«Όσοι ορθά φιλοσοφούν μελετούν τον θάνατο τους και ο θάνατος δεν τους φοβίζει όσο τους άλλους ανθρώπους» Πλάτωνας, Φαίδων 67e
Η βεβαιότητα του θανάτου ανέκαθεν προκαλούσε φόβο στον άνθρωπο. Τι μπορεί να έπεται; Είναι ο θάνατος το τέλος ή όχι; Πρώτος ο πλατωνικός Σωκράτης ορίζει τη μελέτη του θανάτου ως αντικείμενο της φιλοσοφίας στην Απολογία, όπου ευφυώς συνοψίζει τις δύο πιθανότητες:
«Γιατί ένα από τα δύο είναι το να πεθάνει κανένας· ή είναι δηλαδή σαν να μην είναι (μηδὲν εἶναι), ούτε έχει αίσθηση από τίποτε ο πεθαμένος, ή όπως λένε κάποια αλλαγή είναι ο θάνατος και η ψυχή αλλάζει κατοικία από τον τόπο αυτό σε άλλο τόπο»
Πλάτωνας, Απολογία Σωκράτους 40c
Η αντίληψη περί αθανασίας της ψυχής και ο χωρισμός της από το σώμα ακολουθεί όλη την πλατωνική σκέψη. Ο Πλάτωνας καθιστά τον Σωκράτη κοινωνό της μεταθανάτιας ύπαρξης της ψυχής, γεγονός που του επιτρέπει να αποδεχτεί τον θάνατό του (ποτέ ως εκούσια αυτοκτονία αλλά ως ποινή της πόλεως) όχι απλώς με καρτερία αλλά και με ανυπομονησία για το νέο ταξίδι. Ο Σωκράτης, αν και καταθέτει τις δύο εκδοχές του θανάτου, επιλέγει σαφώς τη δεύτερη. Ως εκ τούτου, η αναμονή του βέβαιου θανάτου δεν τρομάζει τον Αθηναίο φιλόσοφο. Το αντίθετο. Η απαλλαγή από τα σαρκικά δεσμά θα ελευθερώσει το πνεύμα του, την ψυχή του, καθώς από μόνο του το σώμα αποτελεί εμπόδιο και αντιπερισπασμό τής θέασης της αλήθειας. Μόνο αν απαλλαγεί από το σώμα και τις επιθυμίες του, ο φιλόσοφος θα δει καθαρά τα πράγματα με την ψυχή.
Στον Φαίδωνα το σώμα κατηγορείται για μύρια δεινά: είναι υπεύθυνο για την απόσπαση του νου από τη θέαση του όντος, είναι η πηγή των επιθυμιών από τις οποίες ο φιλόσοφος εκούσια θέλει να απαλλαγεί δια παντός. Η ψυχή είναι υπόδουλη των σαρκικών αναγκών και επιθυμιών, με αποτέλεσμα να επιζητεί εναγωνίως την απελευθέρωσή της. Για να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία:
«Διότι το σώμα μάς παρέχει άπειρες ασχολίες για την αναγκαία τροφή· ακόμη αν μας συμβούν κάποιες ασθένειες, μας εμποδίζουν από το κυνήγι του όντος. Έρωτες και επιθυμίες και φόβοι και όλων των ειδών τα είδωλα και φλυαρίες μας ξεχειλίζουν, ώστε αυτό λέγεται αληθινά και πραγματικά εξαιτίας αυτού δεν μπορούμε να στοχαστούμε τίποτε ποτέ. Επειδή τίποτε άλλο δεν προκαλεί το σώμα και οι επιθυμίες του παρά πολέμους και επαναστάσεις και μάχες, καθώς όλοι οι πόλεμοι γίνονται για την απόκτηση χρημάτων, τα δε χρήματα αναγκαζόμαστε να τα αποκτούμε για το σώμα, ως δούλοι και υπηρέτες του. Και εξαιτίας όλων αυτών δεν μπορούμε να ασχοληθούμε με τη φιλοσοφία»
Πλάτωνας, Φαίδων 66b-66e
Ο φιλόσοφος στον Πλάτωνα θα αποφύγει τη μείξη με το σώμα όσο μπορεί κατά τη διάρκεια της ζωής του. Το σώμα είναι ακάθαρτο, η ψυχή καθαρή. Ως εκ τούτου, θα προσπαθήσει να διατηρήσει την καθαρότητά της. Η κάθαρση της ψυχής, ως αναμεμειγμένης με το σώμα, θα ξεκινήσει με τον θάνατο. Συνεπώς, για τον Πλάτωνα, ο αληθινός φιλόσοφος όχι μόνο δεν φοβάται τον θάνατο, αλλά τον προσμένει ώστε απερίσπαστη η ψυχή να ατενίσει το ον. Αυτό βέβαια θα συμβεί όταν ο θεός επιλέξει να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά της ζωής:
«Και όσο ζούμε, έτσι, όπως φαίνεται, το κοντινότερο που μπορούμε να φτάσουμε στη γνώση είναι όταν δεν συναναστρεφόμαστε ούτε κοινωνούμε με το σώμα, εκτός αν είναι μεγάλη ανάγκη ούτε μολύνουμε τον εαυτό μας με τη φύση του, αλλά μένουμε αγνοί από αυτό, έως ότου ο ίδιος ο θεός να μας ελευθερώσει (ἕως ἂν ὁ θεὸς αὐτὸς ἀπολύσῃ ἡμᾶς).»
Πλάτωνας, Φαίδων 67a
Ο Πλάτωνας επιχειρεί να πείσει το κοινό για τη μεταθανάτιο θέαση του αγαθού, την ένωση με το θείο, την αποφυγή όλων των σωματικών μιαρών καταστάσεων, γεγονός που μπορεί να συμβεί μόνο με τον θάνατο. Ο θάνατος όχι μόνο δεν είναι κακός, αλλά αντιθέτως θα αποτελέσει τον «παράδεισο» του φιλοσόφου, εκείνου που φιλοσοφεί ορθά. Για τον Πλάτωνα αυτό είναι ζητούμενο. Η ζωή, η πολυμορφία και πολυπλοκότητά της, οι ηδονές και οι λύπες, οι φόβοι και οι ελπίδες δεν έχουν καμία αξία μπροστά στον θάνατο. Ο φιλόσοφος θα περιμένει να ζήσει μετά τον θάνατό του.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
