Οι πρώιμοι πλατωνικοί διάλογοι είναι γεμάτοι απορίες. Αναπάντητα ερωτήματα βασανίζουν τη σκέψη του Σωκράτη, που, προκειμένου να οριοθετήσει τις έννοιες, θα αναζητήσει τον ορισμό τους. Ο συγγραφέας των έργων, Πλάτωνας, εφευρίσκει τους κατάλληλους κάθε φορά συνομιλητές, προκειμένου να αναδείξει -όχι μόνο τον στοχασμό και τη μέθοδο- αλλά και τον χαρακτήρα του ανθρώπου που τον επηρέασε όσο κανένας άλλος. Αδιαφιλονίκητος πρωταγωνιστής των πλατωνικών έργων χρίζεται ο Σωκράτης. Δάσκαλος και μαθητής μπορούν πλέον να συνδιαλέγονται μέσα από τα πλατωνικά κείμενα.
Ο Πλάτωνας αναζητεί τον πραγματικό κόσμο· τον κόσμο των Ιδεών. Τι είναι όμως η Ιδέα; Τι είναι αυτό που προσδίδει στα όντα την ιδιότητά τους; Ο ορισμός διασαφηνίζει τις έννοιες. Με το που θα ορίσουμε μία «Ιδέα», θα μάθουμε και τι είναι. Έτσι, ο πλατωνικός Σωκράτης με τον στρατηγό Λάχη στο ομώνυμο έργο θα συζητήσει την ανδρεία, με τον νεαρό Χαρμίδη θα επιχειρήσουν να ορίσουν τη σωφροσύνη, ενώ ο Ευθύφρων είναι ο κατάλληλος συνομιλητής για το ζήτημα της ευσέβειας (καθώς θέλει να καταγγείλει τον πατέρα του για φόνο). Ο Σωκράτης μπορεί να συνδιαλέγεται με τον καθένα που «τυχαίνει» να βρίσκεται κοντά. Και ο Πλάτων φέρνει τους συνομιλητές στην Αθήνα, ώστε να συναντηθούν μαζί του.
Στον Ιππία Μείζονα το αντικείμενο του διαλόγου μεταξύ του Σωκράτη και του σοφιστή Ιππία είναι «το ωραίο». Ο Σωκράτης, έπειτα από έναν μακρύ, ειρωνικό διάλογο, θα ζητήσει από τον Ιππία μία χάρη: Να διδάξει στον ίδιο πώς να απαντάει σωστά και να αντικρούει τα επιχειρήματα του «ξένου» (ενός φιλοξενούμενου του Σωκράτη) που τον φέρνει σε αμηχανία με τις ερωτήσεις του. Αυτός είναι που τού θέτει τα βασανιστικά ερωτήματα στα οποία δεν βρίσκει την απάντηση και τον κάνει να «εξοργίζεται με τον εαυτό του».
Ο Ιππίας θα τον βοηθήσει να απαντήσει στα ερωτήματα του ξένου σχετικά με το «τι είναι το ωραίο»: Ένα θηλυκό άλογο μπορεί να είναι ωραίο (θήλεια δὲ ἵππος καλὴ), όπως και μία λύρα (τί δὲ λύρα καλή). Ο Ιππίας δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει. Αλλά, ο «ξένος», υποθέτει ο Σωκράτης, θα προσθέσει στον κατάλογο των ωραίων πραγμάτων ένα τελευταίο αντικείμενο. Μπορεί ένα ασήμαντο, ποταπό αντικείμενο να είναι ωραίο;
«ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Έπειτα από αυτά, λοιπόν, είμαι σχεδόν σίγουρος αν κρίνω τον τρόπο που σκέφτεται εκείνος [ο ξένος] θα πει: ΄Καλέ μου εσύ, τι νομίζεις για την ωραία χύτρα; Δεν είναι ωραία;’
ΙΠΠΙΑΣ: Σωκράτη, ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος; Πόσο απαίδευτος άνθρωπος είναι αυτός που τολμάει να χρησιμοποιεί άσεμνες εκφράσεις για σεβάσμια πράγματα;
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Αυτός, Ιππία, δεν είναι ένας άνθρωπος με τρόπους, αλλά ένας από τον όχλο, που δεν ενδιαφέρεται για τίποτε άλλο παρά μόνο για την αλήθεια». Πλάτωνας, Ἵππίας μείζων 288 c-d
Ο διάλογος καθοδηγείται πάντα από τον Σωκράτη, που χρειάζεται τη βοήθεια του Ιππία για να αντεπεξέλθει στα ερωτήματα του ξένου. Όπως εξομολογείται στο τέλος του έργου στον Ιππία, ο «ξένος» κατοικεί στο σπίτι του. Τον βλέπει καθημερινά και τού υποβάλλει τα πιο δύσκολα ερωτήματα: «Τυχαίνει βλέπεις να είναι πολύ στενός συγγενής μου και να μένει στο ίδιο σπίτι. Όταν μπω λοιπόν στο σπίτι μου και με ακούσει να τα λέω αυτά, με ρωτά αν δεν ντρέπομαι που τολμάω να μιλάω για ωραίες ασχολίες, ενώ είναι φανερό ότι αποδείχτηκε ότι δεν γνωρίζω τι είναι το ωραίο καθαυτό. “Και πώς γνωρίζεις εσύ” με ρωτάει αν ένας λόγος ετοιμάστηκε ωραία ή κάποια άλλη πράξη, οποιαδήποτε, αν αγνοείς το ωραίο; Και όταν βρίσκεσαι σ’ αυτή την κατάσταση, νομίζεις ότι είναι καλύτερο για σένα να ζεις ή να πεθάνεις;». Πλάτωνας, Ἵππίας μείζων 304 d-e
Ο Πλάτωνας στους πρώιμους διαλόγους ηθογραφεί. Ο Σωκράτης ζει για να φιλοσοφεί. Ειδάλλως, η ζωή είναι αβίωτη για τον άνθρωπο (ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ). Ο Σωκράτης δεν θα επέλεγε άλλη ζωή και ο Πλάτωνας το γνωρίζει. Στους πρώιμους διαλόγους (με εξαίρεση τον Παρμενίδη όπου ο Σωκράτης βρίσκεται σε νεαρή ηλικία) οι αντίπαλοί του εύκολα αντικρούονται από τον ίδιο, πολλές φορές φτάνουν σε αδιέξοδο. Στον Ιππία μείζονα όμως για πρώτη φορά ο Πλάτωνας παρουσιάζει τον δυνατότερο αντίπαλο του Σωκράτη: τον δαίμονά του, τον «ξένο», τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτός είναι που θέτει τα επιτακτικά ερωτήματα που πρέπει να ερευνήσει. Ώστε να συνεχίσει να ζει.
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;), Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
