ΜΕΡΟΣ Α΄
«Νομίζω ότι καθώς είναι τρία τα μέρη της ψυχής τρεις θα είναι και οι ηδονές, μία για το καθένα· και οι επιθυμίες και το ίδιο τα είδη εξουσίας (ἀρχαί)» Πλάτων, Πολιτεία 580d7-8
Το ζήτημα της ηδονής δεν εγκατέλειψε την πλατωνική σκέψη κατά τη διάρκεια όλης της εξελικτικής της πορείας. Σε πολλά από τα έργα του από τους πρώιμους διαλόγους έως τους ύστερους (με αποκορύφωμα τον Φίληβο ή Περί ηδονής), ο συγγραφέας επανέρχεται στην ηδονή, τα είδη της, τη σχέση της με το αγαθό και τελικά στη σύνδεσή της με την ευδαιμονία. Στον Γοργία (495a) ο Σωκράτης θέτει στον Καλλικλή το ερώτημα: «το ευχάριστο (ἡδὺ) ταυτίζεται με το αγαθό ή υπάρχει κάποιο από τα ευχάριστα το οποίο να μην είναι αγαθό; (εἶναι τὸ αὐτὸ ἡδὺ καὶ ἀγαθόν, ἢ εἶναί τι τῶν ἡδέων ὃ οὐκ ἔστιν ἀγαθόν;). Στον Πρωταγόρα προχωράει ένα βήμα παραπέρα: είναι η αντίθεση λύπης-ηδονής ικανή να καθορίσει τη ζωή κάποιου; Τα ερωτήματα διαδέχονται το ένα το άλλο και οι απαντήσεις προλαμβάνονται από τον ομιλητή Σωκράτη:
«Επιδιώκετε λοιπόν την ηδονή ως αγαθό και αποφεύγετε τη λύπη ως κακό;[…] Ονομάζετε το να λυπάται κανείς αγαθό όταν σας απαλλάσσει από μεγαλύτερες από τις υπάρχουσες λύπες ή προκαλεί μεγαλύτερες ηδονές από λύπες; […] ή μπορείτε να πείτε ότι το αγαθό είναι άλλο από την ηδονή ή ότι το κακό είναι άλλο από τη λύπη (ἀνίαν)· ή σας αρκεί να τελειώσετε τη ζωή σας ευχάριστα χωρίς λύπες; (ἢ ἀρκεῖ ὑμῖν τὸ ἡδέως καταβιῶναι τὸν βίον ἄνευ λυπῶν;) […] Και πάλι λέτε ότι αν και γνωρίζει ο άνθρωπος να πράττει τα αγαθά δεν το θέλει εξαιτίας των άμεσων απολαύσεων (διὰ τὰς παραχρῆμα ἡδονάς) επειδή υποτάσσεται σ’ αυτές.» Πλάτων, Πρωταγόρας 354c4-355b4
Στην Πολιτεία ο συγγραφέας συζητά εκ νέου το ζήτημα της ηδονής, τη συνδέει με τα μέρη της ψυχής και κατά συνέπεια με τους τύπους των ανθρώπων. Στο στόχαστρό του βέβαια είναι η ιδανική πολιτεία. Έτσι, όπως η πόλη χωρίζεται σε τρία μέρη, το ίδιο και η ψυχή. Τα μέρη της ψυχής αντιστοιχούν στα τρία είδη των ηδονών. Το πρώτο είναι αυτό με το οποίο μαθαίνει ο άνθρωπος (ἦν ᾧ μανθάνει ἄνθρωπος), το δεύτερο εκείνο με το οποίο θυμώνει (τὸ δὲ ᾧ θυμοῦται) το τρίτο όμως είναι δύσκολο να οριστεί λόγω της πολυμορφίας του. Έχει ονομαστεί επιθυμητικό, καθώς συνδέεται με τις επιθυμίες για φαγητό, ποτό και ερωτικές απολαύσεις.
Κατά τον ίδιο τρόπο οι άνθρωποι διακρίνονται ανάλογα με το είδος της ηδονής που επιλέγουν. Πρώτος είναι ο φιλόσοφος, αυτός που επιλέγει την ηδονή της μάθησης και αναζητεί την αλήθεια. Δεύτερος τύπος ο φιλόνικος ή φιλότιμος (φιλόνικον αὐτὸ καὶ φιλότιμον προσαγορεύοιμεν), του οποίου το θυμοειδές επιθυμεί «να νικά». Είναι αυτός που αντλεί ηδονή από τη δόξα και τις τιμές. Ο τρίτος τύπος ανθρώπου προτιμά τις σωματικές απολαύσεις, ονομάζεται φιλοκερδής, επειδή οι εν λόγω επιθυμίες ικανοποιούνται με το χρήμα.
Αφού έχουν δοθεί οι απαραίτητες εξηγήσεις, είναι η ώρα της σύγκρισης των τριών τύπων ανθρώπων και των βίων τους. Φυσικά, καθένας από αυτούς (ο φιλόσοφος, ο φιλόνικος και ο φιλοκερδής), εφόσον έχει επιλέξει τον βίο του ανάλογα με την ηδονή που του προσφέρει, είναι πεπεισμένος για την ευδαιμονία του. Ποιος είναι όμως ο πιο ευτυχισμένος και πώς μετριέται κάτι τέτοιο;
«Αφού λοιπόν, είπα, αμφισβητούνται οι ηδονές κάθε τύπου και οι βίοι τους, όχι ως προς το ποια είναι η ομορφότερη και η πιο άσχημη ζωή, ούτε ποια είναι η χειρότερη και η καλύτερη, αλλά ως προς αυτό ποια είναι η πιο ευχάριστη και με τη λιγότερη λύπη (ἥδιον καὶ ἀλυπότερον), πώς θα γνωρίσουμε ποιος από αυτούς λέει την αλήθεια;» Πλάτων, Πολιτεία 581e5-582a2
Πώς μετριέται η ηδονή; Η εμπειρία, η φρόνηση και η λογική (ἐμπειρίᾳ τε καὶ φρονήσει καὶ λόγῳ) θα αποτελέσουν τα κριτήριά της. Ως προς την εμπειρία ο φιλόσοφος σαφώς υπερτερεί έναντι των άλλων. Είναι ο μοναδικός που έχει εμπειρία και των τριών βίων και έχει επιλέξει την αλήθεια έναντι των σωματικών απολαύσεων (που έχει γνωρίσει νέος) και των τιμών που απονέμονται σε όλους όσοι έχουν κατορθώσει κάτι σημαντικό.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
