Τη γνωρίσαμε ως βασική τραγουδίστρια του Μάνου Χατζιδάκι, όμως μια άλλη σημαντική πλευρά της είναι η σύνθεση και ερμηνεία δικών της τραγουδιών που έγιναν σημείο αναφοράς του φεμινισμού στην Ελλάδα. Μιλήσαμε με τη Νένα Βενετσάνου, με αφορμή τη συναυλία που θα δώσει στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Λευκωσίας στις 3 Οκτωβρίου, στη μνήμη της Κλέλιας Πετρίδου, μουσικού και αρχιτέκτονος. Στη συνέντευξή μας η συζήτηση επανέρχεται συχνά στη φεμινιστική της δράση μέσα από την τέχνη, από το 1977 στα 24 χρόνια της με το Φεμινιστικό Αυτόνομο Κίνημα, ως σήμερα, με μια ομάδα κατά των γυναικοκτονιών.
–Πώς ξεκίνησε η σχέση σας με την Κύπρο; Είχα έρθει για πρώτη φορά το 1980 στο Φεστιβάλ Λεμεσού, το οποίο γινόταν τότε για πρώτη φορά. Ξαναήρθα αρκετές φορές και δημιούργησα πολύ καλές συνεργασίες με την Κύπρο. Μέσα από τη δουλειά γνώρισα αρκετούς Κύπριους τους οποίους υπεραγαπώ. Έχω και καρδιακούς φίλους.
–Τι σας ώθησε να απαντήσετε θετικά στην πρόσκληση του Φεστιβάλ του Δήμου Λευκωσίας για τη συναυλία-αφιέρωμα στην Κλέλια Πετρίδου; Πρώτα απ’ όλα η απώλεια της Κλέλιας με συγκλόνισε. Ήταν μια προσωπικότητα εντελώς ξεχωριστή. Είχε κάνει πολλά πράγματα για τον σύγχρονο πολιτισμό του τόπου. Μια σημαντική της δραστηριότητα ήταν η φροντίδα για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Δούλεψε για την προσβασιμότητα αυτών των ανθρώπων, κάτι που ουσιαστικά σημαίνει την απελευθέρωση και την αυτονομία τους. Η φιλία της με την Αρλέτα με έφερε πιο κοντά στην Κλέλια. Φιλοξενούσα την Αρλέτα αρκετά καλοκαίρια στο σπίτι μου στο Πόρτο Ράφτη, και όταν μιλούσε με την Κλέλια στο ίντερνετ, κάποιες φορές έμπαινα κι εγώ στη σύνδεσή τους. Άκουσα την Κλέλια να τραγουδά και να παίζει κιθάρα και ήτανε γλυκόλαλη. Μου άρεσε που δεν ήταν κραυγαλέα. Μου αρέσουν αυτοί οι άνθρωποι που συμμετέχουν στα κοινά μ’ έναν τρόπο διακριτικό. Τη θαύμαζα πολύ γι’ αυτό. Μετά, όταν η Αρλέτα έφυγε από τη ζωή, είχαμε μια επικοινωνία με την Κλέλια. Είναι πολύ σημαντικό που οι φίλοι της πρότειναν αυτό το αφιέρωμα στη μνήμη της.
–Τι τραγούδια θα περιλαμβάνει η συναυλία; Καταρχήν θα είναι όλη αυτή η εποχή του διαλόγου με την κιθάρα, ένα πολύ βασικό όργανο για το ελληνικό τραγούδι. Ο Μαυρουδής άλλαξε τη συνοδεία των τραγουδιών, την έκανε πιο πλήρη με την κιθάρα. Εκεί που στη δεκαετία του ’60 η κιθάρα ήταν μία απλή συνοδεία, έγινε ξαφνικά ισότιμη με το τραγούδι. Αυτή ήταν μια μεγάλη προσφορά του Μαυρουδή. Απ’ εκεί και πέρα ξεπήδησε ένα ολόκληρο κίνημα, το Νέο Κύμα, που στήριξε ψυχές σε μια δύσκολη περίοδο για την ελληνική Ιστορία. Δόθηκε στη νεολαία το κοινωνικό τραγούδι. Έχω κάνει μια επιλογή από αυτά τα λυρικά τραγούδια, θα παρουσιάσω επίσης μια επιλογή δικών μου τραγουδιών από τη δεκαετία του ’80 που ξεκίνησα. Τα τραγούδια μου έχουν επίσης μια διάσταση πολιτική, δηλαδή θέτουν και διεκδικούν κοινωνικά θέματα. Επίσης, μαζί με τη σαντουρίστρια Βερόνικα Αλωνεύτου θα πούμε μικρασιάτικα και νησιώτικα, που είναι πραγματικά τα αγαπημένα μου. Απ’ εκεί και πέρα θα έχουμε και τραγούδια που έμαθα ότι αγαπούσε η Κλέλια. Θα είναι ένα ρεσιτάλ που θα στηρίζεται στην κιθάρα και το ακορντεόν.
–Ως ερμηνεύτρια και συνθέτρια είχατε μια καλλιτεχνική αυτονομία και ανεξαρτησία. Πόσο δύσκολο ήταν να το πετύχετε; Ήταν αρκετά δύσκολο, αν και δεν ξεκίνησα για να γίνω τραγουδοποιός. Η φωνή μου ήταν το βασικό όργανο. Όταν γνωρίστηκα με τον Αλέκο τον Πατσιφά, με δοκίμαζε σε διάφορα τραγούδια συνθετών. Τότε έγραφα κι εγώ τραγούδια, τα πρώτα φεμινιστικά στην Ελλάδα, ενώ συμμετείχα στο κίνημα των γυναικών. Αυτό του έκανε εντύπωση. Επίσης, όταν του έπαιξα τα γαλλικά τραγούδια που έκανα σε ποίηση του Πωλ Ελυάρ, ενθουσιάστηκε. Με ενθάρρυνε πολύ, έτσι έγινα και συνθέτρια.
–Στο ευρύ κοινό είστε γνωστή ως τραγουδίστρια του Χατζιδάκι. Ναι, δεν είμαι καταξιωμένη ως τραγουδοποιός, ο κόσμος με ξέρει ως ερμηνεύτρια των τραγουδιών του Χατζιδάκι. Για 15 χρόνια τραγουδούσα το βαρύ ρεπερτόριό του. Ήταν μια θητεία στο έντεχνο τραγούδι πολύ μεγάλη. Δεν άφησα ποτέ το ελληνικό τραγούδι και τους συνθέτες γιατί αισθανόμουν ότι είχα να δώσω πράγματα στην ερμηνεία. Ερμήνευσα τραγούδια του Χατζιδάκι, του Θεοδωράκη, του Χρήστου Λεοντή. Ο Λεοντής ήταν ο πρώτος άνθρωπος που μου άνοιξε την πόρτα στο επάγγελμα. Έπειτα, με τον Μαμαγκάκη είχα μια υπέροχη καλλιτεχνική σχέση. Έχω δουλέψει και με τον Νότη Μαυρουδή, τη νέα γενιά που βγήκε μέσα από το Τρίτο Πρόγραμμα. Η πορεία μου ως τραγουδίστρια είναι εξίσου σημαντική με την τραγουδοποιία.
–Πως σας ανακάλυψε ο Χατζιδάκις; Ο Πατσιφάς είχε ενθουσιαστεί μαζί μου, αλλά δεν με άγχωσε ποτέ ότι πρέπει να κάνω καριέρα. Ήταν απλά τα πράγματα. Μέσα σ’ αυτή την απλότητα με σύστησε στον Χατζιδάκι και τραγούδησα τον Ματωμένο Γάμο για το Εθνικό Θέατρο το 1981. Από τότε μέχρι που πέθανε ο Χατζιδάκις ήμουν η βασική τραγουδίστρια στο συγκρότημά του.
–Ποιο θεωρείτε το πιο σημαντικό έργο του; Αυτή την περίοδο ακούω την Εποχή της Μελισσάνθης. Είναι ένα πολύ αποκαλυπτικό έργο αυτοβιογραφικού χαρακτήρα για τον Χατζιδάκι, σε ποίηση του ιδίου. Το έργο αναφέρεται στην εποχή της απελευθέρωσης από τους Γερμανούς το 1944 και στα γεγονότα που τη σημάδεψαν.
–Έχετε σπουδάσει Αρχαιολογία και Ιστορία της Τέχνης, όμως τελικά σας κέρδισε το τραγούδι. Αυτές οι σπουδές με βοήθησαν γιατί είχα μια μέθοδο σωστή να ψάχνω τα πράγματα. Αυτή ήταν και η διαφορά μου με τους άλλους τραγουδιστές εκείνης της εποχής. Η συγκεκριμένη παιδεία που είχα με βοήθησε στις επιλογές μου. Στην Ιστορία της Τέχνης έκανα Μουσικολογία, Κινηματογράφο. Έβλεπα τις εφαρμογές των ιδεών στις Τέχνες. Ήμουν σταθερή στις επιλογές μου και δεν παρασυρόμουν από ’δω και από ’κει.
–Πώς ξεκίνησε η φεμινιστική δράση σας; Όταν γύρισα από το Παρίσι δημιουργήσαμε την Αυτόνομη Κίνηση Γυναικών που δεν είχε σχέση με κόμματα. Ήταν ένας ανεξάρτητος φεμινισμός, εγώ δεν μπορούσα να μπω σε κόμματα παρόλο που είμαι από μια οικογένεια αριστερή και δημοκρατική. Τότε τα κόμματα ήταν πολύ ισχυρά. Το φεμινιστικό κίνημα έχει μια διαταξική διάσταση.
–Η τέχνη μπορεί να επιδράσει στην ισοτιμία των φύλων; Βεβαίως, η τέχνη δεν ζει κάπου μόνη της. Είναι λάθος να λέμε ότι κάνω τέχνη για την τέχνη. Κάθε καλλιτέχνης έχει θέση μέσα στην κοινωνία, δεν είναι σε γυάλινο κλουβί. Φυσικά, η τέχνη είναι πολιτική και μπορεί να σε παρασύρει. Μέχρι τώρα την έχουν χρησιμοποιήσει και οι συντηρητικές παρατάξεις και οι προοδευτικές. Δηλαδή, σκεφτείτε πόσοι άνθρωποι έχουν σκοτωθεί με εμβατήρια.
–Έχουμε πολύ δρόμο ακόμη ωσότου οι γυναίκες αναγνωριστούν ως αυτοτελή όντα; Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι έχουμε τη νομική κάλυψη. Απ’ εκεί και πέρα χρειάζεται μια εκπαίδευση πιο συγκεκριμένη. Όταν θες να βρεις τον εαυτό σου, θα πρέπει να στηριχτείς στις δυνάμεις σου και να μη φοβάσαι να κάνεις λάθη, να μη φοβάσαι να σε κρίνουν. Οι γυναίκες ως τώρα φοβόντουσαν να εκδηλώσουν τους φόβους τους. Προσωπικά δεν θέλω να ακούω για τα βάσανα των γυναικών, αλλά αυτό που με συγκινεί είναι να ακούω ότι προσπαθούν, ότι αγωνίζονται. Το κίνημα όμως έχει και μια άλλη διάσταση που με ενδιαφέρει, γιατί έχει καταφέρει να αλλάξει το Οικογενειακό Δίκαιο στην Ελλάδα. Ένα άλλο θέμα που απασχολεί το φεμινιστικό κίνημα είναι οι γυναικοκτονίες, ένα πρόβλημα της αντρικής επιθετικότητας. Οι άντρες πρέπει να καταλάβουν ότι όποιος έχει μυική δύναμη πρέπει να την ελέγχει. Οι γυναίκες έχουμε ευθύνη να μην τους υπηρετούμε καταρχήν. Δεν είμαστε υπηρέτριες. Δεν μπορεί μια γυναίκα να είναι δούλα μιας οικογένειας και να τους υπηρετεί όλους. Πρέπει να αρνηθεί αυτό τον ρόλο που αναλαμβάνει εξ’ ονόματος της αγάπης. Δεν είναι αγάπη αυτό. Οι κοινωνία δημιουργεί αυτές τις εξαρτήσεις για καταστολή.
–Ποια είναι τα πιο φεμινιστικά τραγούδια σας; Όλα είναι. Το πιο δύσκολο κεφάλαιο της καλλιτεχνικής πορείας μου ήταν να βρω παραγωγούς να μου εκδώσουν τα τραγούδια μου που είχαν γυναικεία ποίηση. Με ενδιαφέρει η γυναικεία ποίηση η οποία μιλάει σε πρώτο πρόσωπο. «Το Κουτί της Πανδώρας» είναι ποίηση Ελληνίδων του Μεσοπολέμου. Είχα φτιάξει και τραγούδια της γενιάς του ’60 μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά δεν είχα χρήματα να τα εκδώσω. Γι’ αυτό τα έβαλα εμβόλιμα στη «Νέα Γη» και το «Καφέ Γκρέκο».
–Πρόσφατα μελοποιήσατε ποίηση γερμανόφωνων ποιητριών για την παράσταση «Σκληρές βιολέτες». Πώς προέκυψε αυτή η δουλειά; Είναι ένα αφιέρωμα στην ευρωπαϊκή γυναικεία ποίηση. Οι γυναίκες βίωσαν διαφορετικά τον πόλεμο και έγραψαν διαφορετικά γι’ αυτό απ’ ό,τι οι άντρες. Με έχουν συγκλονίσει η απλότητα και η σχέση με τη ζωή που έχουν αυτές οι γυναίκες. Η Βικτωρία Θεοδώρου είναι μια σπουδαία ποιήτρια που έχει γράψει συγκλονιστικά ποιήματα: «Ποίηση της ζωής μου/ κρυφή περηφάνεια/ ελπίδα πως θα δώσω τη χαρά/ και πως δεν θα πεθάνω». Αυτή η ομολογία είναι για μένα και η διαφορά από την αντρική ποίηση. Αυτή τη δουλειά θα την παρουσιάσω πάλι στο θέατρο Ρουφ στην Αθήνα τον Νοέμβριο. Ο αγώνας των γυναικών δεν τελειώνει ποτέ.
–Οι κοινωνικοπολιτικές και φεμινιστικές αναζητήσεις σας έχουν τις ρίζες τους στην οικογένεια που μεγαλώσατε; Ναι, φυσικά, είχα μια μητέρα η οποία ήταν φωτισμένη. Ο πατέρας μου ήταν ναυτικός, όμως είχε τόση φροντίδα και αγάπη για μας που δεν μας έλειπε. Πάντα έγραφε γράμματα σε κάθε μέλος της οικογένειας ξεχωριστά, στον αδερφό μου, στη γιαγιά μου, στην αδελφή του, τον γαμπρό του. Φρόντιζε να καλλιεργεί τη σχέση τη συναισθηματική με κάθε μέλος της οικογένειας. Ήταν γενναιόδωρος συναισθηματικά. Δεν έκανε ποτέ επίδειξη δύναμης και ισχύος. Οι άντρες μέσα στον γάμο πρέπει να ξεπεζεύουν. Δεν είναι άλογα να μπαίνουν μέσα στο σπίτι με κλωτσιά, αυτό πρέπει να το κόψουν.
–Πώς μυηθήκατε στον κόσμο της μουσικής; Οι γονείς μου ήταν άνθρωποι της κουλτούρας. Συζητούσαν πάντα για την τέχνη, για την πολιτική κατάσταση, διάβαζαν εφημερίδες. Εμείς ως παιδιά συμμετείχαμε σ’ αυτές τις συζητήσεις. Τις φίλες της μητέρας μου της λέγανε «του κολεγίου» επειδή ήταν αριστερές και φυλακίστηκαν στις φυλακές Αβέρωφ. Δεν λέγανε «ήμουν φυλακή», λέγανε «ήμουν στο κολέγιο». Εγώ λοιπόν άκουγα τα «μαθήματα» του κολεγίου: Πώς ζούσαν οι γυναίκες στην εξορία, πώς ζούσαν μέσα στις φυλακές. Ένα πράγμα που με ένωσε με τον Νότη Μαυρουδή είναι πως, όταν έπιασαν τη μάνα του, έπιασαν και αυτόν. Οι φίλες της μάνας μου γνώρισαν το παιδί μέσα στις φυλακές Αβέρωφ. Ένας εμφύλιος είναι τραγικό πράγμα, δεν περνάει. Τον Νοέμβριο θα πάω σ’ ένα συμπόσιο για τον Χατζιδάκι στο Παρίσι. Διαβάζω για την περίοδο του Εμφυλίου και είναι συγκλονιστικά αυτά που μαθαίνω. Αυτή η γενιά των επιζώντων του πολέμου είχε να αντιμετωπίσει έναν δεύτερο αγώνα που κράτησε ως το τέλος της ζωής τους. Ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκης πλήρωναν τον Εμφύλιο.
–Μεγαλώσατε σ’ ένα περιβάλλον με μουσική; Ο αδερφός μου που ήταν πιο μεγάλος έκανε μαθήματα πιάνου. Κοντά σ’ αυτόν άκουγα και έκανα κι εγώ μαθήματα. Ήταν αυτός που μου μάθαινε κάθε φορά τα καινούργια τραγούδια. Όταν ένα παιδί έχει φωνή και το ακούνε μέσα στο σπίτι, του κάνουν χώρο, θα φανεί ότι έχει το ταλέντο. Όταν πηγαίναμε εκδρομές, τραγουδούσα και είχα τη δύναμη να παρασύρω στο τραγούδι τους ανθρώπους. Όταν ερχόντουσαν στο σπίτι οι φίλες της μαμάς τραγουδούσα τα τραγούδια της εποχής, που ήταν «Στ’ άρματα, στ’ άρματα, εμπρός στον αγώνα».
–Απ’ ό,τι γνωρίζω σας αρέσει πολύ το διάβασμα. Τι διαβάζετε; Αυτή την περίοδο διαβάζω ένα βιβλίο του Σωτήρη Γολεμά για τον Νικηφόρο Βρετάκο, από το Ίδρυμα Τάκης Σινόπουλος. Ανακαλύπτω ξανά αυτόν τον ποιητή, είναι μέγας ο Βρετάκος. Για μένα, ήταν κοντά στον Ρίτσο αλλά πιο λυρικός, είχε μια άλλη ευαισθησία την οποία ανακαλύπτω τώρα μ’ αυτό το βιβλίο. Επίσης διαβάζω ιστορικά βιβλία, όπως το «Ελεύθερος να υπακούς» του Γάλλου ιστορικού Γιοχάν Σαπουτό, που αφορά την περίοδο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αναφέρεται στον Γερμανό ναζί Ρέιταν Χεν, ο οποίος έφτιαξε τις σχολές διευθυντών και στελεχών επιχειρήσεων στη Γερμανία. Αυτή είναι η φιλοσοφία του ναζισμού, το πώς έχει περάσει στον ιδιωτικό τομέα: Αυτές οι σχολές έβγαλαν 700.000 αποφοίτους οι οποίοι σήμερα διοικούν τον κόσμο. Ο Σαπουτό μπήκε στην καρδιά του ναζισμού και στο βιβλίο του περιγράφει πώς επιβίωσε. Τα στοιχεία που παραμένουν σήμερα στην κοινωνία έχουν θεμελιωθεί πάνω στις ναζιστικές αρχές. Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί και άλλα βιβλία του
–Είναι αλήθεια ότι στον τάφο σας θέλετε να γράψουν ότι υπήρξατε φεμινίστρια; Ναι, μόνο αυτό θέλω να γράψουν. Ότι υπήρξα μια γυναίκα που αγωνίστηκε για τα δικαιώματα άλλων γυναικών. Με ενδιέφερε πάντα να εξελιχθεί ο κοινωνικός αγώνας. Εγώ βέβαια αισθανόμουνα ότι είχα περισσότερα δικαιώματα από άλλες γυναίκες. Είχα περισσότερες επιλογές από τη μητέρα μου. Σήμερα υπάρχει ατομισμός, μοναξιά και εκμετάλλευσή της, όμως η συλλογικότητα σου δίνει δύναμη. Το φεμινιστικό κίνημα είναι σε ύφεση, αλλά κάνει παρέες, λειτουργεί σε ομάδες με συγκεκριμένους στόχους. Έχω δουλέψει πολύ ομαδικά, όπως σε μια ομάδα με γυναίκες διαφορετικών απόψεων, όπου έχουμε μια δράση πάνω στο θέμα των γυναικοκτονιών. Με ενδιαφέρει να δρω φεμινιστικά και μέσα από την τέχνη μου. Όπως ο ψωμάς φτιάχνει το ψωμί που τρώμε, ο καλλιτέχνης ασχολείται με πνευματική τροφή και είναι υποχρεωμένος να βγάλει έργο, να προσφέρει.
–Οι νέες τεχνολογίες και πλατφόρμες στο ίντερνετ έχουν επηρεάσει τα πνευματικά δικαιώματα των καλλιτεχνών; Αυτή είναι μια μεγάλη συζήτηση και αξίζει τον κόπο να γίνει μια ημερίδα για τα πνευματικά δικαιώματα. Εγώ πιστεύω ότι στη μουσική μας έχει βοηθήσει η τεχνητή νοημοσύνη. Εκεί όμως που έχουν δημιουργήσει χάος οι νέες τεχνολογίες είναι στα πνευματικά δικαιώματα. Στην Ελλάδα δεν λειτουργούν σωστά τα πράγματα. Υπάρχει μεγάλη αδιαφορία και αυτό δεν οφείλεται σε απατεώνες, οφείλεται στο κράτος που δεν υποχρεώνει να πληρώνονται καλλιτέχνες όπως πληρώνεις το ηλεκτρικό. Είναι μια ρύθμιση που πρέπει να γίνει από το κράτος. Για να γίνει αυτό χρειάζεται συνδικαλισμός, που εμείς οι καλλιτέχνες δεν έχουμε.
–Εκτός από τις «Σκληρές Βιολέτες» ετοιμάζετε κάποια νέα δουλειά; Τον Δεκέμβριο θα κάνω μια σειρά από εμφανίσεις για τις ρεμπέτισσες που μιλάνε σε πρώτο πρόσωπο, στο Αγγέλων Βήμα. Είναι πολύ ωραία τραγούδια που τα έγραψαν άντρες για γυναίκες. Έχουν πολύ ενδιαφέρον και θα τα παίξουμε με πιάνο. Είναι μια καινούργια τραγουδίστρια μαζί μου, η Αμαλία Αυγουστάκη, η οποία είναι εξαιρετική, και η Υβόνη Σιέμου που παίζει πιάνο, η οποία έχει κάνει τη μεταγραφή γι’ αυτό.
Λευκωσία, Δημοτικό Θέατρο. Η συναυλία «H Νένα Βενετσάνου στην αυλή της Κλέλιας» παρουσιάζεται στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Λευκωσίας στις 3 Οκτωβρίου 8.30μ.μ. Εισιτήρια: more.com
