Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία δεν εξελίχθηκε όπως ήλπιζε ο Βλαντιμίρ Πούτιν, ωστόσο έχει αποδειχθεί ασύλληπτα ωφέλιμη για τον συνάδελφό του, αυταρχικό ηγέτη του γειτονικού Αζερμπαϊτζάν. Ο πρόεδρος Ιλχάμ Αλίεφ δεν ήταν ποτέ τόσο ασφαλής πολιτικά όσο είναι σήμερα.
Δυστυχώς, αυτή η επιτυχία απλώς προσθέτει στοιχεία, αν υποθέσουμε ότι χρειάζονταν περισσότερα, πως όταν οι δικτάτορες αισθάνονται δυνατοί, τείνουν να χρησιμοποιούν την αυξημένη αυτοπεποίθησή τους για καταστολή και όχι για πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις.
Πολλαπλά κέρδη
Ο Αλίεφ κέρδισε πολλά από την εισβολή της Ρωσίας σε πολλαπλά μέτωπα. Τον Ιούλιο του περασμένου έτους υπέγραψε συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Ένωση για διπλασιασμό των εξαγωγών αζερικού φυσικού αερίου προς το μπλοκ των 27 χωρών, καθώς το τελευταίο προσπαθούσε να βρει νέες πηγές ενέργειας για να καλύψει το κενό που άφησαν οι ρωσικές προμήθειες οι οποίες χάθηκαν λόγω κυρώσεων.
Πρέπει να κατασκευαστούν νέες υποδομές για να γίνει κάτι τέτοιο εφικτό, ωστόσο οι αυξημένες πωλήσεις και μαζί οι τιμές αύξησαν τα έσοδα από τους κλάδους πετρελαίου και φυσικού αερίου της πρώην σοβιετικής χώρας από 19,5 δισεκατομμύρια δολάρια το 2021 σε 35 δισεκατομμύρια δολάρια το 2022. Αυτά τα ορυκτά καύσιμα αντιπροσώπευαν περισσότερο από το 92% των εξαγωγών του Αζερμπαϊτζάν και πάνω από το ήμισυ των εσόδων του κρατικού προϋπολογισμού.
Μια αποσπασμένη σε άλλα πεδία Ρωσία, παραδοσιακός πάροχος ασφάλειας για την τοπική αντίπαλο του Αζερμπαϊτζάν, Αρμενία, έδωσε επίσης στον Αλίεφ το περιθώριο να καταλάβει τον ελεγχόμενο από εθνικά Αρμένιους θύλακα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, τερματίζοντας 30 χρόνια πολέμου και ταπείνωσης των Αζέρων, με την ίδια ακριβώς σύντομη και ένδοξη στρατιωτική νίκη που επεδίωξε ο Πούτιν να επιτύχει στην Ουκρανία.
Η μαζική φυγή του αρμενικού πληθυσμού έλυσε οριστικά το ζήτημα του Καραμπάχ και ικανοποίησε την επιθυμία της κοινής γνώμης του Αζερμπαϊτζάν για εκδίκηση – όσο απαράδεκτη κι αν είναι αυτή – μετά από παρόμοιες προηγούμενες περιόδους εθνοκάθαρσης κατά των Αζέρων στον συγκεκριμένο θύλακα και τις γύρω επαρχίες του. Ένας θριαμβευτής Αλίεφ προκήρυξε πρόωρες εκλογές για το επόμενο έτος για να κεφαλαιοποιήσει την πατριωτική ευφορία, ετοιμάζοντας το σκηνικό για την παραμονή του για τρίτη δεκαετία στην εξουσία.
Όλοι, φαίνεται, χρειάζονται τώρα τον Αλίεφ. Η ΕΕ όχι μόνο θέλει την ενέργειά του, αλλά έχει επίσης συνείδηση ότι το Αζερμπαϊτζάν ελέγχει τη μόνη βιώσιμη οδό για πρόσβαση του μπλοκ στους πόρους και τις ενεργειακές αγορές της Κεντρικής Ασίας που δεν διασχίζει τη Ρωσία ή το Ιράν, χώρες αμφότερες εχθρικές και υπό κυρώσεις. Οι ΗΠΑ, ομοίως, βλέπουν τη γεωπολιτική αξία του Αζερμπαϊτζάν να αυξάνεται όσο χειροτερεύουν οι σχέσεις της Ουάσιγκτον με τη Μόσχα και την Τεχεράνη, παρά τις αμφιβολίες για την εθνοκάθαρση στο Καραμπάχ. Το ίδιο, για τον αντίστροφο λόγο, κάνουν και η Ρωσία και το Ιράν.
“Γλυκά μάτια” και από Μόσχα – Τεχεράνη
Η Μόσχα ήταν κάποτε διαπρύσιος υποστηρικτής της μεγάλης αντιπάλου του Αζερμπαϊτζάν, Αρμενίας, ωστόσο αυτή η διμερής σχέση έχει μπει στο ράφι. Ο Πούτιν χρειάζεται τη συνεργασία του Αζερμπαϊτζάν, καθώς οι ευρωπαϊκές κυρώσεις τον αναγκάζουν να μετατοπίσει τις εμπορικές και ενεργειακές οδούς προς τα ανατολικά, ενώ η στρατιωτική ικανότητα της Ρωσίας να υπαγορεύει εξελίξεις στον Καύκασο είναι σε κάθε περίπτωση μειωμένη αυτή τη στιγμή λόγω εμπλοκής σε άλλα σημεία του κόσμου.
Το Ιράν, εδώ και πολύ καιρό ένας γείτονας που είναι πολιτικά κοντά στην Αρμενία, φλερτάρει επίσης το Μπακού. Τον Οκτώβριο, η Τεχεράνη πρότεινε τη φιλοξενία ενός διαμετακομιστικού διαδρόμου που θα ένωνε το Αζερμπαϊτζάν με το Ναχτσιβάν, αζερική επαρχία που χωρίζεται από την υπόλοιπη χώρα από μια λωρίδα εδάφους της Αρμενίας.
Η βελτίωση της συνεργασίας με το Μπακού έχει γίνει πιο σημαντική για το Ιράν αφότου συμφώνησε με τη Μόσχα νωρίτερα τον Μάιο να δημιουργήσει μια σιδηροδρομική σύνδεση πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων μέσω του Αζερμπαϊτζάν, μέρος του λεγόμενου Διαδρόμου Μεταφορών Βορρά-Νότου από τη Ρωσία, καθώς το Κρεμλίνο αναζητά νέες, μη ευρωπαϊκές αγορές.
Από αυτή την ήδη υψηλή βάση, τα πράγματα αναμένεται να πάνε ακόμη καλύτερα για τον Αλίεφ. Το Αζερμπαϊτζάν μόλις “κλείδωσε” το δικαίωμα να διοργανώσει την επόμενη παγκόσμια σύνοδο κορυφής για την κλιματική αλλαγή, COP-29. Τα εμπόδια στην προσπάθειά του εξαφανίστηκαν σαν φαντάσματα στην ομίχλη τις τελευταίες εβδομάδες, παρόλο που το πενιχρό ιστορικό του Αζερμπαϊτζάν σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η θέση του ως άλλος ένας οικοδεσπότης με μεγάλη παραγωγή ορυκτών καυσίμων μπορεί να μοιάζουν με μειονεκτήματα.
Το πρωτόκολλο απαιτούσε η σύνοδος κορυφής για το κλίμα να κατευθυνθεί σε μια χώρα της Ανατολικής Ευρώπης και αυτή η δεξαμενή συρρικνώθηκε δραματικά μόλις ο Πούτιν κατέστησε σαφές ότι θα ασκούσε βέτο σε οποιαδήποτε προσπάθεια διοργάνωσης από μια κυβέρνηση που υποστηρίζει την πολεμική προσπάθεια της Ουκρανίας. Μόνο η Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν και η Βουλγαρία παρέμειναν στην κούρσα και η Αρμενία αποχώρησε στις 7 Δεκεμβρίου, ως μέρος μιας συμφωνίας με βάση την οποία οι δύο πλευρές συμφώνησαν να ανταλλάξουν κρατούμενους. Μία ημέρα αργότερα, η Βουλγαρία, δυνητικός δικαιούχος από τις νέες ροές διαμετακόμισης φυσικού αερίου μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Ευρώπης, παραιτήθηκε επίσης.
Αυτοπεποίθηση και καταστολή
Όλη αυτή η επιτυχία και η αυτοπεποίθηση λογικά θα έπρεπε να δημιουργούν μια τάση για τον Αλίεφ να χαλαρώσει τον έλεγχο σε μια κοινωνία που υφίσταται αυξανόμενη καταστολή από τότε που ο πατέρας του, Χέινταρ Αλίεφ, αρχηγός της KGB επί σοβιετικής εποχής και πρώην γραμματέας του ΚΚΣΕ στο Αζερμπαϊτζάν, κέρδισε τις εκλογές για την προεδρία το 1993. Η τελευταία έκθεση του Freedom House κατατάσσει τη χώρα του Καυκάσου των 10 εκατομμυρίων κατοίκων στα “εδραιωμένα αυταρχικά καθεστώτα” και στις κλεπτοκρατίες, με βαθμολογία 1 στα 7 στο πεδίο της δημοκρατίας.
Αντί να αντιστρέψει αυτή την τάση, η κυβέρνηση εισήγαγε πέρυσι έναν νόμο που απαιτούσε από τα μέσα ενημέρωσης να εγγραφούν σε κρατικά κατάστιχα και αρνήθηκε να χορηγήσει άδεια σε όσα δεν της άρεσαν. Ένας κατάλογος πολιτικών κρατουμένων που τηρείται από δύο αζερικούς μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς, το Ινστιτούτο για την Ειρήνη και τη Δημοκρατία και το Κέντρο Παρακολούθησης Πολιτικών Κρατουμένων, μετρούσε 254 την 1η Δεκεμβρίου – μια αύξηση κατά 19 από τον Οκτώβριο, συμπεριλαμβανομένων δημοσιογράφων που ερευνούσαν τη διαφθορά του καθεστώτος και μια αύξηση κατά 99 σε σχέση με έναν χρόνο νωρίτερα.
Ο συνδυασμός θριάμβου και θυμού του Αλίεφ για την κριτική, ιδιαίτερα από τις ΗΠΑ, για την εθνοκάθαρση του Ναγκόρνο Καραμπάχ καθιστά δύσκολο να φανταστούμε ότι θα λύγιζε σε διεθνή πίεση αυτή τη στιγμή. Ωστόσο, η δύναμή του έγκειται τελικά στην αξία του Αζερμπαϊτζάν για τις ευρωπαϊκές αγορές ενέργειας. Η χώρα του δεν ενδιαφέρεται να μείνει μόνη της για να αντιμετωπίσει τους πολύ μεγαλύτερους Ρώσους και Ιρανούς γείτονές της μακροπρόθεσμα, ειδικά εάν ο Πούτιν γυρίσει τα πράγματα υπέρ του στην Ουκρανία. Ο Αλίεφ γνωρίζει καλά ότι πρέπει να απογαλακτίσει την οικονομία από την υπερβολική της εξάρτηση από την ενέργεια για να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο και τις μακροπρόθεσμες προοπτικές ανάπτυξης.
Ο ταχύτερος τρόπος για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος θα ήταν η εξασφάλιση βοήθειας και επενδύσεων από την Ευρώπη. Η επιτυχία θα απαιτούσε σημαντική μεταρρύθμιση για να σπάσει εκείνο που η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης έχει αποκαλέσει “μονοπωλιακά συμφέροντα” στο Αζερμπαϊτζάν, θα απαιτούσε όμως επίσης και περισσότερα από πλευράς Αλίεφ σε σχέση με τις φυλακίσεις και τη φίμωση οποιουδήποτε αριθμού επικριτών του.
Ποιος ξέρει, μπορεί και να κέρδιζε ακόμη και γνήσιες, δημοκρατικές εκλογές. Ήρθε πιθανότατα η ώρα να του το υπενθυμίσουμε.
Απόδοση – Επιμέλεια – Επιλογή Κειμένων (2019-2023): Γ.Δ. Παυλόπουλος
