Εφτά παθούσες διαφόρων ηλικιών μίλησαν για την θυματοποίηση τους στις συνθήκες της εισβολής.
Ο βιασμός μιας νεαρής γυναίκας από Τούρκο στρατιώτη ενώπιον άλλων αμάχων γυναικοπαίδων, η νυχτερινή κατάκλιση μέσα στο χωράφι στο δρόμο του ξεριζωμού, ο πόνος των γυναικών που εγκαταλείπουν άρον-άρον το σπίτι τους, που περιμένουν μάταια ένα τηλεφώνημα από τον χαμένο σύζυγο, που βιώνουν τον φόβο, την αβεβαιότητα και τη μοναξιά της προσφυγιάς, ή που συνωστίζονται σε κάποιο παράπηγμα με δεκάδες άλλους, είναι μερικές από τις συγκλονιστικές εικόνες που αποτυπώνονται στα σχέδια της 23χρονης απόφοιτης του τμήματος Γραφικών Τεχνών του Πανεπιστημίου Frederick Γεωργίας Μιχαήλ.
Τα σχέδια αυτά αποτελούν το κυριότερο μέρος της πτυχιακής της εργασίας με τίτλο «The Woman’s Gaze of War» (που είναι γραμμένη στα αγγλικά) και είναι ουσιαστικά μια φρέσκια, γυναικεία ματιά στην τουρκική εισβολή του 1974 και των συνεπειών της στις ζωές όσων την έζησαν, «και ειδικότερα στην κρυμμένη και άγνωστη πτυχή αυτού του ιστορικού γεγονότος, με στόχο να δώσει φωνή στις εμπειρίες και στις μνήμες των γυναικών», όπως η ίδια ανέφερε στον «Φ».
Η Γεωργία γεννήθηκε και διαμένει στην κοινότητα Ακρούντα της Λεμεσού μαζί με τους γονείς της. Έχει άλλες τέσσερις αδελφές που είναι 33, 31, 25 και 20 χρόνων αντίστοιχα. «Κίνητρό μου στην επιλογή του θέματος της πτυχιακής μου – μάς είπε – ήταν η επιθυμία μου να ακουστεί η ιστορία των γυναικών για τα τραγικά γεγονότα της εισβολής, αφού συνήθως αυτή που ακούγεται είναι η ιστορία των ανδρών, ενώ αποκλείεται από τους ιστορικούς η γυναικεία εμπειρία».
Πρόσθεσε ότι για την ετοιμασία της μελέτης, είχε την πολύτιμη βοήθεια των καθηγητών του Frederick Κώστα Μάντζαλου της Σχολής Τεχνών, Επικοινωνίας και Πολιτισμικών Σπουδών και Ανδρέα Παναγιώτου του Τμήματος Δημοσιογραφίας. Τα σχέδια της Γεωργίας Μιχαήλ βασίζονται στις συνεντεύξεις που πήρε από 7 γυναίκες παθούσες της εισβολής, πρόσφυγες από κατεχόμενες περιοχές του νησιού, κάποιες από τις οποίες έχασαν στον πόλεμο αγαπημένα τους πρόσωπα, όπως συζύγους και άλλους συγγενείς και που έζησαν στη συνέχεια μέσα σε δύσκολες συνθήκες, μακριά από τα σπίτια και την παλιά τους ζωή, περιμένοντας μάταια την επιστροφή τους στις εστίες τους.
Η περίπτωση της Χαρίτας Μάντολες
Από τις γυναίκες που μίλησαν στην Γεωργία Μιχαήλ στο πλαίσιο της πτυχιακής της μελέτης, ξεχωρίζει η περίπτωση της Χαρίτας Μάντολες που βίωσε ιδιαίτερα τραυματικά γεγονότα, όπως η μαζική, εν ψυχρώ δολοφονία της οικογένειας της μπροστά στα μάτια της από Τούρκους στρατιώτες. Ήταν 27 χρόνων, μητέρα δύο βρεφών ενός και δύο χρόνων, όταν την επομένη της εισβολής, 21 Ιουλίου 1974, η Μάντολες ξυλοκοπήθηκε από Τούρκους στρατιώτες, είδε με τα μάτια της να βιάζουν συγχωριανές της στο χωριό Ελιά της Κερύνειας και έζησε τον ξυλοδαρμό και την εν ψυχρώ εκτέλεση του 25χρονου συζύγου της Ανδρέα, του πατέρα της Νεόφυτου, των δύο νεαρών γαμπρών της Θεόδωρου και Φοίβου και άλλων συγγενών και συγχωριανών της.
‘Η τραγωδία του να είσαι Πηνελόπη’
Στη μελέτη αναλύεται ιδιαίτερα το στοιχείο της θυματοποίησης των γυναικών στις συνθήκες της τουρκικής εισβολής, αλλά και στην περίοδο μετά από αυτήν, αφού όπως επισημαίνει η συγγραφέας, «πολλές από αυτές, ήταν θύματα φυσικής, συναισθηματικής και ψυχολογικής κακοποίησης, χειραγώγησης και συναισθηματικού εκβιασμού σε μια πατριαρχική κοινωνία, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης διαδικασίας θυματοποίησής τους».
Η ερευνήτρια ρίχνει φως στο θέμα αυτό, με αναφορά κυρίως στην πρώτη γνωστή μελέτη για τις γυναίκες των αγνοουμένων της Μαρίας Ρούσου με τίτλο «Η τραγωδία του να είσαι Πηνελόπη: πατριαρχία, πόλεμος, πολιτική», που ήταν έκδοση του Δήμου Λευκωσίας το 1993. Εντάσσοντας την έρευνα της στα πλαίσια της ανάλυσης των πατριαρχικών δομών, η Μαρία Ρούσου προσδιόρισε τον ρόλο της γυναίκας του αγνοούμενου σαν αυτό της «Πηνελόπης».
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Έζησαν την εμπόλεμη βία – Συγκλονιστικές μαρτυρίες γυναικών και κοριτσιών για την Κύπρο του 1974
Αναφέρθηκε στη συνομιλία της με μια 25χρονη κοπέλα, γυναίκα αγνοούμενου, που της μίλησε για μια συζήτηση που είχε με τη γιαγιά του συζύγου της. Είπε η γιαγιά: «Μα κόρη μου, η Πηνελόπη εκαρτέραν τον Οδυσσέα 20 ολόκληρα χρόνια. Εσού έχασες την υπομονή σου σε 5 χρόνια; Και η κοπέλα συνεχίζει: «..Επάγωσα… Έπρεπεν εγιώ, 25 χρονών κοπέλα, να γίνω Πηνελόπη. Πηνελόπη που τα τωρά; Ακόμα εν εγέννησα…Ποιός θα ωφεληθεί από την δική μου μοναξιά; Ποιον θα σώσω με το να μην ζω εγώ;». Η ανυπόφορη μοναξιά των γυναικών αυτών, είναι το πιο σημαντικό στοιχείο που αναδεικνύει η μελέτη της Ρούσου, αφού μερικά χρόνια μετά την εισβολή, είχαν συνειδητοποιήσει ότι οι σύζυγοι τους δεν θα επέστρεφαν. Κάποιες από αυτές ήθελαν να ξαναπαντρευτούν, αλλά τις αποθάρρυνε το περιβάλλον των συζύγων τους και η πατριαρχική κοινωνία. Χωρίς τους συζύγους τους, δεν είχαν πια ανδρική «προστασία», τη μοναδική «ασπίδα» που μπορεί να έχει μια γυναίκα.
Ο πόλεμος, τους πήρε τον άνδρα τους μακριά από αυτές και τις άφησε αβοήθητες «στο χείλος του γκρεμού», ανήμπορες ν’ ανταποκριθούν και να πολεμήσουν για τον εαυτό τους. Χωρίς τους συζύγους τους, ένιωσαν ότι έχασαν ένα μέρος του εαυτού τους και ότι δεν μπορούσαν να κάνουν κάτι σημαντικό. Σημειώνεται πάντως στη μελέτη, ότι η συγκεκριμένη χρονική περίοδος αμέσως μετά τον πόλεμο, ήταν επίσης μια περίοδος αλλαγών και ανόδου της γυναικείας χειραφέτησης. Και ότι, κατά συνέπεια, η εμπειρία των συζύγων των αγνοουμένων, είναι υπό μια έννοια, μια σκιά από το παρελθόν…
Να γίνουν ορατές… οι αόρατες γυναίκες
Η πρόεδρος του συμβουλίου του Πανεπιστημίου Frederick Νατάσσα Φρειδερίκου ανέφερε στο «Φ» σε σχέση με αυτή τη σημαντική πτυχιακή εργασία: «Πριν ένα χρόνο περίπου, γύρω στα τέλη Ιουνίου 2022, δέχθηκα ένα τηλεφώνημα από τον κοσμήτορα της Σχολής Τεχνών, Επικοινωνίας και Πολιτισμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου μας Κώστα Μάντζαλο, που μού μίλησε για τη πτυχιακή εργασία της Γεωργίας. Κάπως έτσι γνώρισα τη δουλειά της Γεωργίας πρώτα, και μετά την ίδια.
Η αλήθεια είναι μόλις πρωτοείδα τα σχέδια και τις φιγούρες της, με κυρίευσαν περίεργα και αντικρουόμενα συναισθήματα. Από τη μια ήταν μια τεράστια συγκίνηση για τις ιστορίες που διάβαζα και τις συγκλονιστικές εικόνες που έβλεπα και από την άλλη ήταν ένα αίσθημα ελπίδας και περηφάνιας. Ήξερα ότι έβλεπα την τελική εργασία μιας τελειόφοιτης φοιτήτριας που είχε αποφασίσει να πει μέσα από την τέχνη της, μια άλλη πλευρά του πολέμου του ‘74 και των επιπτώσεών του. Από την πλευρά των γυναικών που τον βίωσαν. Λίγες μέρες μετά, κανονίστηκε το πρώτο μας ραντεβού. Αυτή ήταν και η πρώτη μου ερώτηση προς τη Γεωργία.
«Πώς αποφάσισες να κάνεις αυτή την πτυχιακή;». Η απάντησή της ήταν ξεκάθαρη: «Στην αρχή της χρονιάς, ο κ. Μάντζαλος, μας έδειξε κάποιες πτυχιακές προηγούμενων φοιτητών και μού έκανε εντύπωση μια συγκεκριμένη δουλειά, στην οποία ένας παλιός φοιτητής παρουσίασε τη ζωή του παππού του που είχε βιώσει τον πόλεμο. Βλέποντας την, συνειδητοποίησα ότι πάντα βλέπουμε τον πόλεμο από την πλευρά των ανδρών και αποφάσισα ότι ήθελα να τον δείξω και μέσα από τα μάτια των γυναικών που τον βίωσαν.»
Η αλήθεια είναι ότι κι εγώ που γεννήθηκα αμέσως μετά το ‘74 και μεγάλωσα με τις επιπτώσεις του πολέμου, είχα στο μυαλό μου μόνο μια χαρακτηριστική εικόνα, όταν σκεφτόμουν τις γυναίκες σε σχέση με τον πόλεμο, δηλαδή μαυροφορεμένες μάνες και κοπέλες να κρατούν φωτογραφίες των αγαπημένων τους προσώπων. Τα σχέδια της Γεωργίας, σου κόβουν την ανάσα. Λένε ανείπωτες ιστορίες του τόπου μας, που έχουμε ανάγκη να ακούσουμε. Που έχουμε ανάγκη να μάθουμε».
«Είπα στη Γεωργία ότι δεν γίνεται να μείνει μέχρι εδώ η πτυχιακή της εργασία, δηλαδή να την δει μόνο η ίδια, οι καθηγητές της κι εγώ, αλλά ότι πρέπει να την δει περισσότερος κόσμος» ανέφερε στον «Φ» η Νατάσσα Φρειδερίκου και πρόσθεσε: «Σε εκείνο το πρώτο ραντεβού λοιπόν, βάλαμε στόχο ώστε η δουλειά της να επεκταθεί, να εμπλουτίσουμε το υλικό της με ιστορίες και άλλων γυναικών και να κάνουμε μια εικαστική έκθεση/δρώμενο, με σκοπό να αναδείξει ιστορίες γυναικών από την τουρκική εισβολή του 1974 και να δώσει το βήμα σε γυναίκες που μέχρι τώρα δεν τόλμησαν να πουν τις ιστορίες τους, να το κάνουν είτε επώνυμα, είτε ανώνυμα.
Η εμπειρία των γυναικών από τον πόλεμο και τις συγκρούσεις, είναι διαφορετική από αυτή των ανδρών. Σπάνια είναι στις μάχες, αλλά η συνεισφορά τους και οι επιπτώσεις του πολέμου σε αυτές, είναι εξίσου σημαντικές. Και όμως αυτό δεν αντικατοπτρίζεται στην καταγραφή της ιστορίας. Οι γυναίκες είναι αόρατες και δεν εμφανίζονται σχεδόν πουθενά. Αυτό φυσικά επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο θυμόμαστε τις ένοπλες συγκρούσεις, τις ανακαλούμε και μνημονεύουμε τα άτομα που θυσιάστηκαν, αγωνίστηκαν, μαρτύρησαν, ή στιγματίστηκαν από αυτές. Αυτή τη χρονική περίοδο είμαστε σε αναζήτηση και άλλων γυναικών που βίωσαν τον πόλεμο και αυτή είναι και μια ανοικτή πρόσκληση για όποια γυναίκα θα ήθελε να μας πει την ιστορία της, είτε επώνυμα είτε ανώνυμα, να το κάνει στέλνοντάς μου μήνυμα στο [email protected] Για την υλοποίηση της έκθεσης, το Τμήμα Τεχνών και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Frederick συνεργάζεται και με άλλα οργανωμένα σύνολα και άτομα. Ένας από αυτούς τους φορείς είναι το Ίδρυμα ZOE vs War Violence στο οποίο είμαι αντιπρόεδρος και το οποίο εστιάζει στα έμφυλα εγκλήματα και σε κάθε μορφής βία που δέχονται γυναίκες/κορίτσια και παιδιά θύματα, ή μάρτυρες κατά τη διάρκεια ενόπλων συρράξεων, αλλά και μετά ως επακόλουθο του πολέμου. Προσεγγίσαμε επίσης την κ. Σκεύη Κουκουμά η οποία ως πρόεδρος της κοινοβουλευτικής επιτροπής για τους Παθόντες του 1974, το 2015 πήρε στη Βουλή το θέμα των γυναικών και κοριτσιών που βιάστηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου και έτσι 41 χρόνια μετά, αυτές οι γυναίκες μπόρεσαν να αναγνωριστούν ως παθούσες και να μπορούν να λαμβάνουν κάποιο επίδομα από το κράτος. Η μέχρι τώρα ανταπόκριση με όσους μιλήσαμε, είναι πέρα για πέρα ενθαρρυντική. Αυτή η έκθεση νομίζω είναι κάτι που έχει πολλή ανάγκη ο τόπος μας».
