Ώρα 4η πρωινή και το φως είναι ακόμα αναμμένο. Οι δημοσιογράφοι του «Φιλελεύθερου» ξαγρυπνούν και απόψε, με σκοπό να πάρουν και την τελευταία είδηση της μέρας, να τη μάθουν, να την προλάβουν και να τη γράψουν, ώστε να βρίσκεται τυπωμένη στο νέο φύλλο του. Μια καθημερινή εφημερίδα, όπως αυτή, οφείλει να βρίσκεται πάντα στην πρώτη γραμμή και να ενημερώνει άμεσα τον λαό για τα γεγονότα και τις εξελίξεις, που αφορούν στην Κύπρο και το εξωτερικό.

Με ένα ραδιόφωνο ο δημοσιογράφος άκουγε ανά τακτά χρονικά διαστήματα τις τελευταίες ειδήσεις της ημέρας, όπως εκφωνούνταν από το ραδιόφωνο του ΡΙΚ και κρατούσε σημειώσεις για το άρθρο του, στο χέρι, κείμενα τα οποία χτυπιούνταν απευθείας στη λινοτυπική και προχωρούσαν στην εκτύπωση. Οι διορθωτές τότε είχαν το γραφείο τους στα τυπογραφεία «Κόσμος» και ήταν στη βάρδια των 6:00 μ.μ. με τον αρχισυντάκτη, έναν δημοσιογράφο που άκουε τα νέα από το ραδιόφωνο και έναν άλλον που μετέφραζε από το ξένο πρακτορείο Reuters.

Πλέον «Ο Φιλελεύθερος», στη δεύτερη δεκαετία του, πρόσφερε στο κοινό εκτενή ρεπορτάζ, κάτι που απουσίαζε από τα πρώτα φύλλα του, ως είδος της δημοσιογραφίας, μαζί και η ανάλυση και η εμβάθυνση στα θέματα, μη σύνηθες, τουλάχιστον από τις πρώτες κυπριακές εφημερίδες. Από τα πρώτα φύλλα του έγραφαν γυναίκες – συντάκτες, όπως η Τασούλα Ευριπίδου, η οποία εργάστηκε για τέσσερις δεκαετίες, από την πρώτη περίοδο της εφημερίδας (και με καθήκοντα γραμματέα), και είχε την επιμέλεια, ανάμεσα στα άλλα, της στήλης για τη γυναίκα, ήταν επίσης δημοσιογράφοι που είχαν τον ρόλο και φωτογράφου, σηκώνοντας όλοι μαζί το βαρύ φορτίο της ενημέρωσης. Ένας της εφημερίδας θα είχε γραφομηχανή τότε, ο Χριστάκης Κατσαμπάς, πλέον ως αρχισυντάκτης, οι άλλοι θα ήταν ακόμα με το χαρτί και το στυλό.

Ανθρώπινο δυναμικό και πολιτικές εξελίξεις

Αφού επέλεξε για αρχισυντάκτη τον Φιφή Ιωάννου της Αριστεράς (δεν έκανε κομματικές διακρίσεις στην επιλογή των συνεργατών του), ο εκδότης Νίκος Χρ. Παττίχης μαζί με ανθρώπινο υλικό από τα πρώτα στάδια της εφημερίδας, μαζί τους από την Αθήνα ο Ευριπίδης Ακρίτας και από το Λονδίνο ο Κώστας Χατζηαργύρης, προχωρούν στην ανασύσταση δυνάμεων: Χριστάκης Κατσαμπάς, πολιτικός συντάκτης και υπεύθυνος βάρδιας από το 1957 (τρίτος χρονολογικά αρχισυντάκτης, παρέμεινε για τρεις δεκαετίες), Θαλής Παπαδόπουλος και Μάρκος Κωνσταντινίδης, επίσης υπεύθυνοι βάρδιας, Μιχαλάκης Μίτας (βοηθός αρχισυντάκτη), Μιχάλης Βερνάλης, Χρίστος Πέτσας, Διομήδης Γαλανός, Μίκης Μιχαηλίδης, Αντώνης Φαρμακίδης, Χριστόδουλος Παπαχριστοφόρου (αρθρογραφία μετά τον Φιφή Ιωάννου), Στυλλής Χατζηττοφής στο ευθυμογράφημα, Πάμπος Αβρααμίδης στο αθλητικό ρεπορτάζ, Πάνος Κόκκινος για τον κινηματογράφο. Ανταποκριτές: Στην Αμμόχωστο ο Μιχάλης Στεφανίδης, στην Κερύνεια ο Σάββας Χατζηλαμπής, στη Λάρνακα οι Κώστας Σιακαλλής και Γεώργιος Πικής (μετέπειτα Πρόεδρος του Ανωτάτου Δικαστηρίου), στην Πάφο ο Φαίδρος Γαλατόπουλος, στη Μόρφου οι Αιμίλιος και Δημ. Βότσης.

Προτεραιότητα δινόταν στις πολιτικές εξελίξεις. Το 1965, με ενδεχόμενο την πολεμική σύρραξη στον τόπο, δημιουργήθηκε στην Κοφίνου τουρκικός καταυλισμός, την απομάκρυνση του οποίου ζήτησε από τα Ηνωμένα Έθνη ο Εθνάρχης Μακάριος («Φ», 12/3/1965). Τον Απρίλιο του 1965, τα ηγετικά στελέχη του ΑΚΕΛ και συντεχνιακοί παράγοντες, Ντερβίς Αλί Καβάζογλου και Κώστας Μισιαούλης, βρέθηκαν νεκροί, πεσμένοι ο ένας πάνω στον άλλο, διάτρητοι από σφαίρες της TMT στο αυτοκίνητό τους, και οι δύο, ως σύμβολο της ελληνοτουρκικής φιλίας, πέρασαν στις σελίδες του «Φιλελεύθερου»: «Ηνωμένοι εις την ζωήν και τον αγώνα διά μίαν Κύπρον ανεξάρτητον, ελευθέραν, ειρηνικήν και ευημερούσαν, ηνώθησαν και εις τον θάνατον, πεσόντες εις τον βωμόν των ιδανικών των υπό τας δολοφονικάς σφαίρας των Τούρκων ληστοσυμμοριτών» («Φ», 13/4/1965). Νέα κρίση: Η Κύπρος αγοράζει σοβιετικούς πυραύλους και οι ΗΠΑ με πολεμικά πλοία εμποδίζουν τη μεταφορά τους. Η ενωτική παράταξη και οι αντιμακαριακές δυνάμεις οξύνουν την αντιπαράθεσή τους και αξιωματικοί της ελληνικής μεραρχίας επεμβαίνουν στα εσωτερικά του τόπου. Κατηγορούν τον Μακάριο ως ανθενωτικό, πως δεν υπακούει στην ηγεσία της «μητέρας – πατρίδας», αντιδρά ο λαός και ζητά την εκκαθάριση του στρατεύματος. Η ένταση υποχώρησε στη διάρκεια του 1966. Γράφει «Ο Φιλελεύθερος» πως ο Μακάριος ετοίμασε μνημόνιο για προώθηση του Κυπριακού σε συνεργασία με την ελληνική κυβέρνηση (4/2/1966). Οι σχέσεις του με τον Γεώργιο Γρίβα βρίσκονταν στο μεταίχμιο, αφού γινόταν λόγος για την επαναφορά του στόχου της «Ένωσης» («Φ», 16/2/1966), ο οποίος, πιεσμένος από την ενωτική παράταξη, κατέφευγε σε εθνικιστική φρασεολογία, δίνοντας αφορμές στις αποσχιστικές προθέσεις της Τουρκίας και της τουρκοκυπριακής ηγεσίας.

 
ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

1970 – 1971: Στις αρχές του 1970, το Εθνικό Μέτωπο πραγματοποίησε βομβιστικές επιθέσεις και στις 8 Μαρτίου μέλη του επιτέθηκαν με όπλα κατά του ελικοπτέρου που μετέφερε τον Μακάριο στον Μαχαιρά, για το μνημόσυνο του Γρηγόρη Αυξεντίου. Η απόπειρα δολοφονίας εναντίον του διέσπασε το Εθνικό Μέτωπο, η δολοφονία του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη λίγες ημέρες αργότερα, τα έγγραφα που παρέδωσε ο συνεργάτης του, Κυριάκος Πατατάκος, στον Μακάριο, βάσει των οποίων σχεδιαζόταν πραξικόπημα τον Μάιο, οι δηλώσεις Μακαρίου ότι τα έγγραφα ήταν πλαστά, ώστε να μην συγκρουστεί με τη Χούντα, ήταν γεγονότα που καλύφθηκαν από τον «Φιλελεύθερο».

Στις βουλευτικές εκλογές της 5ης Ιουλίου 1970, κράτησε απόσταση από τα κόμματα και την προεκλογική τους εκστρατεία. Στη Σύνοδο των Υπουργών Εξωτερικών των χωρών – μελών του ΝΑΤΟ στη Λισαβόνα, στις 3-4 Ιουνίου 1971, λαμβάνονται αποφάσεις καθοριστικές για το μέλλον της Κύπρου, στο περιθώριο της Συνόδου συμφωνείται η λύση του Κυπριακού βάσει του Σχεδίου Μπολ – Άτσεσον, η χουντική κυβέρνηση υποδεικνύει στον Μακάριο να υποχωρήσει στις διακοινοτικές συνομιλίες, αρνείται και ο δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος αντιδρά με επιστολή στις 18/7/1971. Ο Μακάριος απαντά με ομιλία στον Μαραθόβουνο. «Ο Πρόεδρος Μακάριος διεκήρυξεν ΟΧΙ στην καντονοποίησιν, ΟΧΙ στην διπλήν ένωσιν. Θα ληφθούν συντόμως προστατευτικά μέτρα» («Φ», 21/7/1971). Συνωμοσία Χούντας – Άγκυρας («Φ», 25/7/1971). Κρυφά από την Αθήνα, εν γνώσει της Χούντας, μετέβη στην Κύπρο για να αναλάβει δράση ο Γ. Γρίβας («Φ», 11/9/1971). «Ο Φιλελεύθερος» προειδοποιεί για την επερχόμενη καταστροφή και για τον κίνδυνο εμφυλίου πολέμου (23/10/1971).

 Ρεπορτάζ και έρευνες – Γράφονται πρωτοσέλιδα για τα σημαντικότερα θέματα

Από την ανεξαρτησία και την αλλαγή της κυβέρνησης και της δομής της κοινωνίας, στο πλαίσιο και μιας ευρύτερης πολιτικής για υπεράσπιση του λαού, σε άλλες συνθήκες, με διαφορετικά και τα δεδομένα, «Ο Φιλελεύθερος», και με αρχισυντάκτη από το 1965 τον Χριστάκη Κατσαμπά (ο Φιφής Ιωάννου έφυγε στο Λονδίνο το 1960, επέστρεψε στη θέση το 1962 μέχρι το 1965), εμφανίζεται ανανεωμένος.

Από το 1962, για τέσσερις δεκαετίες εργάστηκε και αναδείχθηκε σε βοηθό αρχισυντάκτη ο Γιαννάκης Μαμμίδης, ήταν ο Αλέκος Κωνσταντινίδης, ο Σπύρος Κέττηρος, από συντάκτης – σκιτσογράφος κ.ά. Το 1968, προσλήφθηκε στη διόρθωση ο Πανίκος Τίτας, ο οποίος ανέλαβε το 1970-1971 το αναβαθμισμένο αθλητικό τμήμα, με μία ολοσέλιδη σελίδα κάθε Τρίτη. Στους συντάκτες ήταν και η Μάρω Γεωργίου, ανταποκριτής Πάφου ο Ιωάννης Σακέλης και Λεμεσού ο Μ. Ιωάννου.

Η γραμμή της εφημερίδας παρέμεινε η ίδια: Ήταν ταγμένη στο πλευρό του Προέδρου και Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’ και καλούσε τον λαό σε ενότητα, μακριά από πολιτικές φιλοδοξίες και ιδεολογικές διαφορές. Διαφορές υπήρχαν και έτσι το 1965, ο Γεώργιος Γρίβας έθεσε σε δυσμένεια τον «Φιλελεύθερο», επειδή δημοσίευσε αποκλειστικές πληροφορίες αναφορικά στην Κύπρο, «προβαίνει εις δημοσιεύσεις, το περιεχόμενο των οποίων βλάπτει θανασίμως την ασφάλεια της Νήσου», έγραψε σε επιστολή του προς τον Έλληνα υπουργό Εθνικής Άμυνας, Πέτρο Γαρουφαλιά.
«ΟΧΙ» στη Χούντα και απειλές

Με την επικράτηση της Χούντας στην Ελλάδα στις 21 Απριλίου 1967, «Ο Φιλελεύθερος» κυκλοφόρησε την επομένη με ένα τεράστιο «ΟΧΙ» στο πρωτοσέλιδό του και με ρεπορτάζ για την κατάληψη της εξουσίας από τους συνταγματάρχες και την κατάλυση της Δημοκρατίας. Έκανε το ίδιο και την επόμενη μέρα, με τα ίδια τεράστια γράμματα να σχηματίζουν: «ΚΑΙ ΠΑΛΙΝ ΟΧΙ». Εκείνη την περίοδο η εφημερίδα ήταν αντιχουντική, παρουσίαζε κεντροαριστερές τάσεις, μα με την πάροδο του χρόνου, ειδικότερα με τον κίνδυνο που ελλόχευε στον τόπο για εισβολή από την Τουρκία, η στάση της προς τη Χούντα έγινε πιο ήπια. Επικρατούσε μια λογική αυτολογοκρισίας στους δημοσιογράφους της, διότι διαισθάνονταν τον κίνδυνο που διέτρεχαν οι ίδιοι και η εφημερίδα. Η νίκη του Μακάριου στις προεδρικές του 1968 φιγουράρει στο εξώφυλλο. Η σύνθεση του Υπουργικού Συμβουλίου αλλάζει στα τέλη της χρονιάς, μετά την αναγκαστική παραίτηση του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη από υπουργός Εσωτερικών και Άμυνας και την αποκάλυψη πως βοήθησε τον Αλέξανδρο Παναγούλη, με τα εκρηκτικά, στην απόπειρα δολοφονίας κατά του δικτάτορα Γεώργιου Παπαδόπουλου στην Ελλάδα («Φ», 2/11/1968).

Η εμφανής, πλήρης ταύτιση της εφημερίδας με τις απόψεις του Μακάριου πυροδότησε τις απειλές της οργάνωσης Εθνικό Μέτωπο, η οποία με φυλλάδιό της τον Αύγουστο του 1969 στρεφόταν εναντίον και του αρχισυντάκτη του «Φιλελεύθερου», Χριστάκη Κατσαμπά, και του τότε τέως αρχισυντάκτης του, Φιφή Ιωάννου. Η διεύθυνση της εφημερίδας στήριξε τον δημοσιογράφο της, δηλώνοντας πως δεν θα υπέκυπτε στον εκβιασμό: «Απτόητοι από συκοφαντίας, απειλάς και εκβιασμούς, θα συνεχίσωμεν το πατριωτικόν μας έργον» («Φ», 28/8/1969). Το 1969 ήταν έτος ίδρυσης κομμάτων, ενώ επίκειντο βουλευτικές εκλογές: Ενιαίο Κόμμα, από τους Γλαύκο Κληρίδη, Πολύκαρπο Γιωρκάτζη και Τάσσο Παπαδόπουλο, Ενιαία Δημοκρατική Ένωση Κέντρου (ΕΔΕΚ), από τον δρα Βάσο Λυσσαρίδη, Προοδευτικό Κόμμα, από τον Νίκο Σαμψών. «Ως ριπή οπλοπολυβόλου ερρίφθη χθες η είδησις δημιουργίας τριών πολιτικών κομμάτων, καθ’ ον χρόνον η ημερομηνία εκλογών παραμένει ακόμη αόριστος», έγραψε ο «Φ» στις 6 Φεβρουαρίου 1969. Τα πρώτα φύλλα, μόλις έβγαιναν από το πιεστήριο της μηχανής, τα διάβαζε ο Μακάριος, σε μια δεκαετία όπου η εφημερίδα απολάμβανε πληθώρα θεμάτων, με εξιδεικευμένα ρεπορτάζ, με έμφαση στο φωτορεπορτάζ, έρευνες, ειδήσεις διασταυρωμένες, ζωντανά άρθρα από την ύπαιθρο κ.ά.

ΜΕΤΩΠΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ

1972 – 1974: «Υστάτη στιγμή. Λαϊκός θώραξ πέριξ του Μακαρίου στην Αρχιεπισκοπή», καλούσε «Ο Φιλελεύθερος» τον λαό να τον προστατεύσει από το δεύτερο σχεδιαζόμενο πραξικόπημα εναντίον του, και πλήθος κόσμου συνέρρεε στην Αρχιεπισκοπή, ενώ ισχυρή αστυνομική δύναμη βρισκόταν σε επιφυλακή («Φ», 15/2/1972). «Ο Φιλελεύθερος» είχε αποκαλύψει το σχέδιο «Σφενδόνη» που εντόπισαν οι δυνάμεις ασφαλείας του κράτους και το οποίο προνοούσε την επέμβαση της Εθνικής Φρουράς για αποκατάσταση «δήθεν της τάξης», με στόχο την απομάκρυνση του Μακάριου. Κυρηνείας Κυπριανός, Κιτίου Άνθιμος και Πάφου Γεννάδιος, οι τρεις μητροπολίτες σε σύμπνοια με την ΕΟΚΑ Β’ και τη Χούντα, ζητούν στις 2 Μαρτίου 1972 από τον Μακάριο να παραιτηθεί από πρόεδρος. «Μακαριώτατε, δεν θα παραιτηθείτε. Όλοι παρά το πλευρόν του Εθνάρχου Μακαρίου. Αγρόται, εργάται, υπάλληλοι, οικοκυραί, νέοι και γέροι. Όλοι στο συλλαλητήριον» («Φ», 3/3/1972), στηρίζει «Ο Φιλελεύθερος» τον Μακάριο και καταθέτει την εισήγηση για διεξαγωγή πρόωρων προεδρικών εκλογών, με στόχο την έξοδο από την κρίση («Φ», 8/3/1972). Για να κατευνάσει η Χούντα, ο τσεχοσλοβακικός οπλισμός που αγόρασε η Κύπρος, παραδόθηκε στην UNFICYP («Φ», 23/4/1972), ο υπουργός Εξωτερικών, Σπύρος Κυπριανού, κόκκινο πανί για τη Χούντα, αποχωρεί («Φ», 6/5/1972) και ο Μακάριος ανασχηματίζει το Υπουργικό Συμβούλιο («Φ», 16/6/1972). Ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, Κουρτ Βαλντχάιμ, έρχεται στην Κύπρο, με σκοπό τη λύση του Κυπριακού μέσω διακοινοτικών συνομιλιών («Φ», 7/6/1972). Δεκέμβριος 1972: Τρομοκρατία από την ΕΟΚΑ Β’, μασκοφόροι στην Αγία Νάπα επιχειρούν να αποτρέψουν την αποκάλυψη του ανδριάντα του ήρωα της ΕΟΚΑ, Λουκά Λουκά. Ο Μακάριος απονέμει χάρη στους Αντωνάκη Σολομώντος και Γεώργιο Ταλιαδώρο, που ενεπλάκησαν στην απόπειρα εναντίον του το 1970 («Φ», 20/12/1972). Υπογράφεται η συμφωνία Σύνδεσης Κύπρου – ΕΟΚ («Φ», 20/12/1972). Ηγετικό στέλεχος των Παλαιστινίων, ο Χουσεΐν Μαστίρ, δολοφονείται από έκρηξη βόμβας στο ξενοδοχείο «Ολύμπικ» στη Λευκωσία («Φ», 26/1/1973). Αιγυπτιακό αεροπλάνο προσέκρουσε στον Πενταδάκτυλο. Σκοτώθηκαν και οι 37 επιβαίνοντες («Φ», 30/1/1973). Ο Μακάριος χωρίς ανθυποψήφιο στις προεδρικές εκλογές («Φ», 9/2/1973). Οι μητροπολίτες ανακοινώνουν την καθαίρεση του Μακάριου («Φ», 9/3/1973). Δολοφονίες, ανατινάξεις, συλλήψεις. Στην Αθήνα κορυφώνεται η εξέγερση των φοιτητών κατά της δικτατορίας. Κλείνονται στο Πολυτεχνείο. Η Χούντα καταστέλλει την εξέγερση με τανκς στις 17 Νοεμβρίου 1973. Μία εβδομάδα μετά, ο ταξίαρχος Ιωαννίδης παραμερίζει τον δικτάτορα Παπαδόπουλο και αδράχνει τα ηνία. Η ΕΟΚΑ Β’ δολοφονεί τον Αντώνη Ανδρονίκου («Φ», 13/12/1973). Ο Βαγγέλης Οικονομίδης, ανταποκριτής του «Φ» στην Αθήνα, δίνει πληροφορίες στον Μακάριο ότι κάτι ετοιμάζεται στην Κύπρο, ίσως τη Δευτέρα, 15 Ιουλίου 1974. Αυτό του ζήτησε να κάνει ο Ευάγγελος Αβέρωφ, από τον οποίο είχε πάρει συνέντευξη στις 13 Ιουλίου.

 

1974: Πραξικόπημα και Εισβολή

Πραξικόπημα, 15 Ιουλίου 1974: Τα κτήρια της εφημερίδας βρέθηκαν στο επίκεντρο μαχών, μεταξύ των δυνάμεων της Εθνικής Φρουράς που συμμετείχαν μαζί με τεθωρακισμένα και του Εφεδρικού Σώματος, με λοχαγό τον Τάκη Τσαγγάρη, το οποίο είχε έδρα του το Μετόχι του Κύκκου. Τα βλήματα και οι σφαίρες έπληξαν τον «Φιλελεύθερο», ο οποίος στεγαζόταν στην Παλιά Έκθεση, μεταξύ του Μετοχίου Κύκκου και του Γυμνασίου Έγκωμης, λόγω και της φιλομακαριακής του τοποθέτησης και της συμβολής του κατά της ΕΟΚΑ Β’ και της Χούντας. Τουρκική εισβολή, 20 Ιουλίου 1974. Συντάκτες και άλλο προσωπικό έχουν στρατευτεί στην Εθνική Φρουρά. Η εφημερίδα δεν κυκλοφορεί για δύο εβδομάδες και επανεκδίδεται στις 2 Αυγούστου. Με το δεύτερο στάδιο της εισβολής, κλείνει για μία ακόμη εβδομάδα. 30 Αυγούστου: Απόπειρα δολοφονίας κατά του προέδρου της ΕΔΕΚ, Βάσου Λυσσαρίδη, σκοτώνεται ο ποιητής και οργανωτικός γραμματέας της Σοσιαλιστικής Νεολαίας, Δώρος Λοΐζου, δολοφονούνται και οι Δημοσθένης Γεωργίου και Ηλίας Πελαβάς. Στις 7 Δεκεμβρίου, στα 19χρονα του «Φιλελεύθερου», ο Μακάριος, αφού διέφυγε μετά το πραξικόπημα, επιστρέφει στην Κύπρο, ενώ είχε απευθύνει μήνυμα τον Αύγουστο μέσω της εφημερίδας στον λαό. Ο λαός τον υποδέχεται σε μια ογκώδη συγκέντρωση, αξιώνοντας την κάθαρση και την τιμωρία των ενόχων, αλλά εκείνος προσφέρει «κλάδο ελαίας και συμφιλίωσης» («Φ», 8/12/1974). Στο μεσοδιάστημα μποϊκόταραν ξανά τον «Φιλελεύθερο». Φύλλα του πολλές φορές δεν έφταναν στον προορισμό τους, διότι τα αυτοκίνητα που τα μετέφεραν ανακόπτονταν από στοιχεία της ΕΟΚΑ Β’ και οι εφημερίδες καταστρέφονταν.