«Σε βλέπω, Ηρακλή, να απορείς για τον δρόμο που θα επιλέξεις για τον βίο σου. Αν λοιπόν κάνεις εμένα φίλη σου, θα σε οδηγήσω στον πιο ευχάριστο και εύκολο δρόμο, όπου θα γευτείς όλες τις απολαύσεις, αποφεύγοντας όλες τις δυσάρεστες εμπειρίες. Πρώτα απ’ όλα, δεν θα ασχολείσαι ούτε με πολέμους ούτε με άλλα πράγματα, αλλά θα ζεις αναζητώντας ποιο είναι το πιο ευχάριστο έδεσμα ή ποτό για να απολαύσεις, ποιο είναι το πιο ευχάριστο θέαμα ή το άκουσμα, ποια μυρωδιά ή ποιο άγγιγμα μπορείς να απολαύσεις, ποια αγαπημένη συντροφιά μπορεί να σε ικανοποιήσει περισσότερο, πώς θα κοιμηθείς πιο μαλακά και πώς θα τα πετύχεις όλα αυτά χωρίς καθόλου κόπο» Ξενοφώντας, Απομνημονεύματα 2.1.26-27
Το γνωστό δίλημμα του Ηρακλή για τον δρόμο που θα επιλέξει στη ζωή του ανήκει στο χαμένο σύγγραμμα του Πρόδικου του Κείου. Τον μύθο μεταφέρει ο μαθητής τού Σωκράτη, Ξενοφώντας, προκειμένου να αναπαραστήσει τον διάλογο (στην ουσία Σωκρατικό μονόλογο) μεταξύ του Σωκράτη και του μαθητή του Αρίστιππου (τις αντιρρήσεις του οποίου δεν θα διαβάσουμε στον Ξενοφώντα). Ως εκ τούτου, η συζήτηση «περί ηδονής» στη φιλοσοφία ουσιαστικά ξεκινάει με τον Σωκράτη και τον κύκλο των μαθητών του, οι οποίοι αν και θαυμάζουν τον ασκητικό του βίο, ακολουθούν διαφορετικούς δρόμους προκειμένου να κατακτήσουν την ευδαιμονία. Ο Αρίστιππος ιδρύει την ηδονιστική σχολή στην Κυρήνη και θέτει για πρώτη φορά στη φιλοσοφία σκοπό της ζωής την ηδονή.
Ο Σωκράτης διηγείται τον μύθο, προσπαθώντας να τον πείσει «να προσέξει το μέλλον του» (2.1.34). Αυτό θα αποτελέσει και το ισχυρότερο επιχείρημα εναντίον της ηδονής∙ το μελλοντικό της αποτύπωμα. Η ηδονή φέρνει πόνο. Ήδη οι Πυθαγόρειοι έχουν απορρίψει την ηδονή, χωρίς να αναμετρηθούν μαζί της. Η ηδονή (όπως η «Ευδαιμονία» ή «Κακία» στον μύθο του Ηρακλή) είναι τόσο γλυκιά που δύσκολα μπορεί κανείς να της αντισταθεί. Συνεπώς, για τους Πυθαγόρειους η συλλήβδην απόρριψή της κρίνεται αναγκαία για το ευ ζην:
«Πολλές από τις ανθρώπινες επιθυμίες είναι επίκτητες και κατασκευασμένες από τους ανθρώπους, έτσι αυτό το πάθος χρειάζεται πολλή φροντίδα και περιορισμό και όχι τυχαία σωματική άσκηση. Όταν είναι άδειο το σώμα είναι φυσικό να επιθυμεί τροφή. […] Η επιθυμία περιττής τροφής και περιττού και πολυτελούς ενδύματος και στρώματος ή περιττής και πολυτελούς και διακοσμημένης κατοικίας είναι επίκτητη» Ιάμβλιχος, Περί του πυθαγορικού βίου, 204-205
Ο Αρίστιππος ωστόσο μπορεί να ελέγξει τις επιθυμίες του. Ως μαθητής του Σωκράτη έχει διδαχθεί την αυτάρκεια και τον αυτοέλεγχο. Η απόλαυση της ηδονής του παρόντος δεν του γεννάει νέες επιθυμίες. Αισθάνεται σίγουρος: «Κατέχω και δε με κατέχουν» υποστηρίζει (Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, 12) και ιδρύει την πρώτη Ηδονιστική σχολή. Παράλληλα, αστειεύεται με τον Διογένη τον Κυνικό, θιασώτη της αντίθετης θεωρίας, ο οποίος ασκείται πεισματικά στην απόρριψη της ηδονής. Έτσι, όταν συναντιούνται στα λουτρά, ο Αρίστιππος κλέβει το κουρέλι του Διογένη, αφήνοντας στη θέση του το δικό του πολυτελές ένδυμα. Ο Διογένης όμως δεν μπορεί να απολαύσει την πολυτέλεια (δεν έχει την ευελιξία του Αρίστιππου) και τον κυνηγάει απαιτώντας το κουρέλι του πίσω (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων 2. 67). Ο Αρίστιππος μόλις έχει αποδείξει περίτρανα την αδυναμία του Κυνισμού. Η αυτάρκεια για την οποία επαίρεται δεν προσαρμόζεται στις καταστάσεις.
Ένας άλλος μαθητής του Σωκράτη, ο Πλάτωνας, συζητάει την ηδονή σε πολλά έργα, με κορυφαίο τον Φίληβο (ή Περί ηδονής). Εκεί θα αφιερώσει ολόκληρο διάλογο στο ερώτημα «ποιο είναι το αγαθό». Με το στόμα του Σωκράτη, ο συγγραφέας θα επιχειρήσει να ταξινομήσει τις ηδονές, για να καταλήξει στην υπεροχή των καθαρών ηδονών της γνώσης (που στερούνται του πόνου των ανάμεικτων ηδονών) και των αναγκαίων για τη διατήρηση της ζωής ηδονών. Ο Αριστοτέλης που ακολουθεί κατανοεί τη δύναμή τους. Οι ηδονές και οι λύπες συνδέονται με τις επιθυμίες, άρα χρήζουν παιδείας. Σκοπός της εκπαίδευσης λοιπόν αποβαίνει η διαπαιδαγώγηση των νέων, ώστε να χαίρονται και να λυπούνται ορθά.
Η φιλοσοφία όμως δεν έχει ολοκληρώσει τη συζήτηση της ηδονής. Οι σχολές των ελληνιστικών χρόνων θα αναμετρηθούν εκ νέου για τον σκοπό της ζωής: Αρετή ή Ηδονή; Οι Στωικοί και οι Επικούρειοι επιλέγουν διαφορετικούς δρόμους. Όπως υποστηρίζουν και οι δύο κατακτούν την ευδαιμονία.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
