Η ζωή είναι υποκειμενική εμπειρία. Η τύχη παίζει τον ρόλο της ήδη από την αρχή της γέννησης. Το άτομο γεννιέται σε συγκεκριμένο τόπο, χρόνο και περιβάλλον. Μπορεί να μην επιλέγει το ίδιο τη γέννησή του, αλλά σίγουρα επιλέγει το πώς θα ζήσει. Ή, όχι;
Οι επιλογές που βαρύνουν κάποιον αφορούν τη στάση του απέναντι στα πράγματα, στην «τύχη», στις ευχάριστες και τις δυσάρεστες καταστάσεις που αναμφισβήτητα θα συμβούν. Δεν προβαίνουν όμως όλοι οι άνθρωποι στην ίδια αντιμετώπιση των πραγμάτων. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται στο περιβάλλον του. Και αυτό σημαίνει ότι πολλές φορές το θεωρεί δεδομένο. Πόσο συχνά όμως συνειδητοποιεί ότι ζει χάρη στο τυχαίο γεγονός της ύπαρξής του και δεν θα έχει δεύτερη ευκαιρία; Πόσες φορές αφήνει την ευδαιμονία να αποδράσει από τη συνείδησή του;
Το να είναι κάποιος ικανοποιημένος με τη ζωή του – ίσως και με τον εαυτό του- είναι συχνά δύσκολη υπόθεση, όσα κι αν θεωρεί ότι κατέχει. Πάντα κάτι θα λείπει. Ο Επίκουρος αναγνωρίζει την ικανότητα του ανθρώπου- του ίδιου ανθρώπου που θα υπομείνει τις συμφορές με αξιοπρέπεια- να απολαμβάνει τη γαλήνη και την ηρεμία. Να παραμένει ατάραχος, να είναι ευγνώμων που ζει σε ευδαιμονία. Κάποιος μπορεί να είναι ευτυχισμένος στη διάρκεια της ζωής του συνειδητά. Όποιος δεν συνειδητοποιεί τα καλά του βίου, προσβλέποντας απλώς στο μέλλον του, είναι αχάριστος, διδάσκει:
«Αχάριστη απέναντι στα περασμένα αγαθά είναι η ρήση που λέει ‘να κοιτάς τον σκοπό ενός μακρόχρονου βίου’» Επίκουρου Προσφώνησις 75
Τα πολλά χρόνια δεν οδηγούν σε μεγαλύτερη ευδαιμονία. Αντιθέτως, η ευγνωμοσύνη που εκφράζεται στο παρόν, τόσο για τα περασμένα όσο και για τα παρόντα, συνιστά το ευ ζην. Μόνο η ευγνωμοσύνη αναγνωρίζει την ευδαιμονία και την κάνει συνείδηση.
«Πρέπει να θεραπεύουμε τις συμφορές, μέσω της ευγνωμοσύνης για τα περασμένα γεγονότα (τῇ τῶν ἀπολλυμένων χάριτι) και μέσω της γνώσης ότι δεν είναι δυνατόν να ανατρέψουμε ένα γεγονός». Επίκουρου Προσφώνησις 55
Η επικούρεια φιλοσοφία μετατρέπει την ευγνωμοσύνη σε άσκηση. Οι οπαδοί του Επίκουρου ανακαλύπτουν τη γαλήνη της ψυχής μέσα από τη νοητική ενατένιση των δυσκολιών που θα μπορούσαν να τους συμβούν. Η προμελετημένη και εκούσια εποπτεία των αρνητικών εμπειριών, μπορεί να οδηγήσει σε μια άβολη συναισθηματική κατάσταση η οποία αναδεικνύεται τελικά προσωρινή. Αποτέλεσμα η ευγνωμοσύνη του ατόμου για την ύπαρξή του.
«Είναι γλυκό, όταν κύματα αναταράσσουν την φουρτουνιασμένη θάλασσα, να κοιτάς (spectare) τις μεγάλες συμφορές του άλλου απ’ τη στεριά, όχι γιατί είναι ευχάριστο να στήνεις γιορτή για τα δεινά του, αλλά γιατί είναι γλυκό να ξέρεις πως γλίτωσες τα βάσανα. […] Μα τίποτε δεν είναι πιο γλυκό από το να είσαι οχυρωμένος, στο βασίλειο των διδαγμάτων των σοφών, σαν σε γαλήνιο ναό, και από εκεί να εποπτεύεις (despicere) τους άλλους και να τους βλέπεις (videre) να περιπλανιούνται ολόγυρα, αναζητώντας τον δρόμο για την άσκοπη ζωή τους, να μάχονται με τον νου τους και ν’ αγωνίζονται για την ευγενική καταγωγή, καθώς μερόνυχτα μοχθούν να σκαρφαλώσουν στην πιο ψηλή κορφή του πλούτου και των αγαθών.» Λουκρήτιος, De rerum natura 2.1-13
Μπορεί, ίσως, ένας οδυνηρός θάνατος να ανατρέψει μία ευδαίμονα ζωή; Ο φιλόσοφος απαντά με τον δικό του θάνατο. Ακόμη και ο Στωικός Σενέκας εκφράζει τον θαυμασμό του απέναντι στη στάση ζωής του Επίκουρου, απαύγασμα της φιλοσοφίας του:
«Σύμφωνα με τον Επίκουρο, υπάρχουν δυο αγαθά, από τα οποία αποτελείται η ευδαιμονία: το πρώτο χάρη στο οποίο η ψυχή δεν πονά και το δεύτερο εκείνο χάρη στο οποίο η ψυχή είναι χωρίς ταραχή. Και υπάρχουν και άλλα πράγματα που, αν και θα προτιμούσε να μην συμβούν, εντούτοις τα επαινεί και τα εγκρίνει, όπως για παράδειγμα το είδος της αντοχής, σε καιρούς κακής υγείας και σοβαρής ταλαιπωρίας, στο οποίο αναφέρθηκα πριν από λίγο, και το οποίο επέδειξε ο Επίκουρος εκείνη την τελευταία και ευλογημένη ημέρα της ζωής του. […] «Και όμως», λέει, «εκείνη η μέρα ήταν παρ’ όλα αυτά ευτυχισμένη». Και κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να περάσει μια τέτοια μέρα ευτυχισμένος αν δεν κατέχει το υπέρτατο αγαθό» Σενέκας, Ηθικές επιστολές 66
Η συνειδητοποίηση της ευδαιμονίας που βιώνει το άτομο είναι συνυφασμένη με την ευγνωμοσύνη. Το παρόν δεν μπορεί να καθορίσει το παρελθόν, το οποίο μπορεί να αποτελέσει πηγή ευδαιμονίας. Η ύπαρξη δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο ευγνώμων.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
[email protected]
