«ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Η παιδεία για την οποία μιλάμε είναι η εκπαίδευση από την παιδική ηλικία στην αρετή, η οποία κάνει έναν άνθρωπο να επιθυμεί διακαώς να γίνει τέλειος πολίτης, που να ξέρει πώς να κυβερνά και να διοικείται με δικαιοσύνη. Αυτό είναι το είδος της ανατροφής αφορά ο λόγος μας, όπως μου φαίνεται, και μόνο αυτήν θα ονομάζαμε παιδεία. Eνώ εκείνη που στοχεύει μόνο στην απόκτηση χρημάτων ή στη σωματική δύναμη, ή ακόμα και σε κάποιο είδος σοφίας χωρίς λογική και δικαιοσύνη, τη θεωρούμε βάναυση και ανελεύθερη και εντελώς ανάξια του ονόματος παιδεία» Πλάτωνας, Νόμοι, 643e
Όταν ο Πλάτωνας συγγράφει τους Νόμους, το τελευταίο του έργο, επανέρχεται στο θέμα της εκπαίδευσης των παιδιών και των νέων, προσπαθώντας να οικοδομήσει την ιδανική του Πολιτεία. Ο Αθηναίος μονοπωλεί τη συζήτηση, προβάλλοντας τις πλατωνικές απόψεις για τη σπουδαιότητα του παιχνιδιού στην εκπαίδευση.
«ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Λέω, λοιπόν, και υποστηρίζω ότι όποιος άνθρωπος θέλει να γίνει ενάρετος σε ό,τι τον ενδιαφέρει, πρέπει αμέσως από παιδί να μελετά παίζοντας και μαθαίνοντας αυτά που του ταιριάζουν. Όποιος θέλει, για παράδειγμα, να γίνει καλός γεωργός ή οικοδόμος, αυτός που θέλει να γίνει οικοδόμος πρέπει να παίζει χτίζοντας κανένα παιδιάστικο οικοδόμημα, και ο άλλος να καλλιεργεί τη γη. Κι όποιος ανατρέφει τον καθένα απ’ αυτούς τους δυο, πρέπει να τους φτιάχνει μικρά εργαλεία, απομιμήσεις των αληθινών. Επίσης όσα μαθήματα πρέπει να μάθει, να τα μαθαίνει από πριν. Όπως ο τεχνίτης πρέπει να μάθει να μετράει και ο πολεμιστής να ιππεύει, παίζοντας ή κάνοντας κάτι παρόμοιο. Έτσι πρέπει να προσπαθούμε να στρέψουμε τις απολαύσεις και τις επιθυμίες των παιδιών ώστε να φτάσουν τον τελικό τους σκοπό. Βασικό, λοιπόν, σκοπό της παιδείας θεωρούμε τη σωστή ανατροφή που θα οδηγήσει την ψυχή του παιδιού που παίζει ν’ αγαπήσει περισσότερο αυτό στο οποίο όταν μεγαλώσει θα γίνει τέλειο» Πλάτωνας, Νόμοι 643b-d
Ο Πλάτωνας γνωρίζει ότι όλα έχουν αφετηρία την παιδεία, επομένως η εκπαίδευση (και οι νόμοι) θα διαμορφώσουν τους αυριανούς πολίτες. Αναμφίβολα, το παιχνίδι καθίσταται μέρος της παιδείας, άρα από τα τρία έως τα επτά χρόνια «το ήθος του παιδιού θα διαμορφωθεί από το παιχνίδι». Το παιδί θα ανακαλύψει μόνο του τι του ταιριάζει, γι’ αυτό «ως τότε η τιμωρία θα οδηγεί αποτρεπτικά στο να μη γίνει κακομαθημένο, αλλά ούτε να έχει τη μορφή της ταπείνωσης» (793e).
Ο συγγραφέας των Νόμων εκπλήσσει τους συνομιλητές (και, γιατί όχι, τους αρχαίους αναγνώστες των έργων του) προτείνοντας τη σοβαρή αντιμετώπιση του παιχνιδιού από την πολιτεία. Ο Πλάτωνας αντιμετωπίζει τα παιδιά ως αυριανούς πολίτες, γι’ αυτό και το παιχνίδι είναι σημαντικότατο. Για πρώτη φορά αντιμετωπίζεται ως εργαλείο μάθησης που δεν προσφέρει μόνο ευχαρίστηση, αλλά έχει άμεση σχέση με τη διατήρηση των νόμων.
Η σταθερότητα των παιχνιδιών εγγυάται και τη σταθερότητα του πολιτεύματος. Ως εκ τούτου, το είδος του παιχνιδιού δεν μπορεί να μείνει ανεξέλεγκτο. Ο Πλάτωνας παρατηρεί ότι τα παιχνίδια και οι κανόνες τους μεταβάλλονται. Αν οι νέοι συνηθίσουν στις αλλαγές, στο τέλος όχι μόνο θα τις ακολουθούν, αλλά θα τις επιζητούν, περιφρονώντας οτιδήποτε παλαιό. Ακόμη και τους νόμους. Αυτό θα σήμαινε μεγάλη καταστροφή για την πόλη. Οι αυριανοί πολίτες δεν θα ικανοποιούνταν με τα ίδια πράγματα στο μέλλον, καθώς το περιβάλλον -μέσα στον οποίο είχαν μεγαλώσει- επικροτούσε την ακατάπαυστη αλλαγή. Η σταθερότητα της αλλαγής θα γινόταν συνήθεια:
«Όταν το πρόγραμμα του παιχνιδιού είναι προκαθορισμένο και διασφαλίζει ότι τα ίδια παιδιά παίζουν πάντοτε τα ίδια παιχνίδια και τα απολαμβάνουν, επιτρέπει και στους σοβαρούς νόμους να παραμένουν αμετάβλητοι. Αλλά όταν αυτά τα παιχνίδια αλλάζουν και φέρνουν καινοτομίες, θα επιφέρουν πάντοτε άλλες μεταβολές. […] Διότι, αποφεύγουν οι νέοι να συμμετέχουν στα ήθη και περιφρονούν το παλιότερο, ενώ εκτιμούν το νέο. Και επαναλαμβάνω πάλι ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη καταστροφή (ζημία) για όλες τις πόλεις από μια τέτοια άποψη» Πλάτων, Νόμοι 797c
Ο Πλάτωνας κατανοεί τη δύναμη του παιχνιδιού. Αν τα παιχνίδια αλλάζουν συνεχώς, τα παιδιά συνηθίζουν να απορρίπτουν τη σταθερότητα στη ζωή τους και να επιζητούν τη συνεχή αλλαγή σε όλους τους τομείς. Ως εκ τούτου, ο μορφωτικός ρόλος του παιχνιδιού οδηγεί στη διαμόρφωση συνείδησης των ενήλικων, δηλαδή, στην υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς που επιδιώκει ακούσια το «νέο». Και, εν τέλει, ο άνθρωπος δεν ικανοποιείται με τίποτε.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
