Οι επιμελητές της έκθεσης «Τέκτων», Ντιμίτρι Οζέρκοφ και Ντανίλα Πάρνιουκ, εξηγούν ότι σκοπός του Ιδρύματος PSI δεν είναι απλώς να εκθέτει αλλά να επαναπλαισιώνει.
Πού συναντά την εξέλιξη της μοντερνιστικής αρχιτεκτονικής στην Κύπρο η τεχνητή νοημοσύνη και μια ειδικά δημιουργημένη εικαστική εγκατάσταση του φημισμένου Βρετανού καλλιτέχνη Ματ Κόλισο; Η απάντηση δίνεται στην έκθεση «Τέκτων» στο δραματικά μοντερνιστικό, πρώην βιομηχανικό κτήριο στη Λεμεσό όπου εδρεύει πλέον το Ίδρυμα PSI. Η έκθεση αξιοποιεί το εσωτερικό της ιστορικής Αποθήκης Χαρουπιών ως θεματικό άξονα, μιας και το ίδιο το κτήριο αποτελεί μέρος του εκθεσιακού αφηγήματος και αναδεικνύεται μέσα από τα έργα και τις ημέρες των δημιουργών του, του μηχανικού Ανδρέα Παπαδόπουλου (1922–2009) και του αρχιτέκτονα Φοίβου Πολυδωρίδη (1926–2019). Ο χώρος αναστοχάζεται τη δική του ιστορία, μέσα από αρχεία και εικαστική φαντασία, προτείνοντας ένα όραμα για το μέλλον της ίδιας της πόλης. Απευθύναμε ερωτήματα στους δύο επιμελητές της έκθεσης, Ντιμίτρι Οζέρκοφ και Ντανίλα Πάρνιουκ, αμφότεροι με εντυπωσιακές προσωπικές διαδρομές. Ο ρωσικής καταγωγής ιστορικός τέχνης Οζέρκοφ, νυν επικεφαλής επιμελητής του Ιδρύματος PSI, διετέλεσε επί σειρά ετών διευθυντής του Τμήματος Σύγχρονης Τέχνης του Μουσείου Ερμιτάζ κι έχει επιμεληθεί ή οργανώσει πάνω από 40 εκθέσεις. Έφυγε από τη Ρωσία το 2022. Ο λευκορωσικής καταγωγής βραβευμένος και κοσμογυρισμένος φωτογράφος Πάρνιουκ, σημερινός καλλιτεχνικός διευθυντής του PSI, έλαβε μέρος σε περισσότερες από 50 εκθέσεις και ζούσε για 10 χρόνια στη Βαρκελώνη πριν μετακομίσει στην Κύπρο το 2022. Οι δυο τους επέλεξαν να απαντήσουν από κοινού στις ερωτήσεις, δίνοντας έμφαση στη συλλογικότητα του επιμελητικού έργου, σε μια συζήτηση για την αρχιτεκτονική, την αρχειακή μνήμη και την ισχύ της σύγχρονης τέχνης.
-Το Ίδρυμα PSI είναι θεσμός μνήμης ή μετασχηματισμού; Στον πυρήνα του, είναι και τα δύο. Αντιμετωπίζουμε τη μνήμη και τον μετασχηματισμό όχι ως αντιθετικές, αλλά ως αλληλένδετες δυνάμεις. Η μνήμη μάς γειώνει– αναγνωρίζει τα στρώματα ιστορίας και ταυτότητας που είναι ενσωματωμένα στον χώρο. Ο μετασχηματισμός, από την άλλη, είναι ο τρόπος μας να τιμούμε αυτά τα στρώματα, επανενεργοποιώντας τα, επανερμηνεύοντάς τα και κάνοντάς τα να μιλούν στις σύγχρονες επιτακτικές ανάγκες. Δεν διατηρούμε για λόγους νοσταλγίας· διατηρούμε για να θέτουμε νέα ερωτήματα πάνω σε παλιά υλικά. Το PSI είναι ένας θεσμός όπου η μνήμη βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, όπου η αρχιτεκτονική, η καλλιτεχνική πρακτική και η έρευνα ενώνονται για να επαναδιαμορφώνουν συνεχώς το νόημα του χώρου.
–Ποια ευθύνη έχει ένας καλλιτεχνικός θεσμός απέναντι στο ίδιο του το κτήριο- ειδικά όταν αυτό φέρει βαρύ ιστορικό και συμβολικό φορτίο; Η Παλιά Αποθήκη Χαρουπιών, έδρα του PSI Foundation, είναι τόσο αντικείμενο όσο και σκηνικό. Πιστεύουμε ότι η ίδια η δομή δεν είναι απλώς ένα δοχείο· είναι πρωταγωνιστής, μάρτυρας και ενεργός παράγοντας στην ιστορία. Με το βιομηχανικό της παρελθόν συνδεδεμένο με την οικονομική, κοινωνική και πολιτική ανάπτυξη της Λεμεσού, επιβάλλει σεβασμό- όχι μέσω της διατήρησης ως απολιθώματος, αλλά μέσω της ενεργού εμπλοκής. Νιώθουμε βαθιά την ευθύνη να αναγνωρίσουμε τις ουλές, τις υφές και τις ιστορίες του κτηρίου και να τις χρησιμοποιήσουμε ως επιμελητικό υλικό. Ο θεσμός δρα ως θεματοφύλακας, μεσολαβητής και ενισχυτής- επιτρέποντας στην κληρονομιά του κτηρίου να καθοδηγεί τις δράσεις και προσκαλώντας καλλιτέχνες και ερευνητές να ανταποκριθούν στη μοναδικότητά του.
–Πώς αντέδρασαν τα επιμελητικά σας ένστικτα όταν σταθήκατε για πρώτη φορά μέσα στην Αποθήκη Χαρουπιών; Ήταν κάτι το σωματικό. Η απεραντοσύνη, η σιωπή, τα ίχνη της προηγούμενης χρήσης, το αποτύπωμα της εργασίας και τα φαντάσματα των μηχανών- όλα με συνεπήραν ακαριαία. Ένιωσα την ανάγκη ν’ ακούσω πρώτα, προτού κάνω οτιδήποτε, αφού ο χώρος δεν ζητούσε να γεμίσει· ζητούσε να κατανοηθεί. Το ένστικτό μου μού υπαγόρευσε να δουλέψω με σεβασμό και ανταπόκριση στον ίδιο τον χώρο, να αναλογιστώ την επιμέλεια σαν κάτι πιο κοντινό στην αρχιτεκτονική: χωρικό, χρονικό και υλικό. Είναι ένας τόπος που αντιστέκεται στην ουδετερότητα. Κάθε παρέμβαση εδώ πρέπει να αναμετριέται με το βάρος του- ιστορικό, συμβολικό και αισθητηριακό. Ο προσανατολισμός ολόκληρης της φιλοσοφίας του PSI μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: σεβόμαστε τον χώρο και τον αφήνουμε να διαμορφώνει τα ερωτήματα.
–H μοντερνιστική αρχιτεκτονική στην Κύπρο λειτούργησε και ως σιωπηλή αντίσταση ενάντια στις πολεοδομικές επιταγές της αποικιοκρατίας. Στις μέρες μας, πώς μοιάζει η πολιτιστική αντίσταση απέναντι στις κατεστημένες νόρμες; Πώς την ενσαρκώνει το PSI; Η πολιτιστική αντίσταση σήμερα συχνά εκδηλώνεται όχι με κραυγαλέα αντιπαράθεση, αλλά με επαναδιεκδίκηση: του χώρου, της αφήγησης, της μνήμης. Το PSI ενσαρκώνει αυτό το πνεύμα ενεργοποιώντας μια ιστορική βιομηχανική δομή όχι ως στατικό απομεινάρι, αλλά ως δυναμική πλατφόρμα πειραματισμού. Σκοπός μας δεν είναι απλώς να εκθέτουμε, αλλά να επαναπλαισιώνουμε. Μέσα από τη σύγχρονη τέχνη, την αρχειακή έρευνα και την κοινοτική εμπλοκή, αμφισβητούμε τις γραμμικές αναγνώσεις της ιστορίας. Σε μια πόλη που επανασχεδιάζεται από την αγορά ακινήτων υψηλής εμπορικής αξίας, η έκθεση «Tekton» αποτελεί μια ήσυχη διανοητική ανταρσία- μια άρνηση της λήθης.
–Μπορεί ένα αρχείο να είναι ριζοσπαστικό; Τι σας εξέπληξε περισσότερο καθώς ερευνούσατε τις προσωπικές και επαγγελματικές ιστορίες των Παπαδόπουλου και Πολυδωρίδη, τόσο που να σας ώθησε να επανεξετάσετε την επιμελητική σας προσέγγιση; Αυτό που μας εξέπληξε περισσότερο ήταν ο συναισθηματικός τόνος του υλικού: η σχολαστική δουλειά του Παπαδόπουλου πάνω στις υποδομές και η πίστη του στο εθνικό πεπρωμένο, καθώς και η εμμονική χαρτογράφηση της πόλης στην οποία πίστευε ο Πολυδωρίδης. Και οι δύο δεν ήταν απλώς επαγγελματίες με υψηλού επιπέδου σπουδές στο εξωτερικό· ήταν ιδεαλιστές. Ακόμα και το όνομα «Τέκτων» που χρησιμοποίησαν για τη συνεργασία τους, ήταν βαθιά ιδεαλιστικό. Αυτή η συνειδητοποίηση μάς οδήγησε να αναδείξουμε το συναίσθημα και την υποκειμενικότητα στην έκθεση: μικρότερη έμφαση στη φόρμα και τη χρονολογία, μεγαλύτερη στην πίστη. Η επιμελητική μας στάση μετατοπίστηκε· από τη θέση του ιστορικού περάσαμε σ’ εκείνη του αυτόπτη μάρτυρα.
–Πώς συμφιλιώνετε τα ουτοπικά οράματα των μοντερνιστών με τη σημερινή πραγματικότητα της διαιρεμένης Κύπρου; Ο μοντερνισμός στην Κύπρο ενσωμάτωνε την υπόσχεση της προόδου για το νεοσύστατο ανεξάρτητο κράτος, συχνά αγνοώντας τις πολυπλοκότητες των ρωγμών του νησιού. Η συμφιλίωση αυτής της έντασης σημαίνει αποδοχή ότι η αρχιτεκτονική, όπως και η ιδεολογία, γερνά. Η έκθεση «Τέκτων» δεν επιδιώκει να συντηρήσει τις ουτοπίες· τις αμφισβητεί. Εξετάζουμε τις προσδοκίες που ενσωματώθηκαν στο σκυρόδεμα και το ατσάλι, με τρόπο ώστε η έκθεση να λειτουργεί ως καθρέφτης: όχι για να κολακεύει, αλλά για να αντικατοπτρίζει.
–Αν μπορούσατε να τοποθετήσετε ένα από τα κτήρια του Πολυδωρίδη σε ένα πιο οικείο σε σας αρχιτεκτονικό πλαίσιο, ποιοι απρόσμενοι διάλογοι θα μπορούσαν να προκύψουν; Ο Φοίβος Πολυδωρίδης ενορχήστρωσε την κυπριακή εκδοχή του μεσογειακού μοντερνισμού, οπότε τα κτήριά του θα μπορούσε κάποιος να τα φανταστεί σχεδόν σε οποιαδήποτε χώρα της περιοχής. Ζητούσε τη βοήθεια του Ανδρέα Παπαδόπουλου όταν ένα κτήριο απαιτούσε πολύπλοκη μηχανική εργασία, ενώ η Αποθήκη Χαρουπιών- έδρα πλέον του Ιδρύματος PSI- είναι εξολοκλήρου έργο του Παπαδόπουλου. Κατά κάποιον τρόπο, είναι μια αρχιτεκτονική απλή, αλλά γεμάτη λογικές λύσεις της δεκαετίας του ’60 και με πρακτική εμπειρία βασισμένη στις πραγματικές ανάγκες. Σε αντίθεση με τα μπρουταλιστικά της αντίστοιχα, δεν είναι αρχιτεκτονική αυστηρότητας, αλλά προσαρμογής: εναρμονισμένη με το τοπικό κλίμα, υλικά και ρυθμούς. Δεν ήταν στιλιστική δήλωση· ήταν ένας ψίθυρος για το μέλλον.
–Στο έργο «Aftermath», ο Ματ Κόλισο χρησιμοποιεί την τεχνητή νοημοσύνη ως αφηγηματικό μέσο. Μπορούν οι μηχανές να μεταφέρουν τη μνήμη μιας πόλης όπως το κάνουν τα κτήρια; Ή μήπως η μνήμη παραμένει βαθιά ανθρώπινη; Το «Aftermath» είναι η πρώτη ειδική ανάθεση του Ιδρύματος PSI σ’ έναν διεθνώς αναγνωρισμένο καλλιτέχνη. Ο Ματ Κόλισο ήρθε στη Λεμεσό για να μάθει την ιστορία του κτηρίου και των ανθρώπων πίσω από τη δημιουργία του. Η μουσική που επέλεξε είναι το «Cantus in Memoriam Benjamin Britten» του Άρβο Περτ, γραμμένο το 1977 ως ελεγεία για τον θάνατο του διάσημου Βρετανού μοντερνιστή συνθέτη (σ.σ. του Μπέντζαμιν Μπρίτεν), που είχε επισκεφθεί την Κύπρο για διακοπές. Ο Κόλισο συνδυάζει το «Cantus» μ’ ένα σαρωτικό υποθαλάσσιο πανόραμα, πλήρως δημιουργημένο από τεχνητή νοημοσύνη, που λειτουργεί ως αντίστιξη στο αρχειακό τμήμα της έκθεσης. Είναι προφανές ότι οι μηχανές μπορούν να μιμηθούν τη μνήμη, αλλά δεν μπορούν να επηρεαστούν από την πραγματικότητα με τον τρόπο που το κάνουν τα κτήρια, τα οποία διατηρούν τη θερμοκρασία, τη μυρωδιά και την ηχώ. Αυτό που προσφέρει η τεχνητή νοημοσύνη είναι μια ισχυρή ψευδαίσθηση- μια συνθετική μεταζωή, μια απίστευτη δυνατότητα. Στο PSI, αντιμετωπίζουμε την τεχνητή νοημοσύνη όχι ως υποκατάστατο της μνήμης, αλλά ως προσθετικό σχόλιο. Το «Aftermath» του Κόλισο δεν αντικαθιστά τη μνήμη, αλλά ανασταίνει τη συναισθηματική λογική της απουσίας της.
–Πώς διαχειρίζεστε την ένταση μεταξύ διατήρησης της αρχιτεκτονικής ιστορίας και αποδοχής της τεχνολογικής διασάλευσης; Γνωρίζουμε το περίφημο παράδειγμα ότι η διατήρηση χωρίς καινοτομία καταλήγει σε νοσταλγία, ενώ η καινοτομία χωρίς ρίζες κινδυνεύει με διαγραφή. Η αποστολή του PSI είναι να πλέξει αυτά τα δύο: να επιτρέψει σε μια αρχειακή φωνή να ενεργοποιήσει έναν χώρο δημιουργημένο από τεχνητή νοημοσύνη. Στόχος δεν είναι να επιλυθεί η ένταση, αλλά να χορογραφηθεί.
–Η Λεμεσός διεκδικεί τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 2030. Τι είδους πολιτιστικό κεφάλαιο προσφέρει το Ίδρυμα PSI σ’ αυτή τη διεκδίκηση; Το PSI ανασύρει κρυμμένα βάθη. Προσπαθούμε να συνδέσουμε την πολιτιστική υποδομή με την πολιτική ιστορία, την αστική μνήμη και τη μεσογειακή απήχηση. Η δουλειά μας είναι ταυτόχρονα τοπικά εστιασμένη και σε διάλογο με τον διεθνή χώρο, συμβάλλοντας στο να αποκτήσει η Λεμεσός θέση στον ευρύτερο μεσογειακό και ευρωπαϊκό διάλογο, μέσα από τη μεταμόρφωση ενός μεταβιομηχανικού κελύφους σε κινητήρια δύναμη πολιτισμού. Ως μετανάστες οι ίδιοι, εντυπωσιαστήκαμε ανακαλύπτοντας πόσο βαθιά είναι η πολιτιστική ιστορία της πόλης και πόσοι άνθρωποι έχουν εμπλακεί- και εμπλέκονται ακόμα- στη διάσωση των καταλοίπων της.
–Πώς αντιλαμβάνεστε τη συνάντηση της κυπριακής με τη ρωσική πολιτισμική μνήμη; Διακρίνετε αντηχήσεις, επικαλύψεις ή δημιουργικές τριβές; Υπάρχουν και αντηχήσεις και τριβές- κοινή ορθόδοξη κληρονομιά, παράλληλα τραύματα εξορίας και αυτοκρατορίας- αλλά και αποκλίνουσες οπτικές γλώσσες και πολιτικές τροχιές. Το PSI βλέπει τον εαυτό του ως τόπο συνάντησης, όχι ως χωνευτήρι. Δεν επιβάλλουμε αρμονίες, αλλά προσκαλούμε διαφορετικές κοινότητες να συναντηθούν. Δημιουργούμε χώρο για αντιθέσεις: για να αντιπαρατίθεται ο σλαβικός συμβολισμός με τον μεσογειακό μινιμαλισμό και για να συνυπάρχουν διαφορετικές χρονολογίες.
–Πώς φαντάζεστε το PSI να δημιουργεί διαλόγους μεταξύ ρωσικών και κυπριακών πολιτιστικών αφηγήσεων χωρίς να υποπίπτει σε απλουστευτικές ερμηνείες; Το PSI είναι μια κυπριακή κι όχι μια ρωσική πρωτοβουλία. Και οι δύο έχουμε σοβιετικό υπόβαθρο (ο Ντιμίτρι από τη Ρωσία, ο Ντανίλα από τη Λευκορωσία), αλλά δεν έχουμε καμία σχέση με τη σημερινή Ρωσία, οπότε δεν υπάρχουν τέτοιοι διάλογοι στα σχέδιά μας. Το PSI έχει σχεδιαστεί ως χώρος για τη διοργάνωση συνομιλιών, όχι ως μηχανισμός πολιτισμικής «μετάφρασης». Το βλέπουμε ως ένα πολιτιστικό σταυροδρόμι σε έναν κόσμο γεμάτο εντάσεις και, από αυτή την άποψη, ταυτιζόμαστε πλήρως με τον ρόλο που η Κύπρος έχει διαδραματίσει ανά τους αιώνες.
- INFO: Η έκθεση «Τέκτων» στο Ίδρυμα PSI, Λεμεσός, είναι ανοιχτή Πέμπτη- Παρασκευή 5-10μ.μ., Σάββατο 11π.μ.- 2μ.μ. & 5-10μ.μ. μέχρι 27 Ιουλίου. Προγραμματίζονται δωρεάν ξεναγήσεις στα ελληνικά και αγγλικά: 96503997 & info@psi.art
Ελεύθερα, 11.5.2025
