Κάποτε οι αιωνόβιοι στην Ελλάδα ήταν σπάνιες περιπτώσεις για τις οποίες πολλοί άκουγαν αλλά λίγοι γνώριζαν. Σήμερα, οι Eλληνες ζουν περισσότερο και πιο ποιοτικά από κάθε άλλη εποχή. Και αν κάποτε αναφερόμασταν στην Ικαρία και την Κρήτη, σήμερα μιλάμε για τη Λέσβο, τη Χίο, το σύνολο των νησιών του Βορείου Αιγαίου, αλλά και την Ηπειρο. Είναι η μακροζωία το αποτέλεσμα ενός κώδικα καθημερινότητας και επιλογών ή απλώς είναι θέμα γονιδιακής εξέλιξης;
Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat (2023), οι γυναίκες της Ηπείρου οδηγούν την κούρσα της μακροβιότητας στην Ελλάδα. Σε μεικτούς μέσους όρους όμως ανδρών και γυναικών, οι μακροβιότεροι Ελληνες ζουν στα νησιά του Βορείου Αιγαίου, όπου το προσδόκιμο ζωής φτάνει τα 83,8 έτη.
Οι γυναίκες της περιοχής αγγίζουν κατά μέσο όρο τα 86,2 χρόνια, ενώ οι άντρες τα 81,4. Η εικόνα αυτή δεν εκπλήσσει, καθώς η Λέσβος ανεβάζει τις επιδόσεις της, μαζί με Χίο και Σάμο, ενώ η Ικαρία έχει μελετηθεί διεθνώς για τα υψηλά ποσοστά μακροβιότητας.
Η Ηπειρος κατατάσσεται δεύτερη, δείχνοντας ότι η μακροζωία δεν περιορίζεται μόνο στις νησιωτικές περιοχές. Εκεί, το συνολικό προσδόκιμο ζωής φτάνει τα 83,7 έτη, με τις γυναίκες να ζουν κατά μέσο όρο 86,5 χρόνια και τους άντρες 81.
Στην τρίτη θέση βρίσκεται το Νότιο Αιγαίο, όπου το προσδόκιμο αγγίζει τα 82,7 έτη. Παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες φτάνουν τα 84,8 χρόνια, οι άντρες υπολείπονται σημαντικά, στα 80,6 έτη, με τη διαφορά ανάμεσα στα φύλα να είναι η μικρότερη που συναντάται στην Ελλάδα (4,2 έτη). Στον αντίποδα, η Ανατολική Μακεδονία εμφανίζει το χαμηλότερο συνολικό προσδόκιμο ζωής στη χώρα, μόλις 80,7 έτη, και ένα από τα μεγαλύτερα χάσματα μεταξύ των δύο φύλων, που φτάνει τα 5,6 χρόνια.
Η πρωτιά ωστόσο στη διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών ανήκει στη Στερεά Ελλάδα, όπου οι γυναίκες ζουν κατά μέσο όρο 6 χρόνια περισσότερο από τους άντρες. Το εύρημα αυτό δείχνει ότι οι διαφορές μεταξύ των φύλων στο προσδόκιμο ζωής δεν συνδέονται απαραίτητα με το συνολικό επίπεδο μακροζωίας μιας περιοχής.
Σε εθνικό επίπεδο, το μέσο προσδόκιμο ζωής στην Ελλάδα υπολογίζεται στα 81,8 χρόνια. Οι γυναίκες υπερτερούν σταθερά, φτάνοντας τα 84,4 έτη, ενώ οι άντρες περιορίζονται στα 79,2. Το χάσμα αυτό, που παρατηρείται σε όλες τις περιφέρειες, αντανακλά τόσο βιολογικούς παράγοντες όσο και διαφορές στον τρόπο ζωής.
Η κυρία Ευδοκία, 94 ετών, όταν τη ρωτήσαμε για το μυστικό της μακροζωίας, την απέδωσε σε έναν συνδυασμό γονιδίων και προσωπικών επιλογών. «Εχω καλά γονίδια, αλλά δεν αρκεί μόνο αυτό. Αποφεύγω εδώ και περίπου 50 χρόνια τρόφιμα που με ενοχλούσαν». Τρώει ισορροπημένα, δεν πίνει, δεν καπνίζει.
Η κυρία Φρειδερική, 87 ετών, ζει σε ένα χωριό έξω από το Αλιβέρι στην Εύβοια και αποτυπώνει με τον δικό της τρόπο την καθημερινότητά της. «Κάθε πρωί ξυπνάω και ασχολούμαι με τις κότες και τον κήπο μου, όπου έχω μυρωδικά, αγγουράκια και κολοκυθάκια», λέει, δίνοντάς μας την εικόνα μιας καθημερινότητας στενά συνδεδεμένης με τη φύση.
Το στοιχείο της φυσικής ζωής σε συνδυασμό με την ψυχική ισορροπία το εντοπίσαμε και στη δήλωση του κ. Γιώργου που είναι 84 ετών και ζει μεταξύ Αθήνας και Γυθείου. Τα ξαδέλφια του, που ήταν μικρότερα σε ηλικία, όπως και οι περισσότεροι από τους παλιούς συναδέλφους του έχουν πεθάνει.
Ο ίδιος αποδίδει το ότι έχει μια καλή ζωή στην απόφασή του να εγκαταλείψει τη διοικητική θέση που κατείχε για 25 χρόνια και να αφιερωθεί σε αυτό που αγαπούσε από μικρός: τις ελιές του. Ο κ. Σπύρος, 85 ετών, κάτοικος της Κέρκυρας, αναφέρει πως δεν έχει καταναλώσει ποτέ τυποποιημένα προϊόντα. «Ψάρια τρώω μόνο φρέσκα. Φρούτα και λαχανικά από το μποστάνι μου», τονίζει. Οσο για το κρέας; «Σπάνια το καταναλώνω και αν αγοράσω, μόνο από έναν φίλο μου κρεοπώλη για να είμαι σίγουρος για την ποιότητά του», καταλήγει.
Διατροφή, ψυχικοί δεσμοί, κίνηση και ύπνος
Οι μελέτες δείχνουν ότι η λεγόμενη «μεσογειακή διατροφή» αυξάνει το προσδόκιμο επιβίωσης. Επί της ουσίας, πρόκειται για μια διατροφή πλούσια σε λαχανικά και όσπρια, δημητριακά ολικής άλεσης, αυγά, ψάρι, λιγότερο κόκκινο κρέας και απουσία επεξεργασμένων τροφών.
Ο κ. Παναγιώτης Ζήσης, κλινικός διαιτολόγος – διατροφολόγος McS, εξηγεί τι το ιδιαίτερο έχει η διατροφή αυτή: «Η κατανάλωση ψαριών και θαλασσινών, που είναι πλούσια σε ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, φαίνεται να ενισχύει σημαντικά τη μακροζωία. Τα αντιοξειδωτικά αποτελούν ασπίδα στη γήρανση των κυττάρων από τη φθορά των ελεύθερων ριζών και τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C, όπως τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά, καθώς και τρόφιμα με βιταμίνη Ε, όπως το ελαιόλαδο και οι ξηροί καρποί, αλλά και αυτά με πολυφαινόλες, όπως τα κόκκινα φρούτα και το κόκκινο κρασί, παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της υγείας».
Επιπλέον, η μείωση της χρόνιας φλεγμονής και η διατήρηση υγιούς εντερικού μικροβιώματος επηρεάζουν άμεσα την υγεία. «Τροφές ζύμωσης όπως το γιαούρτι και τα τουρσιά μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στη μακροζωία», καταλήγει.
Η κρητική διατροφή αποτελεί μια εξαιρετική πρακτική εφαρμογή αυτών των αρχών. Χαρακτηρίζεται βασικά από μεγάλες ποσότητες άγριων χόρτων. Σύμφωνα με τον κ. Παναγιώτη Μαγγανά, ιδιοκτήτη του βραβευμένου εστιατορίου «Πεσκέσι» στην Κρήτη, το λίπος προέρχεται κυρίως από την κατανάλωση ελαιολάδου, ενώ για γλυκαντικές ουσίες χρησιμοποιούνται συχνά το πετιμέζι και το μέλι.
Το αίσθημα του ανήκειν και η ύπαρξη ενός δεμένου κοινωνικού ιστού είναι θεμέλια της καλής ποιότητας ζωής και της ευημερίας μιας κοινότητας. Στην Ικαρία, όπως περιγράφει ο φαρμακοποιός και οινοποιός Νίκος Αφιανές, το κρασί λειτουργεί ως ο συνεκτικός κρίκος που ενώνει τους ανθρώπους.
Κάθε οικογένεια φτιάχνει το δικό της, έστω και λίγα λίτρα, και η επιτυχία μετριέται στην ποιότητα του κρασιού που προσφέρεται σε φίλους, συγγενείς και επισκέπτες. Τα γλέντια, τα οικογενειακά τραπέζια της Κυριακής, οι γιορτές, οι συνάξεις σε εκκλησίες ή ταβέρνες και κάθε είδους συνεργατικές πρακτικές φέρνουν τους ανθρώπους πιο κοντά.
Παλαιότερα οι αγροτικές εργασίες, το περπάτημα και η έκθεση στον ήλιο ήταν παράγοντες καλής υγείας. Οι παλιοί συνεχίζουν να ασχολούνται με τα μποστανάκια τους και να πηγαίνουν περπατώντας στο γειτονικό σπίτι ή στο καφενείο του χωριού.
Ολες οι μελέτες τονίζουν ότι ο άνθρωπος χρειάζεται 8 ώρες ύπνου καθημερινά – και είναι το μοναδικό είδος στον πλανήτη που καταπιέζει αυτή τη φυσική ανάγκη. Το να κοιμόμαστε καλά φαίνεται ότι είναι ένα καθοριστικό στοιχείο αντιγήρανσης.
Το προφίλ των αιωνόβιων: Γυναίκες, πρωτότοκοι, με χιούμορ και θρησκευτική πίστη
Σύμφωνα με τον Βασίλη Τσακρακλίδη, παθολογοανατόμο του Υγεία, όπως αναφέρεται στο κείμενο «Περήφανα γηρατειά, αιωνόβιοι και υπεραιωνόβιοι» στο site του oργανισμού, «οι αιωνόβιοι απολαμβάνουν συνήθως πολύ καλή ποιότητα ζωής μέχρι τον θάνατό τους, που επέρχεται κυρίως από καρδιαγγειακή πάθηση (40%).
Οι αιωνόβιοι απολαμβάνουν συνήθως και καλύτερη ποιότητα ζωής από άτομα μικρότερης ηλικίας. Οι μέχρι σήμερα μελέτες έχουν δείξει ότι οι αιωνόβιοι είναι κυρίως γυναίκες, πρωτότοκοι και ζουν σε αγροτικές περιοχές.
Αλλα διακριτικά χαρακτηριστικά τους είναι:
• Αγαπούν τη ζωή
• Είναι αισιόδοξοι, αλλά και ρεαλιστές
• Εξακολουθούν να ασκούνται
• Εχουν έντονη πνευματική δραστηριότητα
• Απολαμβάνουν τις μικρές χαρές της ζωής
• Εχουν πολλά και ποικίλα ενδιαφέροντα
• Εχουν κοινωνική δραστηριότητα
• Εχουν καλή αίσθηση του χιούμορ
• Εχουν θρησκευτική πίστη και πνευματικά ενδιαφέροντα
• Εχουν χαμηλή αρτηριακή πίεση
• Δεν καπνίζουν, δεν πίνουν υπερβολικά.
Ολοι οι άνθρωποι δεν γερνάνε ομοιόμορφα. Αλλοι παρουσιάζουν πολύ έκδηλα τα σημεία του γήρατος και άλλοι ελάχιστα. Πολλοί υποστηρίζουν ότι τα “καλά γεράματα” χτίζονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής. Σε αυτό συμβάλλουν, μεταξύ άλλων, η μακροχρόνια ήρεμη οικογενειακή ζωή και ο προληπτικός ιατρικός και οδοντιατρικός έλεγχος.
Εξωτερικοί παράγοντες, όπως και τυχαίες γονιδιακές μεταλλάξεις που συμβαίνουν στα κύτταρα σε όλη τη διάρκεια της ζωής, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό το αν θα ζήσουμε έως το μέσο προσδόκιμο επιβίωσης. Η αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των καρδιαγγειακών παθήσεων, των αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων και των κακοήθων νεοπλασμάτων προσδοκάται ότι θα αυξήσουν το σημερινό προσδόκιμο επιβίωσης κατά 15 τουλάχιστον χρόνια.
Η επιπλέον επιβίωσή μας εξαρτάται από τα γονίδια που έχουμε κληρονομήσει από τους γονείς μας. Υπάρχουν τα μεταλλαγμένα “κακά” γονίδια, αυτά που ευνοούν τη νοσηρότητα, όπως το BRC1 και το APC, και τα “καλά” γονίδια που ευνοούν τη μακροζωία. Τα παιδιά και τα εγγόνια αιωνόβιων έχουν περισσότερες πιθανότητες να ζήσουν 100 ή περισσότερα χρόνια».
Ανδρες vs γυναικών: Τι έδειξε έρευνα του ΕΚΠΑ σε 400 αιωνόβιους
Σύμφωνα με την έρευνα της Ξανθής Χ. Τηγάνη (ΕΚΠΑ, Ιατρική Σχολή), που διεξήχθη με δείγμα 400 Ελληνες αιωνόβιους στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας, εξασφαλίζοντας ότι οι συμμετέχοντες προέρχονταν από διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, κλιματικές ζώνες και κοινωνικοοικονομικά περιβάλλοντα, τα ευρήματα ήταν αποκαλυπτικά:
• Οι γυναίκες αιωνόβιες παρουσιάζουν συγκεκριμένα δημογραφικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά που τις διαφοροποιούν από τους άνδρες της ίδιας ηλικιακής ομάδας. Εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά χηρείας, γεγονός που αντικατοπτρίζει τη γενικότερη τάση των γυναικών να ζουν περισσότερα χρόνια από τους άνδρες.
Επιπλέον, χαρακτηρίζονται από χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο, στοιχείο που αντανακλά τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής όπου μεγάλωσαν, όταν η εκπαίδευση των γυναικών δεν αποτελούσε προτεραιότητα. Σε επίπεδο προσωπικότητας, οι αιωνόβιες διακρίνονται για την υψηλότερη προσαρμοστικότητά τους, δηλαδή τη μεγαλύτερη ικανότητα προσαρμογής σε αλλαγές και νέες καταστάσεις.
Παράλληλα, εμφανίζουν υψηλό σκορ στην κλίμακα της εξαρτημένης ανταμοιβής, που δείχνει άτομα με υψηλή κοινωνικοποίηση, καλοσύνη και ευαισθησία στα προβλήματα των άλλων. Τέλος, παρατηρείται θετική συσχέτιση μεταξύ της αισιοδοξίας τους και του εξωτερικού κέντρου ελέγχου της υγείας.
• Οι άνδρες αιωνόβιοι παρουσιάζουν διακριτά χαρακτηριστικά που υποδηλώνουν διαφορετικούς μηχανισμούς επίτευξης της μακροβιότητας. Ενα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα είναι η αυξημένη πιθανότητά τους να έχουν τουλάχιστον έναν αιωνόβιο συγγενή πρώτου βαθμού, γεγονός που υποδηλώνει ισχυρότερη γενετική συνιστώσα στη μακροβιότητά τους.
Στο επίπεδο της προσωπικότητας, οι άνδρες αιωνόβιοι διακρίνονται για την αισιοδοξία τους, εμφανίζοντας υψηλότερα επίπεδα θετικής στάσης απέναντι στη ζωή σε σχέση με τις γυναίκες. Παράλληλα, η έρευνα αποκάλυψε μια ενδιαφέρουσα σύνδεση ανάμεσα σε τρεις βασικές πτυχές της προσωπικότητάς τους: την ατομική κατεύθυνση, την πνευματικότητα και τον εσωτερικό έλεγχο της υγείας τους.
Η ατομική κατεύθυνση περιλαμβάνει την ικανότητά τους να αποδέχονται τον εαυτό τους όπως είναι, να αναλαμβάνουν την ευθύνη για τις επιλογές και τη φροντίδα τους, καθώς και την πίστη ότι μπορούν να επιτύχουν τους στόχους τους με τις δικές τους δυνάμεις. Αυτό το χαρακτηριστικό της ατομικής κατεύθυνσης φαίνεται να είναι τόσο ισχυρό που συνδέεται τόσο με την πίστη τους ότι μπορούν να ελέγχουν την υγεία τους μόνοι τους όσο και με την αναγνώριση ότι εξωτερικοί παράγοντες μπορεί επίσης να επηρεάσουν την κατάστασή τους.
Αυτο-αξιολόγηση υγείας
Ενα σημαντικό εύρημα της έρευνας αφορούσε την αυτοαξιολόγηση της υγείας, δηλαδή πώς οι αιωνόβιοι αξιολογούσαν την κατάσταση της υγείας τους. Ο δείκτης αυτο-αξιολόγησης βρέθηκε αρκετά υψηλότερος απ’ ό,τι αναμενόταν, κάτι που σημαίνει ότι οι αιωνόβιοι αισθάνονταν σχετικά υγιείς παρά την προχωρημένη ηλικία τους.
Η έρευνα εντόπισε ότι σημαντικό ρόλο παίζει με ποιον ζουν οι αιωνόβιοι, καθώς η παρουσία οικογένειας ή φροντιστών επηρεάζει θετικά την αίσθηση υγείας. Επιπλέον, οι καλές σχέσεις με τα παιδιά, η έλλειψη αισθήματος μοναξιάς, η αισιοδοξία και η προσαρμοστικότητα σχετίζονταν με την καλύτερη αυτο-αξιολόγηση της υγείας. Τέλος, η παχυσαρκία επηρέαζε αρνητικά την αίσθηση καλής υγείας.
Πίτερ Διαμαντής: Ο Ελληνας μέντορας της μακροζωίας
Ο πρωτοπόρος Ελληνοαμερικανός επιχειρηματίας έχει αφιερώσει την καριέρα του στην αξιοποίηση της τεχνολογίας για την επιμήκυνση της ανθρώπινης ζωής. Γεννημένος το 1961 στη Νέα Υόρκη από Ελληνες μετανάστες, σπούδασε Μοριακή Γενετική και Αεροδιαστημική Μηχανική στο MIT και Ιατρική στο Harvard, αλλά σύντομα στράφηκε στην καινοτομία.
Η σπίθα ήρθε από ένα απλό αλλά βαθύ ερώτημα: αν η φάλαινα του Αρκτικού ζει πάνω από 200 χρόνια και ο καρχαρίας της Γροιλανδίας (Grennland Shark) έως 500, γιατί να μην μπορεί να ζήσει τόσο και ο άνθρωπος; Από τότε επικεντρώνεται σε τεχνολογίες όπως η Tεχνητή Nοημοσύνη, η γονιδιωματική, το CRISPR και η Kυτταρική Iατρική, με στόχο δεκαετίες υγιούς ζωής μέσα στην επόμενη δεκαετία.
Το ίδρυμά του, XPrize Foundation, ανακοίνωσε το Healthspan XPrize, μια χρηματοδότηση 101 εκατ. δολαρίων. Το βραβείο αφορά ερευνητικές ομάδες που αναπτύσσουν θεραπείες για τη βελτίωση ή αναστροφή της γήρανσης σε ό,τι αφορά τις γνωστικές λειτουργίες, το ανοσοποιητικό και τη μυϊκή λειτουργία σε υγιείς ενήλικες 65-80 ετών, φέρνοντας την υγιή γήρανση στο επίκεντρο. Παράλληλα, η εταιρεία του, Human Longevity Inc., χαρτογραφεί γονίδια και φαινότυπους για να προλαμβάνονται ασθένειες.
Τι είναι αυτό όμως που τον χαρακτηρίζει; Το Longevity Mindset. Η πεποίθηση ότι η επιστήμη μπορεί να αλλάξει τα όρια της ζωής και ότι ο καθένας μπορεί να γίνει «CEO της δικής του υγείας» μέσα από συνειδητές επιλογές και θετική στάση. Η υγιής γήρανση, άλλωστε, αφορά τόσο την ποιότητα όσο και την ποσότητα των ετών, και ο Πίτερ Διαμαντής δοκιμάζει στην πράξη ό,τι η επιστήμη υπόσχεται.
Από τη μεσογειακή διατροφή στο biohacking
Ο όρος «biohacking» περιγράφει την προσπάθεια βελτίωσης των σωματικών και πνευματικών λειτουργιών μέσω επιστημονικών, τεχνολογικών και διατροφικών μεθόδων.
Δεν πρόκειται για μία ενιαία τεχνική, αλλά για ένα ευρύ φάσμα πρακτικών: από απλές αλλαγές στον τρόπο ζωής, όπως η χρήση έξυπνων ρολογιών και η προσεκτική διατροφή, μέχρι πιο ριζοσπαστικές βιοϊατρικές παρεμβάσεις. Η παγκόσμια αγορά ευεξίας ξεπερνά σήμερα τα 5,6 τρισ. δολάρια και προβλέπεται να φτάσει τα 8,5 τρισ. δολάρια έως το 2027, με ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης 8,6% (Global Wellness Institute).
Στην πιο απλή του μορφή, το biohacking, περιλαμβάνει κρυοθεραπεία, θαλάμους υπερβαρικού οξυγόνου, υδροθεραπεία παχέος εντέρου και διατροφικές πρακτικές με συμπληρώματα, νηστεία ή ειδικές τροφές για ενέργεια και συγκέντρωση.
Στην αιχμή της τεχνολογίας βρίσκονται wearables που καταγράφουν ύπνο, καρδιακούς παλμούς και δραστηριότητα, νευροδιεγέρτες που ενισχύουν τη συγκέντρωση και χαλάρωση. Το γενετικό και βιολογικό biohacking περιλαμβάνει παρεμβάσεις στο DNA με CRISPR για πρόληψη ασθενειών, ενώ το χημικό χρησιμοποιεί ουσίες και νοοτροπικά για ενίσχυση μνήμης, διάθεσης και γνωστικών λειτουργιών.
