Αν, σε κάποιο κατακλυσμό, όλη η επιστημονική γνώση καταστρεφόταν και μόνο μια πρόταση μεταδιδόταν στην επόμενη γενιά πλασμάτων, ποια δήλωση θα περιείχε τις περισσότερες πληροφορίες με τις λιγότερες λέξεις; Πιστεύω ότι θα ήταν η «ατομική υπόθεση» – ότι όλα τα πράγματα είναι φτιαγμένα από άτομα- μικρά σωματίδια που κινούνται με αέναη κίνηση, έλκονται μεταξύ τους όταν απέχουν λίγο, αλλά απωθούνται όταν συμπιέζονται μεταξύ τους. Σε αυτή τη φράση υπάρχει ένας τεράστιος όγκος πληροφοριών για τον κόσμο, αρκεί να εφαρμοστεί λίγη φαντασία και σκέψη.
Richard P. Feynman, Νομπελίστας Φυσικός
Ο Δημόκριτος (περ. 460 – 370 π.Χ.), αν και σύγχρονος του Σωκράτη (470/469 – 399 π.Χ.), συγκαταλέγεται ανάμεσα στους Προσωκρατικούς φιλοσόφους. Η διάκριση αυτή δεν είναι βέβαια χρονολογική. Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν εν γένει εκείνοι που προσπάθησαν να απαντήσουν στα ίδια ερωτήματα που αφορούσαν τη σύσταση και λειτουργία του κόσμου. Έχοντας ως σκευή μια ισχυρή φιλοσοφική παραγωγή δύο αιώνων, ο Δημόκριτος έδωσε τη δική του απάντηση όχι μόνο στο ερώτημα της αρχής των πάντων, αλλά διαμόρφωσε και ένα ηθικό πλαίσιο που οδηγεί στην ψυχική γαλήνη (τη δική του πρόταση για την ευδαιμονία) όπως φαίνεται και από τον τίτλο του έργου του, Περὶ εὐθυμίης:
Σκοπός της ζωής είναι η ψυχική γαλήνη (τέλος δ᾽ εἶναι τὴν εὐθυμίαν), η οποία δεν ταυτίζεται με την ηδονή, όπως πιστεύουν κάποιοι που παρανόησαν τα διδάγματά του, αλλά η κατάσταση κατά την οποία η ψυχή ζει με γαλήνη και σταθερότητα, χωρίς να ταράζεται από κανέναν φόβο ή δεισιδαιμονία ή από κάποιο άλλο πάθος. Την ίδια κατάσταση ονομάζει και ευεξία (εὐεστὼ) και με πολλά άλλα ονόματα. Οι ιδιότητες των πραγμάτων υφίστανται από σύμβαση (ποιότητας δὲ νόμῳ εἶναι), ενώ μόνο τα άτομα και το κενό υπάρχουν από τη φύση. Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 9.7.45
Η ατομική θεωρία του Δημόκριτου επισκίασε τα υπόλοιπα έργα του που αφορούσαν την Ηθική, τα Μαθηματικά, τη Μουσική αλλά και τομείς όπως η Ιατρική, η Μετεωρολογία και η Αστρονομία. Αν και πολυγραφότατος (έγραψε πάνω από εκατό έργα) η θεωρία του επέζησε μέσω αποσπασμάτων και βέβαια στις δευτερογενείς πηγές των φιλοσόφων που τη συζητούσαν για αιώνες, επιχειρώντας κυρίως να την αποδομήσουν. Κανείς, εκτός από τον συνεχιστή της θεωρίας Επίκουρο (τα έργα του οποίου είχαν την ίδια τύχη με του Δημόκριτου), δεν αποδέχτηκε ότι «ο κόσμος αποτελείται από άτομα που κινούνται αδιάκοπα στο κενό». Και όμως. Η ατομική θεωρία επισφραγίζει πανηγυρικά τις προσπάθειες των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων να εξηγήσουν το πρόβλημα της «αρχής» και τη δομή του κόσμου.
Ο νους του Δημόκριτου αναζητεί την «αρχή των πάντων» πίσω από τα στοιχεία: τα «ριζώματα» του Εμπεδοκλή, τη φωτιά του Ηράκλειτου (πῦρ), τον αέρα του Αναξιμένη (ἀήρ), το νερό του Θαλή (ὕδωρ). Mε αφετηρία το παρμενίδειο ον (που είναι αγέννητο, άφθαρτο, αδιαίρετο, ομοιογενές) ο Δημόκριτος συλλαμβάνει τα άτομα, στα οποία απονέμει τις ίδιες ιδιότητες. Αλλά το Παρμενίδειο ον είναι ακίνητο.
Ο Δημόκριτος επιλύει και αυτό το πρόβλημα. Με το κενό εξασφαλίζει την κίνησή τους, η οποία για τον ίδιο δεν απαιτεί εξωτερική παρέμβαση, δεν έχει ανάγκη τη «φιλότητα» και το «νείκος» του Εμπεδοκλή ούτε τον «Νου» του Αναξαγόρα. Τα άτομα ενέχουν την κίνηση αλλά τα ίδια δεν μεταβάλλονται. Μπορούν να ενώνονται και να διαχωρίζονται σχηματίζοντας νέα όντα που υπόκεινται την αλλαγή, αλλά τα «άτομα» είναι αμετάβλητα.
Πώς αλλιώς θα μπορούσε να λειτουργεί ο κόσμος;
Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν υπάρχει κάποια άλλη λογική εξήγηση. Χωρίς να περιμένει την ανακάλυψη του μικροσκοπίου (που απλώς ήρθε να επιβεβαιώσει τη θεωρία του αιώνες αργότερα) ο Δημόκριτος συλλαμβάνει την έσχατη άτμητη ύλη, τα άτομα. Σήμερα, έπειτα από πολλές προσπάθειες (που οδήγησαν σε νέες ανακαλύψεις) οι επιστήμονες έχουν καταλήξει στα κουάρκς και άλλα θεμελιώδη σωματίδια του σύμπαντος, δηλαδή στα άτομα του Δημόκριτου.
Η ατομική θεωρία του Δημόκριτου επιλύει το αρχέγονο φιλοσοφικό πρόβλημα της πολλαπλότητας και ενότητας της ουσίας όπως και αυτό της μεταβλητότητας. Ποια είναι η αρχή των όντων; Ποια η σχέση του είναι με το γίγνεσθαι; Πώς γνωρίζουμε τα πράγματα, με τις αισθήσεις ή τον νου; Ο Δημόκριτος απάντησε σε όλα τα ερωτήματα με τη σιγουριά που του πρόσφερε η θεωρία του. Με τα άτομα και το κενό κατάφερε να ερμηνεύσει τον κόσμο, όπως κανένας άλλος.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
