ΜΕΡΟΣ Γ΄
«Προς το παρόν, ας πούμε μόνο αυτά: ότι η ψυχή είναι η αρχή αυτών [των όντων] που αναφέραμε και ορίζεται με αυτά, με το θρεπτικό, το αισθητικό, το διανοητικό και την κίνηση». Αριστοτέλης, Περὶ ψυχῆς 413b11-13
Το έμψυχο και το έμβιο ον στον Αριστοτέλη ταυτίζονται. Δεν είναι ο άνθρωπος το μοναδικό ον με ψυχή ούτε τα ζώα, αλλά όλα όσα ζουν, συμπεριλαμβανομένων και των απλούστερων οργανισμών, όπως τα φυτά. Γιατί η ψυχή να είναι κάτι διαφορετικό από τη ζωή; Ψυχή δεν είναι μόνο η νόηση, γιατί αν οριστεί έτσι θα αποκλειστούν από τον ορισμό όσα έμψυχα όντα δεν έχουν το νοητικό μέρος της ψυχής. Ο Αριστοτέλης θα επιλέξει επομένως να ορίσει την ψυχή με την κατώτατη λειτουργία της, η οποία είναι κοινή σε όλα όσα ζουν. Το γεγονός αυτό δεν έχει γίνει αντιληπτό από αρκετούς μελετητές του (W. S. Hett, R. D. Hicks, W. D. Ross, L. J. Ackrill) οι οποίοι θεωρούν ότι ο φιλόσοφος δίνει έναν γενικό ορισμό της ψυχής σαν εκείνους που θεωρεί γελοίους: «Είναι λοιπόν φανερό ότι μπορεί να υπάρξει ένας ορισμός της ψυχής όπως και του σχήματος. Γιατί ούτε εκεί υπάρχει ένα σχήμα εκτός από το τρίγωνο και όσα ακολουθούν, ούτε εδώ υπάρχει άλλη ψυχή εκτός από αυτές που είπαμε. Θα μπορούσε όμως να υπάρξει ένας κοινός ορισμός που θα εφαρμόζει σε όλα αλλά δεν θα ανήκει σε κανένα σχήμα. Το ίδιο συμβαίνει και για τις ψυχές που είπαμε. Γιατί είναι γελοίο να ζητάει κανείς τον κοινό ορισμό και σ’ αυτές τις περιπτώσεις και σε άλλες, ο οποίος ιδιαίτερος ορισμός δεν θα ανήκει σε κανένα ον, ούτε θα ανήκει στο οικείο και ατομικό είδος και να αφήνει στην άκρη έναν τέτοιο (ορισμό). Παραπλήσια με όσα συμβαίνουν στα σχήματα είναι και αυτά με την ψυχή· γιατί πάντοτε και στα σχήματα και στα έμψυχα στη διαδοχική τους σειρά υπάρχει το προηγούμενο δυνάμει στο επόμενο, όπως στο τετράγωνο το τρίγωνο και στο αισθητικό μέρος το θρεπτικό». Αριστοτέλης, Περὶ ψυχῆς 414b20-32
Οι γελοίοι ορισμοί όμως, όπως ξεκαθαρίζει ο Αριστοτέλης, είναι οι γενικοί, που δεν αντιστοιχούν σε κανένα είδος. Αντιθέτως, ο ίδιος, όντας προσεκτικότατος στους ορισμούς του, ορίζει την ψυχή με το κατώτατο είδος της, το θρεπτικό. Μόνο αν οριστεί έτσι η ψυχή θα περιλαμβάνει όλα όσα ζουν, από τον απλούστερο οργανισμό -που έχει μόνο μία λειτουργία (τη θρεπτική)- έως τον άνθρωπο -που έχει όλες τις λειτουργίες (θρεπτικό, αίσθηση, κίνηση, νόηση). Διότι, η ψυχή ορίζεται με το κοινό της μέρος σε όλα όσα ζουν, που δεν είναι άλλο από το θρεπτικό: «Αν πρέπει να πούμε κάτι κοινό για κάθε ψυχή, θα ήταν ότι είναι η πρώτη εντελέχεια (η ενεργοποίηση της δυνατότητας) ενός φυσικού σώματος (φυτού, ζώου, ανθρώπου) που έχει όργανα (για να τρέφεται)». Αριστοτέλης, Περὶ ψυχῆς 412b4-5
Η ψυχή λοιπόν ορίζεται με την ικανότητα που έχει οποιοδήποτε έμψυχο ον να τρέφεται. Τι γίνεται όμως με τον νου; Περιλαμβάνεται στον ορισμό της ψυχής; Μπορεί να επιβιώσει μετά τον θάνατο; Ο Αριστοτέλης θα ακολουθήσει τη συνέπεια της θεωρίας του: Ο νους μπορεί να είναι παθητικός (ο ατομικός νους που περιλαμβάνει τη μνήμη, τη φαντασία κτλ.) και ποιητικός. Ο δεύτερος είναι χωριστός και δεν θα εξεταστεί στο Περὶ ψυχῆς, καθώς δεν ανήκει στο υποκείμενο, έρχεται θύραθεν: «Όταν χωριστεί ο νους, είναι το μόνο που είναι, και αυτό είναι αθάνατο και αΐδιο. Δεν θυμόμαστε τότε, γιατί αυτό [που μένει] είναι απαθές, ενώ ο παθητικός νους είναι φθαρτός και χωρίς αυτόν [το ον] δεν νοεί τίποτε». Αριστοτέλης, Περὶ ψυχῆς430a22-25
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ιδιωτικό αγγλικό σχολείο Med High – Συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
