Προσεγγίζοντας θεματικά κάποια υπό αναφορά έννοια, μια ενδεδειγμένη μεθοδολογική προσέγγιση είναι η αναφορά στην ετυμολογία της ή ανάλυση στα συνθετικά της, ιδιαίτερα αν η λέξη αυτή φέρει βαρύ σημασιολογικό φορτίο, καθώς στη μακραίωνη ελληνική γλώσσα οι λέξεις αυτές είναι ουκ ολίγες. Η λέξη «ευδαιμονία», επί παραδείγματι επιδέχεται διαθεματική προσέγγιση: ξεκινώντας από τον Θουκιδίδου Επιτάφιον με «το εύδαιμον το ελεύθερον, το δ΄ελεύθερον το εύψυχον» («ευτυχισμένος είναι ο ελεύθερος και ελεύθερος είναι ο γενναίος/ θαρραλέος»), τη Φιλοσοφία της ευδαιμονίας (ευτυχίας) του Επίκουρου ως τον υλικό ευδαιμονισμό (σύγχρονη κοινωνική τάση στον Θεματικό κύκλο του καταναλωτισμού), δηλ. την πρόσκαιρη χαρά απόκτησης υλικών αγαθών. Το επίρρημα ευ ως πρόθημα ενυπάρχει ως α’ συνθετικό σε πολλές λέξεις. H αναφορά σε αυτό – βοηθά στην κατανόηση πολλών εύχρηστων ή σπανιότερων ελληνικών λέξεων. Συγκεκριμένα, ευ σημαίνει «καλά», όπως το συναντάμε στις λέξεις ευτυχία (καλή τύχη), ευχάριστος, ευγενής, ευπρόσδεκτος, ευλογία, ευφορία, ευλάβεια, ευκαιρία (=καλή περίοδος) κ.α. Διαλογικά εκμαιεύουμε παραδείγματα λέξεων, καθώς αυτές αφθονούν. Μπορεί να προστεθούν μερικές δυσκολότερες λέξεις, όπως ευεξία (ευ+ έξω= Μέλλων του έχω),ευρωστία (≠ αρρώστια),ευταξία, ευεργεσία (ευ + έργο), ευήκοος, ευθαλής, εμπλουτίζοντας έτσι το λεξιλόγιο. Για να εμπεδωθεί η θετική σημασία του επιρρήματος αντιπαραβάλλεται με το αντίθετό του που είναι το πρόθημα δυσ-, αναζητώντας το σε λέξεις ως α’ συνθετικό, οπόταν γίνεται εξάσκηση στα αντώνυμα. Ενδείκνυται να αντιπαρατεθούν σύνολα αντιθετικών λέξεων: ευτυχία ≠ δυστυχία, ευοίωνος≠ δυσοίωνος, ευαρέσκεια≠ δυσαρέσκεια, ευανάγνωστος≠δυσανάγνωστος, ευνόητος ≠ δυσνόητος… Μια άλλη σημασία του ευ-ως συνθετικό είναι εύκολα: π.χ. εύπεπτος, ευάλωτος, εύλογος, ευερέθιστος, ευμετάβλητος κ.ο.κ. Μακρύς είναι ο κατάλογος των λέξεων και αποτελεί ευκαιρία εμπλοκής πολλών μαθητών στη διαδικασία της μάθησης. Η λέξη δαίμων έχει μακράν ιστορίαν και μάλιστα σήμερα, θα λέγαμε, ότι χρησιμοποιείται ως σχήμα οξύμωρο σε σχέση με τη σημασία της στην αρχαιότητα που εμπεριείχε σημειολογικά την ευσέβεια. Στον Όμηρο «δαίμονες» αποκαλούνταν αρχικά οι θεοί (Ιλιάδα, Α222), ενώ στον Ησίοδο «φύλακες θνητών» (Έργα και Ημέραι). Έτσι, πρώτη σημασία στο λεξικό του Δημητράκου, στο λήμμα «δαίμων» αναφέρεται το «θεός, θεά». Έπεται η σημασία «μοίρα, το πεπρωμένον, ειμαρμένη, τύχη» [ΙλιάδαΗ166]· παράγεται από το ρήμα «δαίω» και «δαίομαι» (μέσo) που σημαίνει διαιρώ, διαμοιράζω, διανέμω… δηλ. απονέμω στον καθένα την τύχη του. Επομένως, δαίμων είναι αυτός που «μοιράζει»,δίνει τη μοίρα σε κάθε άνθρωπο ή αλλιώς που την ορίζει.Ως γνωστόν οι θεοί ήταν πολυάριθμοι, αλλά και ανθρωπόμορφοι. Παρά τη συνύπαρξη τους, ωστόσο, ο δαίμων δηλούσε, κυρίως μια απρόσωπη και ακαθόριστη μη προσωποποιημένη δύναμη, μια άυλη μορφή. Ο Πλάτων τους διέκρινε από τους «ορατούς θεούς» σύμφωνα και με τους προηγούμενους ποιητές, ως παιδιά θεών:«εκγόνοις μεν θεών […]αδύνατον ουν θεών παισίν απιστείν» (Τίμαιος40d-e).
Στο Συμπόσιον του Πλάτωνα (202d-203a) η ιέρεια Διοτίμα, μιλώντας περί Έρωτος, αναφέρεται στο «γένος των δαιμόνων» ως το «ενδιάμεσο ανάμεσα στο θνητό και το αθάνατο», που βρίσκεται δηλ. στη μέση μεταξύ των δύο και «συμπληρώνει το κενό, ώστε το σύμπαν να αποτελεί ένα αδιάσπαστο σύνολο». Με τη διαμεσολάβηση των δαιμόνων διεξάγεται η επικοινωνία θεών και ανθρώπων: «θεός δε ανθρώπω ου μείγνυται, αλλά διά τούτου πάσα έστιν η ομιλία […]»[203a]. Ο σοφός που εμπνέεται στις συνδιαλλαγές του από τον δαίμονα, χαρακτηρίζεται «δαιμόνιος», ενώ αντιστικτικά ο σοφός στις χειρωνακτικές εργασίες, καλείται «βάναυσος», δηλ. αγοραίος.
Ο Πλούταρχος αναφέρεται στο Περί του Σωκράτους Δαιμονίου σε ένα είδος οδηγού ζωής ανώτερο, παρόμοιο με το «φέγγος»: «ώσπερ φως ανταύγειαν»(589c). Ο Πλάτων, στην Απολογία του Σωκράτη, ταυτίζει το δαιμόνιο με μια φωνή που άκουε μέσα του, «αποτρέποντάς τον από κάτι που πρόκειται να κάνει, αλλά ποτέ προτρέποντάς τον» [31d]. Ο δαίμονας συντείνει στην ταχύτερη τελείωση ή θέωσή του, αρκεί ο θνητός να αντιλαμβάνεται τις «κρούσεις» και να «ακούει τη φωνή του». Ο δαίμων εντέλλεται να επαναφέρει στον ουρανό τον έκπτωτο στη γη άνθρωπο. Στον Τίμαιο του Πλάτωνα δαίμων χαρακτηρίζεται το αθάνατο-θεϊκό μέρος της ψυχής που βρίσκεται στο ανώτερο μέρος του ανθρώπινου σώματος (89d-90d)και στοχεύει διαμέσου της σοφίας και της αλήθειας να οδηγήσει στον ευδαίμονα βίο(41c-42e) και στην αθανασία (90a-c).
Συγκεφαλαιώνοντας, ο δαίμων φωταγωγεί στον άνθρωπο το θείο μερίδιο που κατέχει στο συμπαντικό γίγνεσθαι. Η συζήτηση, όμως περί δαίμονος δεν μπορεί να τελειώσει εδώ γιατί μια επαρκής μελέτη χρειάζεται καταβύθιση στα πολυάριθμα συγγράμματα των αρχαίων συγγραφέων. Καταλήγοντας επιλεκτικά,ο Ηράκλειτος ανέφερε «ήθος ανθρώπω δαίμων»(«μοίρα του ανθρώπου είναι ο χαρακτήρας του»).
*Φιλόλογος-εκπαιδευτικός, υποψήφια διδάκτωρ Φιλολογίας Πανεπιστήμιο Κύπρου.
