Η εποχή που ακολουθεί τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου το 323 π.Χ. θα δημιουργήσει πολιτικές ανακατατάξεις στην πόλη των Αθηνών, τόσο που οι φιλόσοφοι θα στρέψουν το ενδιαφέρον τους στην αταραξία του ατόμου. Την ίδια χρονιά ο Αριστοτέλης εγκαταλείπει εσπευσμένα την Αθήνα, όπου δίδαξε και έζησε για τέσσερις δεκαετίες, όταν οι Αθηναίοι (ανενόχλητοι μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου) στρέφονται εναντίον του -με τις ίδιες κατηγορίες που οδήγησαν στην Σωκρατική καταδίκη. «Για να μη διαπράξουν για δεύτερη φορά έγκλημα οι Αθηναίοι εναντίον της φιλοσοφίας» ο Αριστοτέλης εγκαθίσταται στη Χαλκίδα (τον τόπο καταγωγής της μητέρας του), όπου και πεθαίνει έναν χρόνο αργότερα, 62 ετών.
Έτσι, ο 3ος αιώνας βρίσκει την Αθήνα χωρίς τους φιλοσόφους που έζησαν εκεί, εκείνους που διέδωσαν τη φιλοσοφία και ίδρυσαν τις πρώτες σχολές. Πλάτωνας και Αριστοτέλης θα επανέρθουν στο προσκήνιο αιώνες αργότερα, γνωρίζοντας μεταθανάτιο δόξα πολύ περισσότερη από ό,τι στην εποχή τους. Οι φιλοσοφίες τους αφορούσαν την ευημερούσα πόλη-κράτος των Αθηνών. Ο κανόνας πλέον είναι η αστάθεια. Το άτομο πρέπει να θωρακίσει τον εαυτό του μπροστά στα επερχόμενα δεινά. Και η φιλοσοφία φέρνει την αταραξία της ψυχής στο προσκήνιο.
Οι φιλόσοφοι χαίρουν ακόμη εκτίμησης και το έδαφος είναι πιο γόνιμο παρά ποτέ για τη δημιουργία φιλοσοφικών σχολών στην Αθήνα. Η πρώτη σχολή που ιδρύεται είναι ο Σκεπτικισμός του Πύρρωνα, από την αρχαία λέξη «σκέψις» που σημαίνει έρευνα. Η εύρεση της αλήθειας είναι αδύνατη, θα υποστηρίξει. Αυτό που χρειάζεται είναι η αταραξία, η ψυχική γαλήνη, την οποία θα επιτύχει ο άνθρωπος αν δεν διαμορφώνει κρίσεις. Για κάθε λόγο (θεωρία) υπάρχει αντίλογος και αυτό δεν πρέπει να προκαλεί ανησυχία. Ο Σκεπτικός «επέχει», δεν απασχολεί τον εαυτό του με την αλήθεια μιας θεωρίας, και αυτό τον οδηγεί στην αταραξία της ψυχής:
«Ο σκοπός λοιπόν είναι αυτό για χάρη του οποίου γίνονται όλες οι πράξεις και οι σκέψεις, ενώ το ίδιο δεν υπάρχει για χάρη άλλου, ή είναι το έσχατο σημείο των επιθυμιών μας. Δηλαδή, μέχρι τώρα λέμε ότι ο σκοπός του Σκεπτικού είναι η αταραξία όσον αφορά τις γνώμες και η μετριοπάθεια όσον αφορά εκείνα που επιβάλλονται αναγκαστικά. […] Αυτός που δεν θεωρεί με βεβαιότητα ότι τα πράγματα είναι καλά ή κακά από τη φύση τους, ούτε τα αποφεύγει ούτε τα επιδιώκει με ζήλο. Και γι’ αυτό βρίσκεται σε αταραξία.» Σέξτος Εμπειρικός, Πυρρώνειαι Ὑποτυπώσεις, 25
Η αταραξία είναι κατάσταση του νου. Οι σχολές που ακολουθούν υπόσχονται με τη σειρά τους ψυχική γαλήνη. Οι δοξασίες προκαλούν ταραχή. Ο Φιλόδημος μας παραδίδει την τετραφάρμακο που συνοψίζει την επικούρεια φιλοσοφία για την κατάκτηση της αταραξίας:
«Ο θεός δεν είναι επίφοβος, ο θάνατος δεν είναι αντιληπτός, το καλό εύκολα αποκτιέται, το κακό εύκολα υποφέρεται.» Φιλόδημος, Πρὸς σοφιστάς, IV 10-14
Για τον Επίκουρο, ο σκοπός είναι η ηδονή, ή, όπως περιγράφεται στην περίφημη επιστολή Προς Μενοικέα, η απονία του σώματος και η αταραξία της ψυχής:
«Όταν λοιπόν λέμε ότι η ηδονή είναι ο σκοπός, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και αυτές που βρίσκονται στις απολαύσεις, όπως νομίζουν κάποιοι που αγνοούν και δεν συμφωνούν ή εκλαμβάνουν κακώς όσα λέμε, αλλά την υγεία του σώματος και την αταραξία της ψυχής».
Την ίδια εποχή, η αντίπαλη σχολή του Στωικισμού εναντιώνεται στην ηδονή και προκρίνει την αρετή ως σκοπό της ζωής. Ωστόσο, το αποτέλεσμα είναι ίδιο. Ο Στωικός ζει ατάραχος, ως μέρος του Σύμπαντος. «Η καλή ροή του βίου» (ο ορισμός της ευδαιμονίας , κατά τον Ζήνωνα) προϋποθέτει την αταραξία της ψυχής. Το ηγεμονικόν (ο νους) διατηρεί την ακεραιότητά του απέναντι στις εξωτερικές καταστάσεις και ελέγχει αυτό που μπορεί: τον εαυτό του.
«Αν, λέω, διαχωρίσεις το ηγεμονικόν σου από τις εμμονές που απόκτησε εξαιτίας της προσήλωσης στα πάθη και από τα περασμένα ή τα μελλούμενα θα γίνεις […] μαθημένος να ζεις μόνο αυτό που βιώνεις, δηλαδή το παρόν. Τότε θα μπορέσεις τουλάχιστον τα χρόνια που σου απομένουν, μέχρι να πεθάνεις, να τα περάσεις ατάραχος, με ευνοϊκή διάθεση συμφιλιωμένος με τον δαίμονά σου.» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, 12.3
Η αταραξία της ψυχής προσαρμόζεται στον χαρακτήρα του ατόμου, που έχει να επιλέξει την οδό. Σκεπτικοί, Επικούρειοι και Στωικοί εφαρμόζουν τις θεωρίες εδώ και χιλιάδες χρόνια με επιτυχία. Όσο η αταραξία της ψυχής είναι το ζητούμενο.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
