μπορούσε να υπηρετεί τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και να είναι συγχρόνως διευθυντής σε μια κεφαλαιοκρατική επιχείρηση. Από τότε ασχολείται πια με τη λογοτεχνία, ανοίγοντας και το ψυχαναλυτικό του γραφείο στα τέλη του ’35.

Η σύγκρουση με τον πατέρα του θα λέγατε ότι ήταν κατά κάποιον τρόπο και σύγκρουσή του με τον καπιταλισμό; Ήταν μάλλον μια σύγκρουση με τον πατέρα, που εξελίχθηκε λόγω της περίστασης σε σύγκρουση με τον καπιταλισμό. Ο ίδιος, ήδη από τη δεκαετία του ’20, είχε συνείδηση του πώς γεννιέται το κεφάλαιο και ποια είναι η λειτουργία του. Η εκμετάλλευση δηλαδή της εργατικής τάξης και η ανάγκη του καπιταλισμού για νέες αγορές και συνεχή επέκταση του κεφαλαίου. Ήταν σε μια οικογένεια που βασιζόταν σ’ αυτό. Θεωρούσε ότι ο φιλελευθερισμός είναι εξίσου δογματικός με τον κομμουνισμό. Βρέθηκε αντιμέτωπος με αυτή την κατάσταση που, μαζί με την εκμετάλλευση του ανθρώπου, φέρνει και την εξάρτηση από ορισμένες κοινωνικές συμβάσεις που προκαλούν τα συμπλέγματα. 

Ο ίδιος έκανε ψυχανάλυση στο Παρίσι; Έκανε θεραπευτική ανάλυση στο Παρίσι, το 1927, εξαιτίας της σχέσης με τον πατέρα του και των νευρώσεων που συνεπαγόταν αυτή, ενώ παράλληλα έκανε διδακτική ανάλυση. Πήγαινε συχνά στο Παρίσι, στον ψυχαναλυτή του τον Ρενέ Λαφόργκ, εκ των ιδρυτών της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας των Παρισίων. Στη Γαλλία η ψυχανάλυση οφείλει πολλά στους υπερρεαλιστές. Ο πατέρας μου ήθελε να φέρει στην Ελλάδα την προοδευτική φροϋδική ψυχανάλυση -σε σχέση με αυτή του Γιουνγκ, που είχε περισσότερη πέραση στην Ελλάδα- αλλά και να τη χρησιμοποιήσει ως όχημα για την απελευθέρωση του κόσμου. 

 

Παρόλο που ήταν μαρξιστής, είναι αλήθεια ότι κάποια στιγμή άρχισε να αμφισβητεί τον κομμουνισμό; Ήταν μαρξιστής μέχρι και το 1934-35, οπόταν αρχίζει μια αμφισβήτηση των δομών της Τρίτης Διεθνούς. Όταν εντάσσεται στην ορθόδοξη υπερρεαλιστική ομάδα του Μπρετόν, του στέλνει ένα τηλεγράφημα όπου γράφει, «προσχωρούμε ανεπιφύλακτα στη δική σας ορθόδοξη υπερρεαλιστική ομάδα, ελπίζοντας ότι ακόμα ισχύει η συμμαχία με τις αρχές του διαλεκτικού υλισμού και της ψυχανάλυσης». Όταν το 1937 στη διάρκεια του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου, γίνεται ένας τοπικός εμφύλιος στη Βαρκελώνη μεταξύ κομμουνιστών απ’ τη μία και τροτσκιστών και αναρχικών από την άλλη, απομακρύνεται από κάθε κομμουνιστική ιδεολογία.

Το 1944 συνελήφθη από τους ΕΛΑΣίτες, λόγω του ονόματός του; Ναι, δεν ξέρουν ότι είναι υπερρεαλιστής, ψυχαναλυτής και ποιητής. Ξέρουν ότι είναι ο γιος του απόντος από την Ελλάδα μεγαλοκαπιταλιστή και συνεργάτη του Βενιζέλου, του Λεωνίδα Εμπειρίκου. Γι’ αυτό τον συλλαμβάνουν – δεν βρίσκουν τον πατέρα και πιάνουν τον γιο. Τότε είχαν συλλάβει ως ομήρους, με λίστες προγραφών, 15.000 ανθρώπους από την Αθήνα. Οι ΕΛΑΣίτες, αποχωρώντας από την Αθήνα στα τέλη του 1944, σέρνουν μαζί τους αυτό το πλήθος των 15.000 ανθρώπων, ενώ ακολουθούν και 30-40.000 αριστεροί πολίτες που φοβούνται τα αντίποινα των δεξιών. Στα Κρώρα, ένα χωριό που τους πήγαν, οι ΕΛΑΣίτες εκτέλεσαν πολλούς, ανάμεσά τους και φίλους του πατέρα μου. Τους πήραν από μια εκκλησία, τους πήγαν στο βουνό και τους εκτέλεσαν. Μάλιστα, όταν ο Παναγόπουλος, ένας δικηγόρος του ΕΛΑΣ στη διάρκεια της ανάκρισης, βάζει ένα κόκκινο Χ δίπλα στο όνομα του πατέρα μου, θεωρεί ότι είναι προγραμμένος.

Και πώς γλύτωσε; Τυχαία απελευθερώνεται, όταν ο ΕΛΑΣ ηττήθηκε από τους Άγγλους στη Θήβα. Με τρομερούς πόνους στα πόδια, φτάνει ως τη Μαλακάσα όπου τον παραλαμβάνει ένα τζιπ του Ερυθρού Σταυρού με Εγγλέζους και τον παίρνουν στην Αθήνα, όπου κόντεψε να πεθάνει. Μετά από αυτή την περιπέτεια παραμένει φιλελεύθερος. 

Είναι αλήθεια ότι ο Μέγας Ανατολικός συνδέεται και με αυτή την εμπειρία του; Σύμφωνα με τον Σάββα Μιχαήλ, δοκιμιογράφο και μελετητή του Εμπειρίκου, όλη η συγγραφή του Μεγάλου Ανατολικού πηγάζει από το τραύμα της ομηρίας, από την εξαιρετικά ισχυρή παρόρμηση και πίστη, ότι η ελευθερία του έρωτα είναι αυτή που θα σώσει τους ανθρώπους και κατόπιν η κοινωνική δικαιοσύνη. Όπως είδαμε στον Ισπανικό Εμφύλιο, αν δεν έχεις απόλυτη γνώση από πού προέρχεται ο σαδισμός, θα γίνεις και εσύ καταπιεστής. Αυτή είναι η θεωρία του. Άρα, από το 1945 έως το 1956 που γράφει το χρονικό της σύλληψής του από τον ΕΛΑΣ, παραμένει φιλελεύθερος, ελευθεριακός. Επιστρέφει στην Αριστερά κατά τη δεκαετία του ’60. Τον Μέγα Ανατολικό τον γράφει μεταξύ 1945 με 1951. Στη Γαλλία, από το 1951 ώς το 1954, δεν γράφει τίποτα. Το 1956 γράφει μια προσωπική εγκυκλοπαίδεια και μετά τη γέννησή μου γράφει το εκπληκτικό βιβλίο «Οκτάνα». 

 

Η σύλληψή του από τον ΕΛΑΣ τον είχε σημαδέψει δηλαδή; Τον σημάδεψε για όλη του τη ζωή. Το ξεπέρασε γράφοντας το ποίημα «Ο Δρόμος», στην Οκτάνα. «Ο Δρόμος» είναι η μετουσίωση και η μετωνυμία της ομηρίας και της πορείας του στα Κρώρα. Η οποία είναι μαρτυρική, όχι μόνο γιατί τον πονάνε τα πόδια και δεν έχει τα κατάλληλα παπούτσια να ανεβεί τα βουνά της Αττικής, αλλά και γιατί ως άνθρωπος που ήταν υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης, βρέθηκε απολογούμενος και κατηγορούμενος για κάτι στο οποίο εναντιώθηκε και του στοίχισε τόσα πολλά. Ένιωσε βαθύτατη πικρία για το γεγονός ότι, ενώ εναντιώθηκε στον πατέρα του και έχασε όλα του τα προνόμια της μεγαλοαστικής τάξης οικειοθελώς, πλήρωσε για τις αμαρτίες των παλαιών. Άρα, πίστευε πως αυτή δεν είναι κοινωνική δικαιοσύνη. 

Γιατί δεν εξέδωσε τον «Μέγα Ανατολικό» προτού πεθάνει; Ήθελε πάντα να τον εκδώσει, αλλά δεν μπορούσε. Ο Ανατολικός είναι η σύνθεση όλης της σκέψης του κατά τη διάρκεια της κατοχής και του πολέμου, αλλά και της εμπειρίας από την ομηρία του. Δεν μπορεί κανείς να δει το βιβλίο χωρίς να λάβει υπόψη του ότι είναι και ψυχαναλυτής. Όλη η διεργασία της ψυχανάλυσης περνά στη συγγραφή του Ανατολικού. Αυτή την περίοδο προσπαθεί επίσης να δημιουργήσει μια ψυχαναλυτική εταιρεία. Ήταν ο πρώτος Έλληνας ψυχαναλυτής που εισήγαγε την ψυχανάλυση στην Ελλάδα και ήθελε να ιδρύσει την πρώτη Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία. Υπήρχαν ήδη δυο ψυχαναλυτές στην Ελλάδα στους οποίους είχε κάνει διδακτική ανάλυση, ο Γιώργος Ζαβιτσιάνος και ο Δημήτρης Κουρέτας, ενώ δίδασκαν και τρίτο, τη Φρόσω Καραπάνου, επειδή για να κάνουν την Εταιρεία χρειάζονταν τέσσερις ψυχαναλυτές. Όμως ο χωροφύλακας σταμάτησε τον πατέρα μου με απειλές και έτσι ουσιαστικά έκλεισε το γραφείο του και έφυγε για τη Γαλλία απογοητευμένος. 

Γιατί του έκλεισαν το γραφείο; Πρέπει να ήταν μια παρέμβαση, άτυπη όπως γινόταν τότε, του Ιατρικού Συλλόγου. Η ψυχανάλυση δεν είχε εγκριθεί ακόμη στην Ελλάδα ως νόμιμη ιατρική μέθοδος. Ο Ιατρικός Σύλλογος έβαλε μάλλον την Αστυνομία να τον απειλήσει και να του κλείσει το γραφείο. Αυτό ήταν πολύ μεγάλο πλήγμα για τον ίδιο. 

Πόσον καιρό άσκησε την ψυχανάλυση; Δεκαπέντε χρόνια.

Ας επανέλθουμε στον «Μέγα Ανατολικό». Είναι αλήθεια ότι σας είχε πει να τον κάψετε; Ναι, μας είχε πει, εφόσον δεν μπόρεσε να το βγάλει εν ζωή, να τον κάψουμε για να μην πάρουμε εμείς την ευθύνη που δεν πήρε ο ίδιος. Με τη μητέρα μου τον μεταπείσαμε και τελικά είπε «να το διαβάσει ο γιος μου και αν το εγκρίνει, να το δημοσιεύσει». Αυτή ήταν η τελική συμφωνία. Μας είπε να τον κάψουμε, όχι γιατί τον απαρνιόταν, αλλά επειδή δεν ήθελε να μετακυλήσει στους οικείους του την ευθύνη. Ένιωθε ότι ήταν αδύνατο τότε να εκδώσει κάτι με τόσο έκδηλες ερωτικές περιγραφές. Θα πήγαινε κατευθείαν μέσα και αυτός και ο εκδότης. Στη Γαλλία, όπου συνεννοείτο μέσω του Νάνου Βαλαωρίτη με τον Αντρέ Μπρετόν στις εκδόσεις του Ζαν-Ζακ Πωβέρ για να το εκδώσουν στα γαλλικά, είχαν συλλάβει τον Πωβέρ και τον φυλάκισαν γιατί εξέδωσε το έργο του Μαρκήσιου Ντε Σαντ.  Άρα γνώριζε ότι δεν μπορούσε να το εκδώσει πουθενά. 

 

Ωστόσο, όταν εκδόθηκε το 1990, χαρακτηρίστηκε «πορνογραφικό έργο». Ναι, γιατί έχει έκδηλες ερωτικές περιγραφές. Τότε υπήρχαν η καθαυτή λογοτεχνία, η ερωτική και η πορνογραφία. Ο πατέρας μου το ενέτασσε στην κανονική λογοτεχνία. Ήθελε αυτές οι περιγραφές να μην είναι στο «γκέτο» της πορνογραφίας, ήθελε να φέρει την ερωτική περιγραφή στην καρδιά της λογοτεχνίας και στην ποίηση. Όταν βγήκε λοιπόν το έργο, οι καθωσπρέπει κριτικοί το κατέταξαν στην πορνογραφία. 

Παρόλα αυτά δεν λογοκρίθηκε η έκδοση. Όχι, γιατί είχε προηγηθεί στις δεκαετίες του ’60, του ’70 και του ’80 η απόλυτη άρση της λογοκρισίας. Μπορούσε να ασκήσει δίωξη ο εισαγγελέας, αλλά δεν το έκανε γιατί θα ήταν η γελοιοποίηση της δικαιοσύνης. 

Πώς ήταν η σχέση του Εμπειρίκου με τις γυναίκες; Ήταν ένας εξαιρετικός οικογενειάρχης, δεν έκανε τίποτα από αυτά που ίσως φαντάζεται κάποιος λόγω του «Μέγα Ανατολικού». Είναι τελείως λάθος να θεωρηθεί ότι είχε μια ιδιαίτερα έντονη σεξουαλική ζωή. Ήταν περισσότερο ιδεολογική αυτή η εμμονή του.

Πίστευε ότι η ερωτική απελευθέρωση θα συντελούσε στην κατάργηση των καταπιεστικών δομών; Βέβαια, πίστευε ότι η ερωτική απελευθέρωση έρχεται πριν ή παράλληλα με την ταξική πάλη. 

Είχε επηρεαστεί από τη Λολίτα του Ναμπόκοφ γράφοντας τον «Μέγα Ανατολικό»; Τον έγραψε πιο πριν. Όταν διάβασε τη Λολίτα, πρόσθεσε στον Ανατολικό ένα πρόσωπο, τη μικρή Έθελ, κόρη εργάτη της αγγλικής εργατικής τάξης που μεταναστεύει στον Νέο Κόσμο και έχει αιμομικτικές σχέσεις με τον πατέρα της. Αυτή είναι ένας φορέας απελευθέρωσης στον Ανατολικό. Προσθέτει, λοιπόν, ένα πρόσωπο που είναι το αντίθετο της Λολίτας. Σε ένα σημειωματάριό του γράφει γι’ αυτήν: «Λολίτα: ή παιδίσκη πέρα από τη Λολίτα». Αυτή η παιδίσκη είναι η Έθελ.

 

Πώς ήταν η σχέση του με τη μητέρα σας; Ήταν εξαιρετική. Υπάρχει μια μυθολογία που τον παρουσιάζει ως άνθρωπο με αυθόρμητες δημόσιες αντιδράσεις, σαν έκφυλο. Αυτή η μυθολογία είναι βασισμένη στην ανάγνωση των έργων του, είναι όμως άσχετη με την πραγματικότητα. Η δημόσια παρουσία του ήταν ενός τυπικού αστού, τζέντλεμαν της κοσμοπολίτικης αστικής τάξης, με μεγάλη έφεση στις αξίες της ανοχής και της ευγένειας. 

 

Το φωτογραφικό έργο του συνδέεται με τον «Μεγάλο Ανατολικό»; Συνδέεται με όλο του το έργο, αλλά βέβαια και με τον Ανατολικό. Στα πιο σημαντικά πρόσωπα του βιβλίου συγκαταλέγεται ένας φωτογράφος που λέγεται Νουμπάρ. Είναι μια αναφορά στον Ναντάρ, τον φωτογράφο που, στη Γαλλία του Ναπολέοντος Γ, φωτογράφιζε στα στούντιό του ημίγυμνα ή γυμνά νεαρά κορίτσια. Αντίστοιχες φωτογραφίες έβγαζαν και άλλοι φωτογράφοι και τις κατέσχεσε η Αστυνομία. Ο πατέρας μου φωτογραφίζει παιδιά, από πολύ μικρά μέχρι την ήβη, κάτι που σοκάρει. Αγοράκια με μαγιό, παιδάκια στην παραλία. Και αναδεικνύει την, ασυνείδητη ακόμα, σεξουαλικότητα της λανθάνουσας περιόδου της προσωπικότητας του ανθρώπου, εκεί όπου δημιουργούνται τα συμπλέγματα, όταν απωθούνται οι ερωτικές επιθυμίες των παιδιών προς τους γονείς. Η φωτογραφία για τον Εμπειρίκο παίρνει τη θέση της απαγορευμένης ψυχανάλυσης. 

Ο πατέρας σας πέθανε στα 74 χρόνια του από καρκίνο. Ήταν θεριακλής, κάπνιζε ναργιλέ και τσιγάρο. Οι γιατροί κατάλαβαν ότι ήταν καρκίνος έξι μήνες πριν πεθάνει. Επίσης είχε κατάθλιψη και ήταν πολύ χαρακτηριστική η ελαφρά διπολικότητά του. Το παραδέχεται στο «Ημερολόγιο της Ρωσίας». Δεν ήταν όμως κάτι που φαινόταν παθολογικό. Η κατάθλιψή του χειροτέρεψε με τη Χούντα, όμως κατ’ εμέ προερχόταν από τη διπολικότητα. 

 

Σας έχει γίνει πρόταση για να γυριστεί ταινία η ζωή του ή ο «Μέγας Ανατολικός»; Πολλές φορές. Έγινε ήδη μια ταινία από τους αδελφούς Ιωνά, που λέγεται «Ο Μεγάλος Ανατολικός», η οποία όμως είναι αλληγορική. Έχουν γίνει τέσσερα ντοκιμαντέρ που έχουν σχέση με τη ζωή του Εμπειρίκου, όμως ποτέ δεν έγινε ταινία ο Ανατολικός. Χρειάζεται ένα πολύ μεγάλο μπάτζετ και είναι πολύ δύσκολο σήμερα να γυριστεί ένα τέτοιο έργο λόγω της έκδηλης ερωτικότητας. 

Εσείς ασχολείστε με τη λογοτεχνία; Μόνο ως αναγνώστης και ως επιμελητής και εκδότης του έργου του πατέρα μου. Το οποίο, μάλιστα, είναι ένα τεράστιο βάρος για μένα, επειδή το 90% του έργου του, το 1975 που πέθανε, ήταν ανέκδοτο. Η μητέρα μου και εγώ αναλάβαμε τη μεγάλη ευθύνη και υποχρέωση να το εκδώσουμε, χωρίς να γνωρίζουμε το μέγεθος του αδημοσίευτου έργου και τη σημασία του. Παρόλο που είμαι ιστορικός των μειονοτήτων στην Ελλάδα, δεν κάνω σχεδόν τίποτε άλλο από το να ερευνώ και να εκδίδω το απίστευτο αρχείο του πατέρα μου. Είναι ένα μεγάλο βάρος και ευθύνη, είναι ένα μεγάλο έργο και δεν μου φτάνει αυτή η ζωή για να το εκδώσω.