Το μεταναστευτικό αποτελεί ένα από τα πιο πολύπλοκα και δύσκολα θέματα που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Επηρεάζει τις κοινωνίες, την οικονομία και την πολιτική των κρατών μελών. Είναι ένα ζήτημα γεμάτο προκλήσεις και αντιφάσεις, η διαχείριση του οποίου προκαλεί εντάσεις ανάμεσα στα κράτη μέλη, όπως επίσης και στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών χωρών, όπως φάνηκε και στην Κύπρο μετά τα επεισόδια που προκλήθηκαν πρόσφατα σε Λεμεσό και Πάφο.
Είναι ένα πολύπλοκο ζήτημα στο οποίο δεν χωρούν εύκολες λύσεις, εξήγησε στη συνέντευξή της στον «Φιλελεύθερο», η Αγγελική Δημητριάδη, επικεφαλής του προγράμματος μετανάστευσης στο ΕΛΙΑΜΕΠ. «Η αδυναμία διαμόρφωσης μιας ενιαίας πολιτικής μετανάστευσης και ασύλου καθιστά ολοένα και περισσότερο την Ένωση εξαρτώμενη από τις διαθέσεις για συνεργασία τρίτων χωρών, με αμφίβολα αποτελέσματα, ενώ παράλληλα την αφήνει ευάλωτη στην εργαλειοποίηση της μετανάστευσης, με κόστος πρωτίστως για τους ίδιους τους μετανάστες αλλά και τις χώρες-μέλη», τόνισε.
Οι φωνές κατά των ξένων εντείνονται, όμως η πραγματικότητα είναι πως η Ευρώπη αποτελεί εδώ και δεκαετίες μια πολυεθνική και πολυπολιτισμική ήπειρο. Κάτι μάλιστα το οποίο αποτελεί ένδειξη δύναμης και όχι αδυναμίας, καθώς αποδεικνύει ότι είναι παραδοσιακά πόλος έλξης για λαούς από κάθε γωνιά της υφηλίου. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως μια πολιτική ανοικτών συνόρων είναι εφικτή αλλά και επιθυμητή. «Δεν θεωρώ ότι το ζητούμενο είναι να σταματήσει η ΕΕ τις μεταναστευτικές ροές αλλά να διαμορφώσει πολιτικές που να διευκολύνουν τη μετακίνηση σε συνθήκες ασφάλειας και για τις χώρες εισόδου και για τους ίδιους τους μετανάστες. Δεδομένου ότι η Ευρώπη χρειάζονται εργατικά χέρια οι ευρωπαϊκές οικονομίες και νεότερο ηλικιακά πληθυσμό, οφείλουν να στηρίξουν την οικονομική μετανάστευση όχι μόνο υψηλής ειδίκευσης αλλά πρωτίστως τη λεγόμενη χαμηλού κύρους εργασία», επεσήμανε η Αγγελική Δημητριάδη.
Σχολιάζοντας τα επεισόδια σε Λεμεσό και Πάφο η Ελληνίδα ειδικός είπε ότι είναι ένα φαινόμενο που βλέπουμε να καταγράφεται και αλλού. «Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες μια κανονικοποίηση της ξενοφοβικής ρητορικής που καλλιεργεί και ενθαρρύνει τέτοια φαινόμενα, δήλωσε, υποστηρίζοντας πως η αδυναμία των πολιτικών κομμάτων να αντιμετωπίσουν τα καίρια οικονομικο-κοινωνικά προβλήματα της εποχής και πρωτίστως να ενισχύσουν όσους μένουν πίσω από την εξέλιξη της τεχνολογίας και της παγκοσμιοποίησης, έχει δημιουργήσει κρίση εμπιστοσύνης στο πολιτικό σύστημα και στρέφει τους ψηφοφόρους προς την άκρα δεξιά.
–Είναι το μεταναστευτικό η αχίλλειος πτέρνα της Ευρώπης; Πως κρίνετε την ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική;
-Το μεταναστευτικό είναι εν πολλοίς το αδύνατο σημείο της Ευρώπης. Αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες. Η αδυναμία διαμόρφωσης μιας ενιαίας πολιτικής μετανάστευσης και ασύλου καθιστά ολοένα και περισσότερο την Ένωση εξαρτώμενη από τις διαθέσεις για συνεργασία τρίτων χωρών, με αμφίβολα αποτελέσματα, ενώ παράλληλα την αφήνει ευάλωτη στην εργαλειοποίηση της μετανάστευσης, με κόστος πρωτίστως για τους ίδιους τους μετανάστες αλλά και τις χώρες-μέλη. Υπήρχε η ευκαιρία να γίνουν ουσιαστικά βήματα για μια ενιαία μεταναστευτική πολιτική την περίοδο μετά την Αραβική Άνοιξη. Δυστυχώς δεν αξιοποιήθηκαν στο έπακρον και αυτό διότι για πολλές χώρες μέλη, η μετανάστευση δεν αποτελούσε πρωταρχικό ζήτημα εκείνη την περίοδο. Το αποτέλεσμα είναι ότι σήμερα έμφαση δίνεται στην αποτροπή και με μια ευρωκεντρική προσέγγιση η οποία όμως δεν συνοδεύεται από ένα ενιαίο χώρο ασύλου και μετανάστευσης, έχουμε κοινές διαδικασίες αλλά όχι ευρωπαϊκό άσυλο π.χ. Το φαινόμενο της μετανάστευσης είναι, βεβαίως, παγκόσμιο και ως τέτοιο θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται με ουσιαστική συνεργασία μεταξύ των χωρών του αναπτυγμένου και αναπτυσσόμενου κόσμου.
-Τι πρέπει να κάνει η Ευρώπη για να αποκτήσει επιτέλους μια μεταναστευτική πολιτική, με ίσο καταμερισμό βαρών στις χώρες υποδοχής;
-Το Νέο Σύμφωνο Μετανάστευσης και Ασύλου προτείνει μια υποχρεωτική από όλες τις χώρες συνεισφορά, είτε σε μετεγκατάσταση, είτε σε χρήματα, ή σε επιστροφές. Αλλά στην πράξη οι επιλογές δεν είναι ισοβαρείς. Ίσος επιμερισμός μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τη διαμόρφωση ενός ενιαίου συστήματος ασύλου, που να ισχύει για όλες τις χώρες-μέλη και να επιτρέπει ελεύθερη μετακίνηση και εγκατάσταση προσφύγων βάσει αναγκών, αγοράς εργασίας, κοινωνικών δικτύων. Στην παρούσα στιγμή δεν είναι ρεαλιστικό ή και επιθυμητό από πολλές ευρωπαϊκές χώρες, επομένως μένουμε σε ένα ελλιπές σύστημα που σε περιόδους κρίσεων είναι αναπόφευκτο να κλυδωνίζεται.
–Πολλά κράτη μέλη κτίζουν τείχη και υψώνουν φράκτες θωρακίζοντας τα σύνορά τους. Μετατρέπεται, πιστεύετε η Ευρώπη σε μια ήπειρο φρούριο; Και επιπλέον πως μπορούν να συμβαδίσουν ο σεβασμός των ανθρώπων με την προστασία των συνόρων;
-Κατά την άποψή μου η Ένωση θυμίζει ίσως περισσότερο από ποτέ μια καλά περιφραγμένη κοινότητα, μια κοινότητα που φοβάται τους «ξένους» αλλά συγχρόνως τους χρειάζεται. Μια κοινότητα που επιδιώκει να επιλέγει ποιοι θα εισέλθουν, για πόσο χρόνο και υπό ποιους όρους, με ελάχιστα ανταλλάγματα και χωρίς να λαμβάνει υπόψιν την πραγματικότητα όσων βρίσκονται εκτός αυτής. Δεν είναι ασύμβατος ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κυρίως του δικαιώματος στο άσυλο με τη προστασία των συνόρων. Δεν είναι όμως και εύκολα επιτεύξιμος και αυτό γιατί δεν συνδυάζονται εύκολα οι δύο αυτές προτεραιότητες.
Είναι δύο διαφορετικές προσεγγίσεις που μια ολιστική μεταναστευτική πολιτική καλείται να συγκεράσει δημιουργώντας αλληλοσυμπληρούμενες πρακτικές. Για παράδειγμα, δυνατότητα εισόδου και καταγραφής αιτήματος ασύλου (πραγματικής καταγραφής) σε πολλά και διαφορετικά σημεία σε εξωτερικά σύνορα, εφόσον αυτό είναι εφικτό. Νόμιμοι δίοδοι για αιτούντες άσυλο. Συμμετοχή σε προγράμματα μετεγκατάστασης. Δημιουργία απλών και χρηστικών προγραμμάτων κυκλικής εργασίας σε συνεργασία με τις χώρες προέλευσης που να συνδυάζονται και με επιστροφές ορισμένων υπηκόων τους. Υπάρχουν εναλλακτικές και υπάρχουν και καλές πρακτικές. Χρειάζεται πιο δημιουργικές και ευέλικτες λύσεις, κάποιες θα αποτύχουν αλλά κάποιες θα επιτύχουν. Δυστυχώς δεν επιδεικνύεται διάθεση από την πλευρά των κρατών μελών για ευελιξία, και κυρίως δεν δίνονται οι χρονικοί ορίζοντες που είναι απαραίτητοι για τη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης πολιτικής. Δεν γίνεται να σχεδιάζουμε για μια τετραετία, οφείλουμε να σχεδιάζουμε για μια εικοσαετία.
–Μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το θέμα, οι αμφιλεγόμενες συμφωνίες που υπογράφουν οι Βρυξέλλες με τρίτες χώρες όπως η Τουρκία ή η Τυνησία;
-Μέχρι στιγμής η συνεργασία έτσι όπως διαμορφώνεται με τρίτες χώρες, δεν έχει αποδώσει. Αντιθέτως θα έλεγα ότι έχει είτε δημιουργήσει τεράστια εσωτερικά ζητήματα, όπως στη περίπτωση του Νίγηρα, ή έχει ενισχύσει τη ρητορική του ρατσισμού και της ξενοφοβίας με επίσης ανησυχητικά αποτελέσματα, όπως στην περίπτωση της Τυνησίας, ή και έχει χρηματοδοτήσει επί της ουσίας παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως στην περίπτωση της Λιβύης που δεν υπάρχει μεν συμφωνία αλλά υπάρχει συνεργασία εδώ και χρόνια από την πλευρά της ΕΕ. Όλα αυτά η Ευρώπη θα κληθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να τα αντιμετωπίσει.
Είναι απαραίτητο να υπάρχει συνεργασία σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, έχει όμως σημασία να υπάρχει ισορροπία σε αυτή τη συνεργασία. Για παράδειγμα η Τυνησία έχει πρωτίστως εκροή Τυνήσιων, που αυξάνεται λόγω της συνεχώς επιδεινούμενης οικονομικής κατάστασης με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την καθημερινότητα των πολιτών αλλά και λόγω της επιδείνωσης της πολιτικής κατάστασης στη χώρα. Η ενίσχυση της οικονομίας, των επενδύσεων, αλλά και η παροχή προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης για μετέπειτα πρόσληψη σε διμερές επίπεδο από χώρες μέλη, αποτελούν κίνητρα. Το ζητούμενο όμως είναι για τί αριθμούς μιλάμε, σε τί χρόνους, πόσες χώρες μέλη ουσιαστικά θα εμπλακούν και ποια τα απαιτούμενα από τη Τυνησία πέραν από τη μείωση των αφίξεων; Συνήθως σε τέτοιες συμφωνίες τα αποτελέσματα από την ευρωπαϊκή πλευρά είναι πενιχρά, με λίγες χώρες να συμμετέχουν και πολύ μικρούς αριθμούς επωφελούμενων. Αυτό καθιστά τις συμφωνίες αναποτελεσματικές και μακροπρόθεσμα μη υλοποιήσιμες.
Bρίσκει πρόσφορο έδαφος η ακροδεξιά
-Η μετανάστευση έχει επηρεάσει την άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη;
-Εν μέρει. Η άνοδος ακροδεξιών κομμάτων στην Ευρώπη δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο, παρατηρείται διάσπαρτα από τη δεκαετία του 1990 απλά γίνεται πολύ αργά και σταδιακά φτάνοντας πλέον στα μεγέθη που είναι σήμερα. Οι βάσεις επομένως υπήρχαν και προφανώς βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να ανθίσουν περαιτέρω από την περίοδο της Αραβικής Άνοιξης του 2011 οπότε και μετά που έχουμε αυξημένες παράτυπες ροές σε διάφορες χώρες της ΕΕ. Σε αυτό βέβαια συνεισφέρουν και έχουν ευθύνη όλα τα πολιτικά κόμματα που αναλαμβάνουν τις εκάστοτε κυβερνήσεις καθώς καλλιέργησαν ένα αφήγημα που συνδέει τη μετανάστευση με την (αν)ασφάλεια σε μια προσπάθεια προσέλκυσης ψηφοφόρων από τα άκρα. Έτσι συνεισέφεραν στη κανονικοποίηση μιας προβληματικής ρητορικής που είτε έμμεσα ή άμεσα θεωρεί υπεύθυνους τους μετανάστες για την κοινωνική και οικονομική ανασφάλεια, την αλλοίωση όπως οι ίδιοι πιστεύουν της εθνικής ταυτότητας, την αύξηση της ανεργίας κλπ. Και παρότι σχεδόν τίποτα από αυτά δεν ισχύει, υπάρχουν πολλαπλές έρευνες εδώ και χρόνια που δείχνουν τα οφέλη στις τοπικές κοινωνίες, η αδυναμία των πολιτικών κομμάτων να αντιμετωπίσουν τα καίρια οικονομικο-κοινωνικά προβλήματα της εποχής και πρωτίστως να ενισχύσουν όσους μένουν πίσω από την εξέλιξη της τεχνολογίας και της παγκοσμιοποίησης, έχει δημιουργήσει κρίση εμπιστοσύνης στο πολιτικό σύστημα και στρέφει τους ψηφοφόρους προς την άκρα δεξιά.
-Γιατί η ακροδεξιά είναι τόσο επιτυχημένη στο να εργαλιοποιεί υπέρ της κάθε κρίση που προκύπτει οικονομική κρίση, μεταναστευτικό πανδημία, πόλεμο στην Ουκρανία;
-Δεν ξέρω αν είναι πάντα τόσο πετυχημένη αλλά σίγουρα έχει μια ευκολία στο να κατασκευάζει «εχθρούς» και να εμφανίζει «λύσεις» σε ζητήματα που είναι δυσεπίλυτα. Προφανώς αυτές οι «λύσεις» είναι υπεραπλουστευμένες και συνήθως πλήρως αναποτελεσματικές ή και ανεφάρμοστες, αλλά απηχούν στο θυμικό μερίδας των ψηφοφόρων.
Αυξητική τάση παγκοσμίως
-Ποιες οι εκτιμήσεις για τις τάσεις των μεταναστευτικών ροών τα επόμενα χρόνια;
–Η κλιματική κρίση θα φέρει αλλαγές. Παρότι δεν αποτελεί απευθείας παράγοντα μετακίνησης, δημιουργεί τις συνθήκες που επιδρούν στην απόφαση για μετακίνηση. Δεν θα δούμε μόνο μετακίνηση μεταξύ χωρών του Νότου προς το Βορρά αλλά και εσωτερική μετακίνηση σε χώρες της Δύσης που θα αποτελέσει και αυτή επιβαρυντικό παράγοντα. Παράλληλα βλέπουμε ότι υπάρχει μια αυξητική τάση παγκοσμίως των ανθρώπων με προσφυγικό προφίλ, που θεωρούμε ότι θα συνεχιστεί, καθώς συνεχίζουν να υφίστανται τα αίτια που οδηγούν σε προσφυγικές ροές.
Η Ευρώπη οφείλει να παραμείνει ανοιχτός προορισμός
-Πολλοί πρόσφυγες και μετανάστες θέλουν διακαώς να έρθουν στην Ευρώπη, είτε προερχόμενοι από πολέμους είτε αναζητώντας καλύτερη ζωή. Πως μπορεί η ΕΕ να σταματήσει απελπισμένους ανθρώπους από το να βρίσκουν τρόπους να έρχονται;
-Ο αριθμός όσων επιχειρούν να έρθουν στην Ευρώπη είναι πολύ μικρότερος από όσους μετακινούνται σε γειτονικές περιοχές και μέχρι στιγμής τα δεδομένα που έχουμε από έρευνες δείχνουν ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν επιθυμεί ή και δεν μπορεί να έρθει στην Ευρώπη. Προφανώς η ευρωπαϊκή ήπειρος παραμένει ένας ελκυστικός προορισμός για πολλούς, τόσο οικονομικούς μετανάστες όσο και πρόσφυγες αλλά δεν αποτελεί το βασικό προορισμό. Οι κύριες χώρες φιλοξενίας προσφύγων παγκοσμίως δεν βρίσκονται σε ευρωπαϊκό έδαφος. Είναι η Τουρκία, το Ιράν και η Κολομβία, επομένως είναι σημαντικό οι Ευρωπαίοι να βλέπουν τη μετανάστευση όχι μόνο ευρωκεντρικά αλλά και στη βάση που αναλογεί.
Δεν θεωρώ ότι το ζητούμενο είναι να σταματήσει η ΕΕ τις μεταναστευτικές ροές αλλά να διαμορφώσει πολιτικές που να διευκολύνουν τη μετακίνηση σε συνθήκες ασφάλειας και για τις χώρες εισόδου και για τους ίδιους τους μετανάστες. Η Ευρώπη οφείλει, πρωτίστως στον εαυτό της και στην ιστορία της, να παραμείνει ανοιχτός προορισμός για αιτούντες άσυλο. Δεδομένου ότι χρειάζονται εργατικά χέρια οι ευρωπαϊκές οικονομίες και νεότερο ηλικιακά πληθυσμό, οφείλουν να στηρίξουν την οικονομική μετανάστευση όχι μόνο υψηλής ειδίκευσης αλλά πρωτίστως τη λεγόμενη χαμηλού κύρους εργασία. Θα υπάρξει ανάγκη για οικιακή εργασία, για φροντίδα ηλικιωμένων, για αγροτικές δουλειές, και ήδη το βλέπουμε στον τουριστικό τομέα.
Η προσέλκυση όμως εργαζομένων δεν είναι πλέον απλή. Υπάρχουν πολλές επιλογές στη παγκόσμια αγορά και οι μετανάστες επιλέγουν πλέον που θα πάνε. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να πρωτεραιοποιηθεί και η βελτίωση των συνθηκών εργασίας τους, η νόμιμη προσέλκυσή τους ώστε να μην οδηγούνται στην παραοικονομία αλλά και η προστασία των βασικών τους δικαιωμάτων. Η νόμιμη μετανάστευση σε όλες της τις εκφάνσεις έπρεπε να είναι η απόλυτη προτεραιότητα για τις χώρες μέλη- είναι το ουσιαστικό αντίβαρο τόσο σε μέτρα αποτροπής αλλά και μονόδρομος σε ένα κόσμο που θα συνεχίσει να μετακινείται.
Κανονικοποίηση ξενοφοβικής ρητορικής όχι μόνο στην Κύπρο
-Εκπλαγήκατε όταν πληροφορηθήκατε για τα πρόσφατα επεισόδια στην Κύπρο σε Λεμεσό και Πάφο ή ήταν σε μεγάλο βαθμό αναμενόμενα;
-Η αλήθεια είναι ότι εξεπλάγην αλλά δυστυχώς έχουμε δει παρόμοια φαινόμενα και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Υπάρχει, όχι μόνο στη Κύπρο αλλά και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες μια κανονικοποίηση της ξενοφοβικής ρητορικής που καλλιεργεί και ενθαρρύνει τέτοια φαινόμενα.
-Προβλέπετε πως το αντιμεταναστευτικό μένος όχι μόνο στην Κύπρο αλλά και σε άλλες χώρες θα πολλαπλασιαστεί καθώς διαιωνίζονται οι συνθήκες που το τρέφουν, για παράδειγμα ανασφάλεια, ανισότητες;
-Δυστυχώς νομίζω ότι θα συνεχίσει, καθώς οι συνθήκες που τρέφουν το ρατσισμό, τη ξενοφοβία και που οδηγούν στη χρήση βίας, θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Αλλά το στοίχημα είναι να είναι μεγαλύτερο το κομμάτι της κοινωνίας που θα σταθεί απέναντι και θα λειτουργήσει ως ανάχωμα. Και σε αυτό κρίσιμο ρόλο θα διαδραματίσει η σωστή ενημέρωση βασισμένη σε στοιχεία, έρευνες και τεκμηριωμένο λόγο και η παραδοχή ότι η μετανάστευση είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας και εξέλιξης. Το ζήτημα δεν είναι να περιοριστεί αλλά στο βαθμό που είναι εφικτό, να τη διαχειριστούμε με γνώμονα τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά και τις ανάγκες των κοινωνιών υποδοχής και προέλευσης.
