Ο όλεθρος, η δυστυχία, ο ξεριζωμός και το συλλογικό τραύμα χαρακτηρίζουν τα μαύρα χρόνια της ταραγμένης δεκαετίας μέχρι το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή του 1974. Σταδιακά παρουσιάζονται σημαντικά ιστορικά μυθιστορήματα που με την χρήση της μυθοπλασίας περιγράφουν τα συναισθήματα οδύνης ενός άδικου και προδομένου πολέμου.
Τα πρώτα πεζογραφικά έργα για την τραγωδία είναι το βιβλίο «Πρόσφυγας στον τόπο μου» (Εκδόσεις Αρμίδα-Χρυσοπολίττισσα 1975) της Ρήνας Κατσελλή και το «Βιώματα-Κύπρος 1974» (Εκδόσεις Κέδρος 1976) της Λίνας Σολομωνίδου. Τα μυθιστορήματα αυτά έχουν εκδοθεί αμέσως μετά την εισβολή και διακρίνονται για την αμεσότητα των τραγικών γεγονότων και την πικρία του ξεριζωμού.
Το πρώτο σημαντικό μυθιστόρημα που συγκλονίζει με τον ρεαλισμό αλλά και την φαντασιακή δομή του είναι το βιβλίο του Βασίλη Γκουρογιάννη «Κόκκινο στην Πράσινη Γραμμή» (Εκδόσεις Μεταίχμιο 2009). Η εμφύλια διαμάχη που προηγήθηκε ήταν καταστρεπτική για τον τόπο. Η ΕΛΔΥΚ είχε πάρει οδηγίες να λάβει μέρος στο πραξικόπημα. Θα γράψει λαμπρή ιστορία με την σκληρή μάχη κατά των Τούρκων στον Γερόλακκο κοντά στο αεροδρόμιο Λευκωσίας όπου προσπάθησε να υπερασπιστεί με γενναιότητα το στρατόπεδο της υπό την καθοδήγηση του λοχαγού Σταυριανάκου. Η προδοσία σε όλες τις φάσεις του πολέμου ήταν εμφανής. Αυτό μπορεί να ξεκαθαρίσει την ιδεολογική σύγχυση την εποχή του πολέμου όπου η πολιτική ιδεολογία αναμιγνύεται με το πατριωτικό καθήκον. Το συλλογικό τραύμα αυξάνεται από το αίσθημα της μη αναγνώρισης της μεγάλης προσφοράς της ΕΛΔΥΚ από την πατρίδα.
Ο Γιώργος Χαριτωνίδης από την Λάπηθο, αιχμάλωτος του 1974, αφιέρωσε την ζωή του στην λογοτεχνία ως θετικό αντιστάθμισμα στην οδύνη του τραύματος που δημιούργησαν τα βασανιστήρια στις φυλακές στα Άδανα και την Αμάσεια. Το μυθιστόρημα του «Αναμνήσεις με πολλά κουκούτσια» (Εκδόσεις Κέδρος 2003), καταγράφει τις σκληρές εμπειρίες μέσα στην πείνα των φυλακών όπου μάζευε τα κουκούτσια του καρπουζιού που ήταν πεταμένα χάμω, τα έπλενε, τα ξέραινε και τα έτρωγε αργότερα γιατί περιείχαν πολλές βιταμίνες και πρωτεΐνες. Τα σπασμένα δόντια του συγγραφέα μαρτυρούν τον μεγάλο πόνο της αιχμαλωσίας.
Στο αφήγημα «Με διαβατήριο και βίζα μιας μέρας» (Εκδόσεις Κέδρος 2006), ο Γιώργος Χαριτωνίδης περιγράφει τις περιοχές της Κερύνειας όπου έγινε η τουρκική απόβαση, περιοχές γεμάτες πόνο για την αδικία. Με την διάνοιξη των οδοφραγμάτων το 2003 δίδεται η ευκαιρία για προσκύνημα στα σκλαβωμένα σπίτια που κατοικούνται από έποικους. Η συλλογική μνήμη δυναμώνει για να θυμίσει τις τραγικές στιγμές του 1974.
Στο μυθιστόρημα «Η Αϊσέ πάει διακοπές» (Εκδόσεις Πατάκη 2014), η Κωνσταντία Σωτηρίου δίνει την οπτική της γυναίκας για την τραγωδία. Ο τίτλος του βιβλίου προέρχεται από το συνθηματικό που χρησιμοποίησαν οι Τούρκοι για την έναρξη της εισβολής. Το βιβλίο λειτουργεί ως λογοτεχνία απόδρασης από την πικρία του πολέμου.
Στην νουβέλα «Φωνές από χώμα» (Εκδόσεις Πατάκη 2017), η Κωνσταντία Σωτηρίου σκιαγραφεί την πρώτη διατάραξη των σχέσεων μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων το 1963 μέχρι την απρόσμενη καταστροφή του 1974.
Στο μυθιστόρημα «Επιβάτες φορτηγών» (Εκδόσεις Πάπυρος 2017), ο Κώστας Λυμπουρής παρουσιάζει τα πολεμικά γεγονότα του 1974 με τις τραγικές συνέπειες: κατεχόμενα σπίτια και αγνοούμενοι. Τα φορτηγά αντιπροσωπεύουν τα οχήματα που μεταφέρουν τους στρατιώτες για να σφαγιαστούν ως πρόβατα με βέβαιο θάνατο στο πεδίο της μάχης.
Στο μυθιστόρημα «Τρεις σκάλες ιστορία» (Εκδόσεις Καστανιώτη 2020), ο Σταύρος Χριστοδούλου πέραν του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, βυθομετράει το ανθρώπινο δράμα του βιασμού και την απόφαση της γυναίκας να γεννήσει το παιδί και μετά από δεκαετίες να επισκεφθεί τον βιαστή της στην Κωνσταντινούπολη.
Με το μυθιστόρημα «Αθαλάσσα» (Εκδόσεις Το Ροδακιό 2021), ο Κώστας Λυμπουρής παρουσιάζει την ιστορία του βομβαρδισμού του ψυχιατρείου Αθαλάσσας στην Λευκωσία από την τουρκική αεροπορία το 1974. Το βιβλίο παρουσιάζει όλα τα τραγικά γεγονότα που προηγήθηκαν της τραγωδίας: η διακοινοτική σύγκρουση στην Τηλλυρία το 1964, η επιβολή δικτατορίας στην Ελλάδα το 1967, απόπειρα δολοφονίας κατά του Μακαρίου το 1970, τα επεισόδια στην Κοφίνου το 1967 που οδήγησαν στην απόσυρση της ελληνικής μεραρχίας από την Κύπρο και η εξέγερση των φοιτητών του Πολυτεχνείου το 1973.
Στο ιστορικό μυθιστόρημα «Συμβάν 74» (Εκδόσεις ‘Ικαρος 2024), ο Κυριάκος Μαργαρίτης εξιστορεί τα γεγονότα του 1974 με εγκιβωτισμό άλλων γεγονότων από την πρώτη κατάληψη της Κύπρου από τους Τούρκους το 1571, με πολλές αναφορές στην λέξη Κρόνακα εννοώντας το Χρονικό του Λεόντιου Μαχαιρά και γράφει το 74 χωρίς απόστροφο. Η περιγραφή των γεγονότων είναι πολύ προσεγμένη και ως τεχνική της έκφρασης χρησιμοποιείται η παρωδία.
Στην νουβέλα της Βίβιαν Αβρααμίδου-Πλούμπη «Η σιωπή μιας αιχμαλωσίας» (Εκδόσεις Μελάνι 2024), η συγγραφέας συνομιλεί με τον αιχμάλωτο Δημήτρη (Κάκη) Τουμαζή για την σύλληψη του και την παρ’ ολίγο εκτέλεση του στην Μια Μηλιά Λευκωσίας και την μεταφορά του στην Αμάσεια του Πόντου όπου φυλακίστηκε μόνος σε κελί φυλακής επειδή ήταν αξιωματικός και τα βασανιστήρια που πέρασε.
Οι πολιτικές, φιλοσοφικές, κοινωνικές και ψυχολογικές συνέπειες της τραγωδίας χαράσσουν βαθιά το εθνικό πρόσωπο της Κύπρου και φαίνονται με γνήσιο ανθρώπινο συναίσθημα στο ιστορικό μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε τις τελευταίες πέντε δεκαετίες. Η μνήμη μέσα από τα μυθιστορήματα κρατά ζωντανή την εθνική ταυτότητα και ξυπνά την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο.
