Η κλιματική αλλαγή αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις του 21ου αιώνα, καθώς επηρεάζει τόσο το περιβάλλον όσο και την οικονομία. Τις συνέπειες, ήδη τις βιώνει ο πλανήτης, που είδε τα τελευταία χρόνια να αυξάνεται η μέση θερμοκρασία της γης, τα ακραία καιρικά φαινόμενα να πολλαπλασιάζονται και το φυσικό περιβάλλον να καταστρέφεται σε ανεπανόρθωτο βαθμό.
Για να αντιμετωπίσουμε αυτήν την πρόκληση, απαιτείται βιώσιμη ανάπτυξη που θα επιτρέψει την προστασία του περιβάλλοντος, χωρίς να υπονομεύεται το μέλλον του πλανήτη, υποστήριξε στην συνέντευξή της στον «Φιλελεύθερο», η Φοίβη Κουντούρη, καθηγήτρια στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και εκλεγμένη Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιστημονικής Ένωσης Οικονομολόγων Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων. Όπως ανάφερε η διακεκριμένη επιστήμονας βρισκόμαστε σε ένα πολύ κρίσιμο σημείο με τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής να είναι ήδη μη ανατρέψιμες. Και δεν είναι μόνο το οικονομικό κόστος, καθώς η παγκόσμια οικονομία θα μπορούσε να χάσει έως και 18% του ΑΕΠ ως το 2050, εάν δεν ληφθούν μέτρα για τον μετριασμό και την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Είναι κυρίως το ότι χρειάζεται να μεταβούμε σε ένα μοντέλο διαβίωσης που δεν θα είναι εις βάρος των επόμενων γενεών.
Κύριο μέλημά μας, εξήγησε η Φοίβη Κουντούρη, πρέπει να είναι πως η αειφόρος ανάπτυξη και η πράσινη μετάβαση θα καταστούν δίκαιες και ισότιμες για όλους χωρίς να μένει κανένας στο περιθώριο. «Το μόνο πράγμα που είναι σίγουρο σε αυτή την προσπάθεια είναι πως πρέπει να διασφαλιστεί κοινωνική συνοχή, κάτι που σημαίνει πως πρέπει να δώσουμε τη δύναμη, την κατάρτιση, τις γνώσεις και τις δεξιότητες σε κάθε πολίτη ώστε να συμμετέχει σε αυτή τη μετάβαση», τόνισε. Για αυτό απαιτείται μία ολοκληρωμένη προσέγγιση, η οποία θα λαμβάνει υπόψη τόσο τις περιβαλλοντικές όσο και τις οικονομικές πτυχές της ανάπτυξης. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της ανάπτυξης βιώσιμων κοινοτήτων και της ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής μέσω της δημιουργίας ίσων ευκαιριών για όλους.
-Είναι η κλιματική αλλαγή η σημαντικότερη πρόκληση που έχει να αντιμετωπίσει ο πλανήτης σήμερα;
-Η κλιματική αλλαγή οπωσδήποτε είναι από τις σημαντικές προκλήσεις μαζί με την οικονομική κρίση η οποία συνδέεται και με την αύξηση του πληθωρισμού, την κατάρρευση της βιοποικιλότητας των οικοσυστημάτων και τις διάφορες πανδημίες που συνεχώς αντιμετωπίζουμε. Όλα αυτά αθροίζονται και δημιουργούν ένα πλαίσιο πολυκρίσεων, καθώς σχηματίζουν ένα πολύ δύσκολο πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί και οπωσδήποτε δημιουργεί και γεωπολιτικές κρίσεις. Η κλιματική αλλαγή είναι ένα πολύπλοκο πρόβλημα γιατί αφορά την σχέση μας με τον πλανήτη στον οποίο ζούμε. Επομένως, η κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος έχει ένα πολύ ισχυρό αποτύπωμα στην ευημερία μας αφενός γιατί το φυσικό περιβάλλον είναι ένα κεφάλαιο που το χρησιμοποιούμε μαζί με το ανθρώπινο και το λογιστικό κεφάλαιο και που μας δίνουν την ικανότητα να παράγουμε και να καταναλώνουμε. Αν ένα από αυτά τα κεφάλαια δεν υπάρχει ή παρουσιάζονται προβλήματα τότε πολλοί παράγοντες που συντελούν στην επιβίωσή μας για παράδειγμα τροφή, κλιματική σταθερότητα δεν λειτουργούν όπως πρέπει.
-Έχει υπολογιστεί πόσο περίπου είναι το κόστος της κλιματικής αλλαγής και πόσο αυτό θα εκτιναχθεί τα επόμενα χρόνια;
-Έχουμε υπολογισμούς από διαφορετικές πηγές και που όλες όμως συγκλίνουν πως το κόστος είναι τεράστιο. Γενικά αποδεκτό μέσα από μια ευρύτατη βιβλιογραφία είναι πως το κόστος είναι γύρω στα 400 δολάρια για κάθε τόνο CO2 που υπάρχει στην ατμόσφαιρα, οπόταν αντιλαμβάνεστε είναι ένα τεράστιο ποσό. Πρόκειται για δισεκατομμύρια ευρώ κάθε χρόνο. Αυτό που θέλω να πω δεν είναι μόνο η κλιματική αλλαγή αλλά είμαστε αντιμέτωποι με μια πολυκρίση. Η δυσκολία μας αυτή τη στιγμή είναι πως δεν έχουμε την τεχνολογία, ούτε και τα μέσα να προστατεύσουμε την ευημερία και την επιβίωσή μας στις θερμοκρασίες και τα ακραία καιρικά φαινόμενα που διαμορφώνονται με την κλιματική αλλαγή και την κατάρρευση των οικοσυστημάτων. Επομένως, όλες αυτές τις κρίσεις που έχουμε μπροστά μας, πρέπει να τις αντιμετωπίσουμε με ένα ολιστικό πλαίσιο, γιατί όλα αυτά συσχετίζονται μεταξύ τους.
-Υπάρχουν χώρες ή περιοχές που θεωρούνται πιο ευάλωτες; Ότι έχουν να χάσουν περισσότερα;
-Η παγκόσμια οικονομία θα μπορούσε να χάσει έως και 18% του ΑΕΠ ως το 2050, εάν δεν ληφθούν μέτρα για τον μετριασμό και την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Αυτό το ποσοστό θα μειωθεί μεταξύ 11 και 14% εάν ληφθούν κάποια μέτρα και θα μπορούσε να είναι έως και 4% εάν επιτευχθούν οι στόχοι της Συμφωνίας του Παρισιού του 2015. Η Ευρώπη αναμένεται να χάσει περίπου το 11% του ΑΕΠ της και οι ΗΠΑ σχεδόν το 10%. Οι ασιατικές οικονομίες θα πληγούν περισσότερο, με την Κίνα να κινδυνεύει να χάσει σχεδόν το 24% του ΑΕΠ της στο πιο σοβαρό σενάριο.
-Με ποιο τρόπο η αλλαγή του κλίματος επηρεάζει την οικονομία και τι μπορεί να γίνει για να μειωθούν οι αρνητικές επιπτώσεις της;
-Η αλλαγή του κλίματος επηρεάζει σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό την οικονομία. Με την κλιματική αλλαγή έχουμε αύξηση της θερμοκρασίας της γης αλλά και των ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως και της εμβέλειάς τους. Πλημμύρες, καύσωνες, μεγάλες πυρκαγιές, ακραίες θερμοκρασίες τόσο ψηλές όσο και χαμηλές. Αυτά όταν σημειώνονται συχνά σε οποιαδήποτε οικονομία, από ένα νοικοκυριό μέχρι σε παγκόσμιο επίπεδο, έχουν ένα πολύ βαρύ αποτύπωμα ζημιών είτε σε επίπεδο καταστροφών στις υποδομές αλλά και στο φυσικό περιβάλλον είτε σε επίπεδο απωλειών ανθρώπινων ζωών. Η αποσταθεροποίηση του κλίματος έχει άμεσες επιπτώσεις στις παραγωγικές δομές αλλά και στην κατανάλωση. Η καταστροφή είναι τέτοια που ισοδυναμεί με το να έχουμε πολέμους και μάλιστα συχνούς.
-Επομένως και οι επιπτώσεις είναι αλυσιδωτές.
-Ακριβώς. Το πρόβλημα αυτή τη στιγμή είναι πως τα μέσα και η τεχνολογία που διαθέτουμε δεν μας επιτρέπουν να διαβιώνουμε σωστά κάτω από αυτές τις συνθήκες. Δεν μπορούμε να εργαζόμαστε ή να παράγουμε σε συνθήκες ακραίες καύσωνα για παράδειγμα. Η αποσταθεροποίηση του κλίματος επηρεάζει άμεσα αυτό που ονομάζουμε αναπτυξιακούς πολλαπλασιαστές (growth multipliers) με αποτέλεσμα οι διαστάσεις να είναι τεράστιες. Και επομένως, από τη στιγμή που δεν μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε άμεσα, το μόνο που απομένει είναι να προσπαθούμε να μειώσουμε τις συνέπειες. Και κάτι που πρέπει να τονίσουμε είναι πως αυτή τη στιγμή το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να προσαρμοστούμε στην κλιματική αλλαγή. Ακόμη και να γίνουμε ένας πλανήτης μηδενικών εκπομπών η κλιματική αλλαγή δεν πρόκειται να μειωθεί τουλάχιστον για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Αρα πρέπει να δημιουργήσουμε υποδομές αλλά και δομές αυτών των ακραίων καιρικών φαινομένων γιατί είναι μη ανατρέψιμες.
Μεγάλος μετασχηματισμός στην οικονομία και την κοινωνία
-Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναπτύξει μια φιλόδοξη πολιτική για το περιβάλλον. Πόσο αποτελεσματική μπορεί να είναι όμως όταν οι μεγάλοι ρυπαντές του πλανήτη δεν έχουν τους ίδιους ή ανάλογους στόχους;
-Ποτέ πριν τα τελευταία πέντε χρόνια δεν υπήρξε μια τόσο σοβαρή προσπάθεια αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Το γεγονός πως η ΕΕ είναι πρωτοπόρος σε αυτή την προσπάθεια είναι αδιαμφισβήτητο, όπως φάνηκε και από την Πράσινη Συμφωνία όπως και με τις άλλες πολιτικές της. Ωστόσο, αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι οι περισσότερες χώρες σήμερα υιοθετούν πράσινες συμφωνίες. Η Ευρώπη προφανώς και πρωτοπορεί, όμως αντίστοιχα μέτρα για κλιματική ουδετερότητα παίρνουν και άλλες χώρες. Η Κίνα είπε πως θα πετύχει μηδενικούς ρύπους μέχρι το 2060, η Ινδία έβαλε στόχο το 2070. Οι ΗΠΑ έχουν βάλει μπρος ένα τεράστιο πρόγραμμα που χρηματοδοτούν επενδύσεις με την κλιματική αλλαγή. Η διαφορά της ΕΕ είναι τα μέτρα για κλιματική ουδετερότητα τα έχει μεταφράσει σε πολιτικές που έχουν χρηματοοικονομικά κίνητρα και που έχουν νομικές επιπτώσεις αν δεν εφαρμοστούν.
-Πώς θα εξασφαλιστεί ότι η πράσινη μετάβαση της ΕΕ θα είναι κοινωνικά δίκαιη, χωρίς να μένει κανένας στο περιθώριο;
-Αν δεν το εξασφαλίσουμε αυτό δεν θα πετύχουμε την πράσινη μετάβαση. Το μόνο πράγμα που είναι σίγουρο σε αυτή την προσπάθεια είναι πως πρέπει να διασφαλιστεί κοινωνική συνοχή, κάτι που σημαίνει πως πρέπει να δώσουμε τη δύναμη, την κατάρτιση, τις γνώσεις και τις δεξιότητες σε κάθε πολίτη ώστε να συμμετέχει σε αυτή τη μετάβαση. Αν δεν πετύχουμε αυτό η μετάβαση δεν πρόκειται να γίνει. Αφορά ένα πολύ μεγάλο μετασχηματισμό στην οικονομία και την κοινωνία. Για να τον πετύχουμε και μάλιστα σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα χρειαζόμαστε κοινωνική συνοχή, χρειαζόμαστε ο καθένας να θέλει να συμμετάσχει. Και αυτό μπορεί να επιτευχθεί όταν όλοι κατανοήσουμε ποιο είναι το πρόβλημα, ποιες είναι οι λύσεις και όταν έχουμε δεξιότητες για να ανταπεξέλθουμε. Πρέπει όλοι να νιώθουμε πως είμαστε ενεργά μέλη αυτής της προσπάθειας. Για να γίνουν όλα αυτά πρέπει σοβαρά να χρηματοδοτηθεί η πράσινη μετάβαση, όχι μόνο στον τομέα των υποδομών για παράδειγμα σε ό,τι αφορά στις ΑΠΕ αλλά και στις δεξιότητες των ανθρώπων, για παράδειγμα ένας εργαζόμενος σε εργοστάσιο λιγνίτη να μπορεί να δουλέψει σε ένα εργοστάσιο ηλιακής ή αιολικής ενέργειας. Τα πράγματα δεν είναι εύκολα και πρέπει οι χώρες να επενδύσουν για να πετύχουν την πράσινη μετάβαση.
Μετρούμε με λάθος τρόπο την ανάπτυξη
-Υπάρχουν πάντως και αυτοί που υποστηρίζουν πως η αειφόρα ανάπτυξη δεν είναι παρά ξέπλυμα της νυν ανάπτυξης που δεν οδηγεί πουθενά και ότι μόνο με την αποανάπτυξη δηλαδή τη μηδενική απάντηση μπορεί να σωθεί ο πλανήτης. Ποια είναι η δική σας άποψη;
-Αυτή η θέση είναι λανθασμένη κατά τη γνώμη μου και πολύ μακριά από την αιχμή της έρευνας. Ζητούμενο δεν είναι απλά η ανάπτυξη αλλά η αειφόρος ανάπτυξη. Αλλά… Αυτή τη στιγμή όταν μιλούμε για ανάπτυξη αναφερόμαστε στο θετικό αναπτυξιακό πολλαπλασιαστή, δηλαδή να μπορούμε να παράγουμε ΑΕΠ. Η αύξηση ή και η μείωση έχει να κάνει με το πώς το μετρούμε. Το θέμα δεν είναι να σταματήσουμε να παράγουμε, αλλά να παράγουμε με τρόπο που πραγματικά να αυξάνουμε το ΑΕΠ, χωρίς να υποβαθμίζουμε την ικανότητά μας να συνεχίσουμε να παράγουμε και στο μέλλον. Για παράδειγμα, αν δεν συμπεριλάβουμε στον τρόπο που μετρούμε το ΑΕΠ παραμέτρους όπως την καταστροφή του κλίματος ή των οικοσυστημάτων και τις συνέπειες τους, τότε έχουμε μια πολύ λανθασμένη μέτρηση της ανάπτυξης. Όσοι λένε ότι πρέπει να σταματήσει η ανάπτυξη είναι αυτοί που δεν έχουν συνειδητοποιήσει πως το πρόβλημα δεν είναι στην ανάπτυξη αλλά στον τρόπο που την μετρούμε. Γιατί αν μετρούσαμε σωστά την ανάπτυξη, συνολοκληρώνοντας την ποιότητα του φυσικού κεφαλαίου, τότε θα βλέπαμε πως στην ουσία δεν αναπτυσσόμαστε τα τελευταία 50 χρόνια. Και αυτό γιατί θα είχαμε μια βαθιά και βαριά μείωση του κεφαλαίου που δεν μπορούμε να αναπληρώσουμε. Αν δεν καταλάβουμε με ποιο τρόπο όλα είναι αλληλένδετα, δεν θα έχουμε θετικούς πολλαπλασιαστές και στην ουσία δεν είχαμε μέχρι τώρα, γιατί δεν προσμετρούμε την καταστροφή του πιο πολύτιμου κεφαλαίου μας, το φυσικό μας περιβάλλον, το οποίο μάλιστα δεν μπορούμε και δεν είμαστε σε θέση πώς να το αναπληρώσουμε. Μας δόθηκε ως ένα κληροδότημα. Από μόνοι μας δεν μπορούμε να φτιάξουμε οικοσυστήματα.
Καταλυτικός ο ρόλος της εκπαίδευσης
-Μπορεί να παίξει η εκπαίδευση κάποιο ρόλο στην ευαισθητοποίηση και στην προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης;
-Καταλυτικό ρόλο. Αυτή τη στιγμή η εκπαίδευση και αυτό αφορά όχι μόνο στην Κύπρο και στην Ελλάδα αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, δεν είναι αρκετή για να έχουμε ανθρώπους που έχουν να διαχειριστούν και να εφαρμόσουν την αειφορία. Σε όλες τις βαθμίδες τα σχολεία, τα λύκεια τα πανεπιστήμια διδάσκουν με αναλυτικά προγράμματα τα οποία έχουν μονοδιάστατη αντιμετώπιση της κάθε επιστήμης, δηλαδή τώρα διδάσκομαι μαθηματικά, τώρα διδάσκομαι βιολογία, τώρα διδάσκομαι ιστορία. Αυτό από μόνο του είναι αντίθετο με την ικανότητα, την ανάπτυξη γνώσεων και δεξιοτήτων και την εφαρμογή της αειφόρου ανάπτυξης, η οποία προϋποθέτει την διεπιστημονικότητα.
Για να μπορέσουμε να λύσουμε προβλήματα που αφορούν στη μη αειφορία της κοινωνίας αλλά και της οικονομίας πρέπει να είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε διεπιστημονικά, κανένα θέμα δεν είναι μονοδιάστατο. Όπως γίνεται αντιληπτό σχολεία και πανεπιστήμια που δουλεύουν αποσπασματικά σε ένα τομέα δεν είναι σε θέση να προσφέρουν στην κοινωνία και στην αγορά εργασίας επιστήμονες, ανθρώπους με δεξιότητες που να μπορούν να συνεισφέρουν στην αειφόρο ανάπτυξη. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως όλοι πρέπει να τα ξέρουμε όλα, αλλά ο καθένας με την ειδίκευσή του να έχει μια σαφής εκπαίδευση από τα προσχολικά χρόνια ακόμη, ώστε τις γνώσεις του να μπορεί να τις συνδιαμορφώνει και να τις αξιοποιεί και με τους υπόλοιπους. Και φυσικά εκτός πλαισίου δεν μπορεί να μένει εκτός πλαισίου η αναβάθμιση των δεξιοτήτων και η επανεκπαίδευση των ανθρώπων που είναι ήδη στην αγορά εργασίας.
Χωρίς αειφόρο ανάπτυξη υπονομεύουμε την ευημερία μας
-Πώς ορίζεται η έννοια της αειφόρας ανάπτυξης και ποια είναι η σημασία της στη σημερινή εποχή;
-Η αειφόρος ανάπτυξη είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο αφού έχει συμφωνηθεί μέσα από διεθνείς συμφωνίες. Το 2015 στη Νέα Υόρκη υπογράφηκαν από 193 χώρες οι 17 στόχοι και οι 169 υποστόχοι της βιώσιμης ανάπτυξης που αφορούν στη σωστή διάδραση της οικονομίας, της κοινωνίας και του περιβάλλοντος. Στόχοι που έχουν να κάνουν με μηδενική φτώχεια, μηδενική πείνα, καλή εκπαίδευση, καλή χρήση των θαλάσσιων πόρων και της γης, που αφορούν στη λήψη δράσης κατά της κλιματικής αλλαγής, στη χρήση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, στη δίκαιη αγορά εργασίας, στη σωστή παραγωγικότητα. Εμείς ως Δίκτυο Αειφορίας των Ηνωμένων Εθνών που είναι κάτω από την αιγίδα του ΟΗΕ και προσωπικά εγώ έχω την τιμή να προεδρεύω του ευρωπαϊκού κόμβου, κάθε χρόνο φτιάχνουμε μια έκθεση για κάθε χώρα στον πλανήτη που δείχνει τις επιδόσεις της σε σχέση με κάθε στόχο και υποστόχο της αειφορίας. Οι στόχοι αυτοί πρέπει να υλοποιηθούν μέχρι το 2030, εγώ όμως πιστεύω πως θα χρειαστεί να δοθεί παράταση. Αν δεν εφαρμοστεί ένα αειφόρο πλαίσιο ανάπτυξης, ο άνθρωπος υπονομεύει σταθερά και μη ανατρέψιμα όχι μόνο την ευημερία του αλλά και την ίδια την ύπαρξή του. Και αυτό είναι κάτι που δεν αμφισβητείται.
-Ποιες είναι οι πιο αποτελεσματικές πολιτικές για την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης και ποια είναι ο ρόλος των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων και των καταναλωτών;
-Αυτό που προσπαθούμε να διαμορφώσουμε, στην ΕΕ τουλάχιστον με τις συμφωνίες που έχουν επιτευχθεί, είναι ένα πλαίσιο ικανό να φέρει την αειφορία σε κάθε κράτος μέλος. Η δυσκολία είναι ότι πρόκειται για πολύπλοκο και περίπλοκο και συνολοκληρωμένο εγχείρημα και δεν υπάρχει η απαραίτητη τεχνογνωσία και οι δεξιότητες σε όλες τις χώρες για να εφαρμοστεί σωστά. Άρα χρειάζεται μια συνειδητοποίηση ότι αυτή η μετάβαση έχει βάση επιστημονική και αρά χρειάζεται ειλικρινή διάδραση μεταξύ των πολιτικών, αυτών που λαμβάνουν τις αποφάσεις, των επιστημόνων και της τεχνολογίας. Κανένας δεν μπορεί να ενεργεί μόνος του. Για παράδειγμα το πλαίσιο της Πράσινης Συμφωνίας της ΕΕ, αν και περιέχει λάθη είναι ικανό να φέρει αποτελεσματική πολιτική.
