Πέτρος Πανάου: Είμαστε φτιαγμένοι από λέξεις

Εδώ και χρόνια διδάσκει παιδική λογοτεχνία στην Κύπρο και τις ΗΠΑ κι έφτασε να είναι σήμερα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Τζώρτζια, με το ακαδημαϊκό του έργο να επικεντρώνεται στο συγκεκριμένο αντικείμενο και στην καλλιέργεια της κοινωνικής φαντασίας μέσα από τη λογοτεχνία. Για το πρώτο του νεανικό μυθιστόρημα «Επιχείρηση Λόγος: Το μυστήριο του κινητού», o Πέτρος Πανάου έλαβε πρόσφατα ομόφωνα το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για Μεγάλα Παιδιά και Εφήβους για εκδόσεις του έτους 2022. Σε ένα βιβλίο με έντονα στοιχεία αστυνομικής πλοκής και επιστημονικής φαντασίας, η κριτική επιτροπή διέκρινε «το αναπάντεχο χιούμορ μιας πρωτοπρόσωπης εφηβικής αφηγηματικής φωνής, σε ύφος ρέον και αυτοσαρκαστικό» που «περιγράφει τον συναισθηματικό κυκεώνα που βιώνει ένας έφηβος».

-Είναι τόσο πρόδηλη όσο μοιάζει η διαδρομή από την ακαδημαϊκή μελέτη της παιδικής λογοτεχνίας στην κατάθεση ενός προσωπικού βιβλίου; Θεωρητικά, ναι. Εξαρχής ήθελα να μελετώ, να διδάσκω, αλλά και να γράφω λογοτεχνία για παιδιά και νέους. Στην πράξη, όμως, η διαδρομή δυσκόλεψε. Το βιοποριστικό, ας πούμε, είναι σημαντικό μέρος της διαδρομής. Κανείς δεν μπορεί να ζήσει ως επαγγελματίας συγγραφέας παιδικής/ νεανικής λογοτεχνίας στον ελληνόφωνο χώρο. Οπότε, αναγκαστικά για αρκετά χρόνια η δουλειά μου ως ακαδημαϊκός είχε προτεραιότητα. Μόνο όταν το Πανεπιστήμιο της Τζώρτζια, όπου εργάζομαι τα τελευταία οκτώ χρόνια, αποφάσισε να στηρίξει και να αναγνωρίσει τη λογοτεχνική μου γραφή ως σημαντικό κομμάτι του έργου που επιτελώ, μπόρεσα να αφιερώσω περισσότερο χρόνο και ενέργεια στο δημιουργικό κομμάτι της παιδικής λογοτεχνίας. Και γι’ αυτό, θα τους είμαι για πάντα ευγνώμων. Είναι, επίσης, και το θέμα της ταυτότητας ή της δημόσιας εικόνας που έχει κάποιος.

–Με ποια έννοια; Η επιτυχία στην ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, ενδεχομένως να λειτουργεί κάποτε ως τροχοπέδη στη συγγραφική καριέρα. Οι άνθρωποι στον χώρο έχουν συνηθίσει να με βλέπουν ως καθηγητή πανεπιστημίου κι αυτό μπορεί να τους εμποδίζει να με δουν ως αξιόλογο συγγραφέα. Δεν είναι τυχαίο, νομίζω, το ότι βίωσα έντονα την απόρριψη και την απαξίωση, μέχρι να μπορέσω να βρω στις Εκδόσεις Τελεία τους συνεργάτες που με αγκάλιασαν ως δημιουργό και πίστεψαν στα βιβλία μου. Ευγνώμων είμαι, επίσης, σε ομότεχνους συγγραφείς και συνάδελφους καθηγητές σε Κύπρο και Ελλάδα, που ποτέ δεν με είδαν μονοδιάστατα. Ο Κυπριακός Σύνδεσμος Παιδικού Νεανικού Βιβλίου, για παράδειγμα, το 2022 με κάλεσε να μιλήσω ως ακαδημαϊκός στο Σπίτι της Κύπρου και την επόμενη χρονιά με κάλεσε να μιλήσω ως συγγραφέας.

–Ποιοι άλλοι παράγοντες ανέδειξαν τον δημιουργικό σας ρόλο; Σημαντικός παράγοντας υπήρξε και η θετική ανταπόκριση των αναγνωστών στο πρώτο μου μυθιστόρημα, η οποία επιστεγάστηκε με διακρίσεις όπως το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για Μεγάλα Παιδιά και Εφήβους και η διεθνής λίστα White Ravens. Πάντως, είναι σημαντικό να πούμε πως, παράλληλα, ο ένας ρόλος μπορεί να ευεργετεί και να ενισχύει τον άλλο. Η ακαδημαϊκή ενασχόληση με την παιδική και νεανική λογοτεχνία πληροφορεί και εμπλουτίζει το συγγραφικό μου έργο, αφού μού επιτρέπει να κρίνω, να συγκρίνω, να αναθεωρώ και να αναλύω τα δικά μου λογοτεχνικά κείμενα.

–Ποιοι συνειρμοί και ποιες προσλαμβάνουσες σάς οδήγησαν στη συγγραφή αυτού του βιβλίου; Ο πρωταγωνιστής ανακαλύπτει ένα περίεργο κινητό, το ΛΟΓΟΣ-L1, μέσα σ’ ένα βιβλίο στην αγαπημένη του δημοτική βιβλιοθήκη. Παρόμοια με τη διαδικασία του πειράματος στις διάφορες επιστήμες, συχνά κάποιος που γράφει επιστημονική φαντασία ξεκινά το συγγραφικό πείραμα μ’ ένα ερώτημα που θέλει να διερευνήσει: «Τι θα γινόταν αν…» Στη δική μου περίπτωση, άρχισα να γράφω το «Επιχείρηση Λόγος» θέλοντας να διερευνήσω τι θα γινόταν αν έπεφτε στα χέρια ενός κοινωνικά αμήχανου και «άφωνου» 15χρονου μια συσκευή που να του επιτρέπει να ελέγξει τον λόγο των άλλων. Τι θα έκανε μ’ αυτή την τεράστια δύναμη; Και πώς θα χρησιμοποιούσαν τη δύναμη αυτή οι ενήλικες που επιδιώκουν την εξουσία με οποιοδήποτε κόστος; 

–Ποια άλλα ερωτήματα τίθενται στο βιβλίο; Το ερώτημα που διερευνώ αφηγηματικά είναι αρκετά ευρύτερο: Πόση δύναμη έχει η γλώσσα τελικά και πώς μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε για ν’ αλλάξουμε τον εαυτό μας, τους άλλους, τον κόσμο μας;

–Υπάρχει απάντηση σ’ αυτό; Οι ακαδημαϊκές μου περιπλανήσεις μ’ έχουν οδηγήσει στο συμπέρασμα πως είμαστε φτιαγμένοι από λόγια, από λέξεις. Σχεδόν κάθε πτυχή του εαυτού μας στηρίζεται στον λόγο. Είναι μέσα από λέξεις και ιστορίες που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας, τους άλλους, τον κόσμο. Οι «κοσμοθεωρίες» μας τι είναι; Λόγος. Γι’ αυτό κι όταν θέλουμε ν’ αλλάξουμε τον εαυτό μας, τους άλλους ή τον κόσμο μας, πρέπει πρώτα να αλλάξουμε τις λέξεις και τις ιστορίες μας. Οι λέξεις έχουν τη δύναμη για απροσμέτρητο καλό ή απύθμενο κακό. Αυτό διαπιστώνει κι ο Ρένος μέσα από τη χρήση του ΛΟΓΟΣ-L1.

–Τι είναι αυτό που σάς γοητεύει στην επιστημονική φαντασία; Ο Ισαάκ Ασίμοφ είχε πει πως η επιστημονική φαντασία είναι το μοναδικό λογοτεχνικό είδος που συστηματικά διερευνά τη φύση των αλλαγών που επέρχονται. Όμως, πρώτα και κύρια, η επιστημονική φαντασία διερευνά, κρίνει και αναλύει το παρόν. Ο δυστοπικός κόσμος του «Επιχείρηση Λόγος» χαρακτηρίζεται από ξενοφοβία και ρατσισμό. Οι πολίτες αφήνονται να παρασυρθούν από λαϊκιστές πολιτικούς που υποδαυλίζουν αισθήματα φόβου, οργής και μίσους και οδηγούν τον όχλο σε απεχθείς πράξεις βίας.

–Και θα υπάρξει συνέχεια στην ιστορία αυτή; Η συνέχεια της ιστορίας, το «Επιχείρηση Αντί-Λόγος», αναμένεται να κυκλοφορήσει σε λίγες βδομάδες. Στο δεύτερο βιβλίο, ο κόσμος του Ρένου βρίσκεται πλέον σε εμπόλεμη κατάσταση. Μήπως αυτό σας θυμίζει κάτι από το παρόν μας…; Ο Πίτερ Χόλιντεϊλ πολύ επιτυχημένα έχει πει πως ένα μεγάλο μέρος κάθε λογοτεχνικού έργου δεν γράφεται από τον συγγραφέα του, αλλά από τον κόσμο μέσα στον οποίο ο συγγραφέας ζει και δημιουργεί.

–Πώς η λογοτεχνία αναδεικνύει κρυφές ή παραγνωρισμένες οπτικές γωνίες του κόσμου μας; Μια πλουραλιστική, ποιοτική λογοτεχνία μπορεί να λειτουργήσει ως αντίδοτο στη μαζική κουλτούρα που τα διάφορα κέντρα εξουσίας προσπαθούν να μάς επιβάλουν. Κάποιος που διαβάζει ιστορίες με ποικίλους ήρωες, πλοκές, σκηνικά, θεματικές, πιο δύσκολα εγκλωβίζεται σε στενόμυαλες προσεγγίσεις και στερεότυπα. Η ακαδημαϊκός Κέλι Γουίσμαν περιγράφει την «ακτινοβόλο ανάγνωση», έναν συγκεκριμένο τρόπο λογοτεχνικής ανάγνωσης που επιστρατεύει και καλλιεργεί την κοινωνική φαντασία στον μέγιστο βαθμό. Στηρίζεται στην εξωστρέφεια, αφού ενεργοποιεί την κοινωνική μας φαντασία επιτρέποντάς μας να μεταφερθούμε έξω από τον δικό μας εαυτό.

–Με ποιον τρόπο η παιδική λογοτεχνία συνδέεται με την κοινωνική φαντασία; Η λογοτεχνία, ειδικά η παιδική λογοτεχνία, ερεθίζει και αναπτύσσει την κοινωνική μας φαντασία. Είναι ταυτόχρονα προϊόν και μέσο κοινωνικής φαντασίας. Για να γράψουμε αλλά και να διαβάσουμε λογοτεχνία, καλούμαστε να φανταστούμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια κάποιου άλλου, του λογοτεχνικού ήρωα. Να φανταστούμε πως είμαστε κάποιος άλλος, ίσως κάποιος πολύ διαφορετικός από τον πραγματικό μας εαυτό. Κοινωνική φαντασία είναι, λοιπόν, η ικανότητα του αναγνώστη να προσλαμβάνει τις σκέψεις, συναισθήματα και εμπειρίες λογοτεχνικών χαρακτήρων, αλλά και να προεκτείνει τη σκέψη του πέρα απ’ αυτό που παρουσιάζεται στο κείμενο για να φανταστεί τις σκέψεις, συναισθήματα και εμπειρίες άλλων ανθρώπων.

-Γιατί η νέα γενιά γυρίζει όλο και περισσότερο την πλάτη στη λογοτεχνία; Δεν συμφωνώ μ’ αυτή τη διαπίστωση. Προσεγγίζοντας το ερώτημα καθαρά εμπειρικά, δεν θεωρώ πως η δική μου γενιά διάβαζε περισσότερο στην παιδική και νεανική ηλικία σε σχέση με τους νέους του σήμερα. Και, σίγουρα, η γενιά των γονιών μας δεν διάβαζε περισσότερο από τη δική μας. Διαχρονικά, οι ενήλικες έχουμε την τάση να κατηγορούμε τις νέες γενιές για διάφορα, συμπεριλαμβανομένης της μειωμένης φιλαναγνωσίας. Πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί όταν κάνουμε τέτοιου είδους γενικεύσεις, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος της αυτοεκπληρούμενης προφητείας.

–Έχετε υπόψη σας κάποιες πιο ενθαρρυντικές ενδείξεις; Δεν γνωρίζω σχετικές έρευνες στην Κύπρο, αλλά πρόσφατες έρευνες στον ελλαδικό χώρο έχουν καταγράψει ενθαρρυντικά συμπεράσματα. Για παράδειγμα, έρευνα του ΟΣΔΕΛ για την αναγνωστική συμπεριφορά διαπιστώνει πως ενώ το 2004 μόλις το 34% των νέων και ενηλίκων είχε διαβάσει κατά το τελευταίο έτος ένα βιβλίο, το 2010 το ποσοστό αυτό ανέβηκε στο 43% και το 2021 στο 65%. Παράλληλα, παρατηρεί άνοδο στο μέσο πλήθος βιβλίων που διάβασαν οι αναγνώστες (από 5,8 μ.ό. το 2010 σε 8,1 το 2021) και αύξηση στο ποσοστό γονέων αναγνωστών στα ελληνικά νοικοκυριά. Επίσης, ενώ το 2010 το διάμεσο πλήθος βιβλίων που υπήρχαν στα ελληνικά νοικοκυριά ήταν 40, το 2021 ήταν 90. Και το 2010 το διάμεσο πλήθος βιβλίων στα παιδικά/ εφηβικά χρόνια δηλωνόταν σε μόλις 6, ενώ το αντίστοιχο πλήθος για το 2021 ήταν 30.

–Δηλαδή, όλα βαίνουν καλώς ως προς τη φιλαναγνωσία; Υπάρχει, βέβαια, μεγάλο περιθώριο βελτίωσης. Το ΕΠΙΨΥ βρήκε πως το Φθινόπωρο του 2022 οι δύο στους πέντε έφηβους 11, 13 και 15 ετών διάβαζαν εκείνη την περίοδο κάποιο λογοτεχνικό βιβλίο εκτός σχολείου. Άρα, τρεις στους πέντε δεν διάβαζαν.

–Πώς μπορούμε να φέρουμε αυτούς τους έφηβους πιο κοντά στο βιβλίο; Είναι σημαντικό να δούμε πώς τα δημογραφικά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τους σχετίζονται με τις αναγνωστικές τους στάσεις και συνήθειες. Θεωρώ πως μια ολιστική πολιτισμική, εκπαιδευτική, οικονομική, κοινωνική πολιτική, μπορεί να φέρει ακόμα περισσότερα παιδιά και νέους κοντά στο βιβλίο. Αυτή θα πρέπει να επικεντρώνεται στο πώς μπορούμε να δώσουμε στα αγόρια αντρικά πρότυπα αναγνωστών, πώς μπορούμε να αφήσουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο στους εφήβους και πώς μπορούμε να δώσουμε μεγαλύτερη πρόσβαση στο βιβλίο σε παιδιά από χαμηλότερο κοινωνικο- οικονομικό υπόβαθρο.

INFO Ο Πέτρος Πανάου συμμετέχει στο διήμερο συνέδριο με θέμα «Προγράμματα Φιλαναγνωσίας σε Σχολικές Μονάδες και Βιβλιοθήκες» που διοργανώνει στις 3 & 4 Νοεμβρίου ο Κυπριακός Σύνδεσμος Παιδικού Νεανικού Βιβλίου σε συνεργασία με το ΥΠΑΝ, την ΠΟΕΔ, το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και τη Read Library, στο οίκημα της ΠΟΕΔ και στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, αντίστοιχα.

* Το δεύτερό του μυθιστόρημα «Επιχείρηση ΑΝΤΙ-ΛΟΓΟΣ – Το Μυστήριο του Κινητού 2» θα κυκλοφορήσει τον Νοέμβριο, ενώ το πρώτο του εικονογραφημένο βιβλίο αναμένεται να εκδοθεί το 2024.

Ελεύθερα, 29.10.2023