Άντρια Ζαχαρίου: Κληρονομώντας την κοινή μνήμη του χαμού

Μέσα από τα έργα της πρώτης της ατομικής έκθεσης, που παρουσιάζεται στη Σουηδία, η αναδυόμενη Κύπρια εικαστικός Άντρια Ζαχαρίου, παιδί της τέταρτης προσφυγικής γενιάς, εκφράζει το προσωπικό και οικογενειακό τραύμα του εκτοπισμού και στη συνέχεια επιχειρεί, συλλογικά, να το εξαγνίσει.

Με τις θεματικές της Μνήμης και του Τόπου καταπιάνεται η πρώτη ατομική έκθεση της Άντριας Ζαχαρίου. Η 23χρονη καλλιτέχνης επικεντρώνεται στα παρελκόμενα της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο για την κυπριακή κοινωνία, με όχημα μια πολύ προσωπική εμπειρία: την άρνηση του παππού της να προσφυγοποιηθεί και την απόφασή του να μείνει στο Ριζοκάρπασο ως εγκλωβισμένος μέχρι και το θάνατο του, το 2021.

Η έκθεση με τίτλο «How to represent, other’ s images and artist’ s view» είναι διατομική και παρουσιάζεται σε συνεργασία με τον ιρακινής καταγωγής Σουηδό δημιουργό ντοκιμαντέρ Γιάλντα Σλίβο στην αίθουσα τέχνης Verkstad στο Νόρσεπινγκ. Η επιλογή- επιμέλεια είναι του Ελληνοσουηδού ακαδημαϊκού και επιμελητή εκθέσεων Κωνσταντίνου Οικονόμου. Η έκθεση, που συνοδεύεται από σεμινάριο και εργαστήρι, πραγματοποιείται από τις 11 μέχρι τις 20 Μαρτίου, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Λινσέπινγκ, του οποίου ο Οικονόμου είναι επικεφαλής του Τμήματος Πολιτισμού, Κοινωνίας, Σχεδιασμού και Μέσων.

Επίκεντρο είναι η αναπαράσταση της προσωπικής και οικογενειακής εμπειρίας– με έμφαση στη νεότερη γενιά καλλιτεχνών και τη θέση της «μετά-μνήμης», καλύπτοντας δύο πτυχές της έννοιας της αναπαράστασης: τη δημιουργία εικόνων και ιστοριών και την κληρονόμηση του διαγενεακού τραύματος.

Το έργο της Άντριας Ζαχαρίου με τίτλο «Ενορία Ανάβρυσης 68» παρουσιάζεται στη Σουηδία με τη μορφή εγκατάστασης, που περιλαμβάνει φωτογραφίες, βίντεο, μακέτες, αρχιτεκτονικά σχέδια και ένα κομμάτι υφάσματος από το μνημειακών διαστάσεων σκέπασμα που κάλυψε το σπίτι του παππού της στο Ριζοκάρπασο, μετά τον θάνατό του. Το σκέπασμα αυτό ήταν μέρος μιας επιτελεστικής διαδικασίας που πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2023 στο κατεχόμενο χωριό.

Η Άντρια Ζαχαρίου στο Ριζοκάρπασο τον Μάρτιο του 2023, κατά τη διάρκεια της επιτελεστικής διαδικασίας.

Από την πλευρά του, ο Γιάλντα Σλίβο εργάστηκε με βάση μια συλλογή φωτογραφιών που άφησαν στον ασσυριακής καταγωγής πατέρα του στις αρχές της δεκαετίας του 1990 μέλη της κοινότητάς του στο Ιράκ, καθώς αποχωρούσαν διά της βίας στα βουνά υπό την απειλή των στρατευμάτων του Σαντάμ Χουσεΐν. Ο Σλίβο προσπάθησε να κατανοήσει την ιστορία αυτών των φωτογραφιών, μαζί με την ιστορία του πατέρα του και τον τρόπο που εκείνος τις χρησιμοποιούσε και τις ερμήνευε.

Το αντικείμενο ως «πρόσωπο»

Η κυπριακή καταγωγή αποτέλεσε για την -γεννημένη το 2001- Άντρια Ζαχαρίου την αφορμή επιλογής και μελέτης του θέματος της Μνήμης και του Τόπου. Μέλος μιας οικογένειας ελληνοκύπριων προσφύγων, αλλά και εγκλωβισμένων, τη σημάδεψε η απόφαση ενός μέλους της οικογένειάς της να παραμείνει σε συνθήκες εγκλωβισμού στο Ριζοκάρπασο και την οδήγησε στην αναζήτηση αι αναμνήσεων από τη ζωή τους στο κατεχόμενο χωριό.

Ενσωματώνει στο έργο της αντικείμενα και υλικά από τον ίδιο τον τόπο. Το αντικείμενο ως «πρόσωπο», γίνεται έτσι ο μάρτυρας και το όχημα της κοινωνικής μνήμης. «Μέσω του εικαστικού μου έργου, αποδεικνύω ότι η μνήμη σε συνδυασμό με την πρακτική γνώση διαφορετικών μορφών τέχνης μπορούν να αναδείξουν έργα που καταδεικνύουν βιώματα και πτυχές του παρελθόντος» σημειώνει η ίδια.

«Μέσα από την εικαστική μου πρακτική εκφράζω το προσωπικό και οικογενειακό τραύμα. Ενώ τα έργα δημιουργήθηκαν με πηγή έμπνευσης την δική μου ιστορία, ταυτόχρονα γίνονται μια συλλογική αφήγηση που εξαγνίζει το τραύμα του εκτοπισμού. Αφενός, είναι προσωπικά και κοινωνικά βιώματα, αφού μία πολύ μεγάλη μερίδα ανθρώπων ξεριζώθηκε τότε από τον τόπο της, τα σπίτια της. Αφετέρου, αποκτούν μια αντικειμενικότητα που αφορά έως και σήμερα όλο τον κόσμο, αφού η κοινή μνήμη του χαμού, του ξεριζωμού, της καταστροφής έμεινε και μένει ζωντανή για δεκαετίες» προσθέτει η νεαρή εικαστικός.

Για την ίδια, η κυπριακή της καταγωγή συνδέεται βαθιά με μια τεράστια παρακαταθήκη αναμνήσεων, καθώς και τις στιγμές που σημάδεψαν μέλη της οικογένειάς της κατά την περίοδο της τουρκικής εισβολής. Αυτά τα γεγονότα σημάδεψαν και την ίδια και την οδήγησαν στην αναζήτηση μνημών και αναμνήσεων από τη ζωή τους στο κατεχόμενο χωριό.

«Ενσωματώνω στο έργο μου υλικά από τον ίδιο τον τόπο, αναβιώνοντας κομμάτια ζωής του παρελθόντος της πατρώας γης. Αντικείμενα που ‘έρχονται’, ανασυντάσσονται και συντίθενται ως μια καταγραφή της ιστορίας του χρόνου. Συνδυάζοντας τη μνήμη και τον τόπο, καταδεικνύω νοσταλγικά ένα αυθεντικό παρελθόν. Το παρελθόν δεν χρησιμοποιείται μόνο για να νοηματοδοτήσει το παρόν, αλλά και για να κατασκευάσει την εικόνα ενός προσδοκώμενου μέλλοντος» εξηγεί η Άντρια Ζαχαρίου.

Η μνήμη πιο ισχυρή από την απεικόνιση

Η νεαρή δημιουργός παρατηρεί ότι η μνήμη, όσο και η διατήρηση της, είναι πιο ισχυρή δύναμη από την απεικόνιση. Αυτό αποδεικνύεται λόγω του ότι έχει την ικανότητα να δημιουργεί συναισθήματα και συνειδήσεις που μεταφέρονται αναλλοίωτα μέσα στο πέρασμα του χρόνου και καταλήγουν να γίνονται βιώματα. «Μέσα από μία συνεχή αναζήτηση μνημών, διαπίστωσα ότι πολλές από τις προσωπικές μου μνήμες προέρχονταν από τις μνήμες των προγόνων μου, δημιουργώντας μου πολύ δυνατά συναισθήματα, τα οποία αποτύπωσα και στα έργα μου» αναφέρει.

«Μέσω της μνήμης, μού δίνεται η ευκαιρία να δημιουργήσω τις δικές μου εικόνες, κάτι που θεωρώ πιο μοναδικό και ‘βαθύ’ από το να καταναλώνω συνεχώς τις ίδιες εικόνες που μου παρέχονται μέσω της ψηφιακής πραγματικότητας».

Η Άντρια Ζαχαρίου αντιλαμβάνεται την τέχνη ως κατάσταση. «Είναι για μένα μια συνθήκη στην οποία θα ήθελα να ζω γιατί μου δίνει δύναμη και θάρρος. Είναι ένα μέσο επικοινωνίας με το οποίο εξωτερικεύω απόψεις, ανησυχίες, συναισθήματα. Ιδιαίτερα στις μέρες μας, όπου η επικοινωνία έχει κλονιστεί, η τέχνη είναι ένας τρόπος αλληλεπίδρασης και ανταλλαγής ιδεών, σκέψεων και συναισθημάτων» αναφέρει.

Γεννημένη μόλις το 2001, έχει την πεποίθηση ότι η νέα γενιά είναι πάντα το κομμάτι μιας κοινωνίας. «Όταν αλλάζουν τα εργαλεία μιας εποχής αλλάζει τόσο η έκφραση όσο και ο τρόπος της. Η νέα γενιά αποτελεί ένα πολύ ισχυρό εργαλείο για την επίτευξη νέων, διαφορετικών και πιο καινοτόμων προσεγγίσεων. Πρέπει, λοιπόν, να πρωταγωνιστεί για να εξελίσσει την τέχνη και να την καθιστά πρωτοποριακή κι όχι στατική. Εξάλλου, βασικός στόχος της νέας γενιάς οφείλει να είναι η δημιουργία της επόμενης νέας γενιάς» λέει σχετικά.

Σχετικά με το πόσο πρέπει να συμπλέκεται το προσωπικό με το οικουμενικό στην τέχνη απαντά ότι αυτό εξαρτάται από το είδος και τον βαθμό της συμπλοκής. «Για παράδειγμα, μπορεί ένας καλλιτέχνης ή ένα έργο να συμβαδίζει με το κοινωνικά αποδεκτό, αλλά και να το ανατρέπει σε κάποιο βαθμό. Αντίστοιχα, μέσω του τρόπου σκέψης ενός εικαστικού, τα οικουμενικά όρια μπορούν να εμπλουτιστούν και να αναδιαμορφωθούν. Επομένως, δεν μπορεί να υπάρξει διαβάθμιση για μένα, αφού η τέχνη δεν πρέπει να περιορίζεται και να είναι σε καλούπια, αλλά να ανοίγει καινούριους δρόμους».

Έναυσμα από μια παλιά φωτογραφία

Στο σκεπτικό του έργου «Ενορία Ανάβρυσης 68» αναφέρει ότι μέσω του εικαστικού της έργου επιχειρεί να δείξει ότι η μνήμη σε συνδυασμό με την πρακτική γνώση διαφορετικών μορφών τέχνης μπορούν να αναδείξουν έργα που καταδεικνύουν βιώματα και πτυχές του παρελθόντος. «Κειμήλιο μου το σπίτι όπου ζούσε η μητέρα μου αλλά και η οικογένειά της πριν το 1974 και μέχρι το 1980 που έμειναν εγκλωβισμένοι, στον τόπο που οι ρίζες τους παραμένουν. Στο χώρο που ένιωθαν ασφάλεια και ανάπτυσσαν τον πυρήνα των κοινωνικών και οικογενειακών τους σχέσεων. Ωστόσο, αυτά έπαψαν να είναι βεβαιότητες και αποτελούσαν ζητούμενο για υποχρεωτικό εκτοπισμό. Εγκατέλειψαν τη μόνιμη κατοικία τους και αναζήτησαν ένα νέο και ασφαλέστερο τόπο διαμονής.

Μία φωτογραφία που προβάλλει δύο μονά κρεβάτια που είναι στρωμένα αλλά και σκεπασμένα με μονοσέντονο, ήταν το έναυσμα για το έργο με τίτλο «Ενορία Ανάβρυσης 68». Απεικονίζει το δεύτερο σπίτι του παππού της, στο οποίο έζησε μέχρι τον πρόσφατο θάνατό του και συγκεκριμένα το δωμάτιο των καλεσμένων. Ο λόγος που ο εγκλωβισμένος παππούς έφτιαξε τα κρεβάτια ήταν γιατί περίμενε τα αγαπημένα του πρόσωπα να γυρίσουν σπίτι. Δείγμα προσδοκίας, ότι το αγαπημένο του χωριό που δεν εγκατέλειψε ποτέ, θα ήταν ξανά ελεύθερο.

Η φωτογραφία καταγράφει την πρόθεση του παππού και μεταφέρει το συναίσθημα της ελπίδας, της αισιοδοξίας και της αναμονής. «Αυτά τα αισθήματα αποφάσισα να τα μεταφέρω κι εγώ σκεπάζοντας το παρατημένο σπίτι του παππού μου, το πρώτο του σπίτι, που είχε αφήσει λίγα χρονιά μετά τον αποχωρισμό με τη γυναίκα και τα παιδιά του για την κάθοδό τους στις ελεύθερες περιοχές» τονίζει.

Μετά από έρευνα που είχε κάνει για την επιλογή του υφάσματος, είχε καταλήξει στο λεγόμενο ύφασμα χασές. Ένα βαμβακερό άσπρο ύφασμα, το οποίο χρησιμοποιείται κυρίως ως σεντονόπανο.

«Με τη βοήθεια αρχιτέκτονα, βρήκαμε τις διαστάσεις του σπιτιού και δημιουργήσαμε το αρχιτεκτονικό σχέδιο. Το ύφασμα αφού κόπηκε και ράφτηκε στις διαστάσεις του σπιτιού, στις ελεύθερες περιοχές της Κύπρου, μεταφέρθηκε στις κατεχόμενες περιοχές όπου θα γινόταν η κάλυψή του. Αφού το σπίτι ενισχύθηκε με σχοινιά, στη συνέχεια έγινε η κάλυψη με τη βοήθεια των συγγενών μου και κάποιων εγκλωβισμένων νέων του χωριού. Παραλείποντας τις τέσσερεις κολόνες του σπιτιού, τις προσομοιώσεις της αναμονής».

Σύμφωνα με τη δημιουργό, η διαδικασία αλλά και η συμβολή μελών της οικογένειας του παππού, έχουν σκοπό να εξαγνίσει την τραυματική εμπειρία του πολέμου αλλά και της οικογένειας που αποκόπηκε βίαια. «Μια εικαστική πράξη που θρηνεί το παρελθόν αλλά αποθέτει τις ελπίδες της στο απρόσμενο μέλλον».

Η επιλογή της εποχής, για την υλοποίηση της δράσης δεν ήταν τυχαία, καθώς η Άντρια Ζαχαρίου πιστεύει πολύ στη δύναμη της άνοιξης και σε αυτό που συμβολίζει, την ελπίδα. «Αφού η φύση η ίδια μας επιβεβαιώνει πως, όπως ακριβώς μετά τον χειμώνα έρχεται η άνοιξη, έτσι και μετά το σκοτάδι έρχεται το φως. Ένα σπίτι περιτριγυρισμένο και συνοδευόμενο με πολλά χρώματα, με υπέροχες μυρωδιές από τα ανθισμένα αγριολούλουδα που το χαρακτηρίζουν, ‘αναμένει’ υπομονετικά την επιστροφή των ιδιοκτητών του».

Με το σκέπασμα, το παρατημένο σπίτι απόκτησε μια άλλη διάσταση, έπαψε να είναι μια απλή κατασκευή τοίχων. «Η μνήμη ενεργοποιείται και λειτουργεί ως μηχανισμός ‘διαχείρισης’ του παρελθόντος. Τα ίχνη των αναμνήσεων γίνονται πιο δυνατά, πιο ισχυρά. Μια επιτελεστική διαδικασία, κατανοητή σε θραύσματα και κομμάτια που θα αφηγείται την ιστορία της οικογένειας» σημειώνει η Κύπρια εικαστικός.

Ποια είναι η Άντρια Ζαχαρίου

Γεννήθηκε το 2001 στη Λάρνακα, με καταγωγή από την Αμμόχωστο. Έχει αποφοιτήσει το 2023 από τη Σχολή Καλών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου. Το 2022 συμμετείχε με το πρόγραμμα Erasmus για 6 μήνες στο πανεπιστήμιο της Γρανάδας στην Ισπανία, Facultad de Bellas Artes. Το 2023 επιλέχθηκε από τη διεθνή καλλιτεχνική επιτροπή του οργανισμού EMPACT για το NAHR Residency που πραγματοποιήθηκε στο Βαλ Τελέγκιο της Ιταλίας. Ακολούθως, της δόθηκε η υποτροφία Emerging Artist Residency Program (Σεπτέμβριος Οκτώβριος 2023) από τον καλλιτεχνικό οργανισμό MeMeraki Artist Residency στη Λεμεσό. Επίσης, το περιοδικό gr με έδρα την Αθήνα, την επέλεξε και παρουσίασε μέρος του καλλιτεχνικού της έργου.

Μέχρι στιγμής, έχει παρουσιάσει δουλειά της μέσα από ομαδικές εκθέσεις σε Κύπρο και Ελλάδα. Τον Μάρτιο του 2024 μετά από πρόσκληση του Τμήματος Πολιτισμού, Κοινωνίας, Σχεδιασμού και Μέσων (KSFM) του Πανεπιστήμιου του Λινσέπινγκ πραγματοποιεί την πρώτη της ατομική έκθεση στο Νόρσεπινγκ της Σουηδίας.