«Είναι φανερό λοιπόν ότι η άριστη πολιτεία είναι εκείνη ο πολίτης μπορεί να ζει άριστα και ευτυχισμένα (ἄριστα πράττοι καὶ ζῴη μακαρίως)» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1324a
Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη είναι ένα έργο αναφοράς, καθώς ο συγγραφέας δεν εξετάζει μόνο όλα τα γνωστά πολιτεύματα της εποχής του, αλλά και τις αιτίες δημιουργίας τους, προτείνοντας εν τέλει τη δική του «άριστη πολιτεία». Έπειτα από έξι βιβλία, όταν καταλήγει στη δική του θεωρία, παραπέμπει στο προηγούμενό του έργο τα Ηθικά Νικομάχεια, για να συνδέσει την πολιτική με την ηθική του. Έχοντας εμβριθώς μελετήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, ο φιλόσοφος κατανοεί τη σύνδεση της ευδαιμονίας της πόλεως με την ατομική, καθώς ο σκοπός είναι ο ίδιος.
«Επειδή ένα είναι το τέλος (σκοπός) κάθε πόλης, είναι φανερό ότι και η παιδεία πρέπει να είναι μία και είναι αναγκαίο να είναι για όλους και η επιμέλειά της να είναι δημόσια και όχι ιδιωτική, όπως είναι σήμερα, όπου ο καθένας επιμελείται μόνος του τη μόρφωση των παιδιών του, διδάσκοντας σ’ αυτά τα μαθήματα της αρεσκείας του. Αλλά τα θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος πρέπει να είναι υπό δημόσια εποπτεία» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337a21-30
Η εκπαίδευση των νέων είναι απόρροια του πολιτεύματος, καταφάσκει ο Αριστοτέλης για να υπερθεματίσει για τη δημόσια εκπαίδευση, ως τη μοναδική που συμβάλλει σε μία κοινή αγωγή, που απαιτεί κοινή νομοθεσία. Στην εποχή του, η παιδεία είναι ιδιωτική υπόθεση και πρώτος προβάλλει το αίτημα δημόσιας παιδείας, καθώς για τον ίδιο είναι αυτονόητο ότι το κράτος πρέπει να φροντίζει για την παιδεία. Η πολιτική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την παιδεία που προσφέρει. Πρόκειται για μια αμφίδρομη σχέση:
«Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι πρέπει η παιδεία των νέων επομένως να γίνει αντικείμενο έρευνας του νομοθέτη. Διότι αν δεν συμβεί στις πόλεις, θα βλάψει και τα πολιτεύματα· πρέπει λοιπόν να εκπαιδεύονται ανάλογα για το καθένα, καθώς από τη μια προφυλάσσει το ήθος κάθε πολιτεύματος και από την άλλη το καθιστά από την αρχή, όπως το δημοκρατικό πολίτευμα τη δημοκρατία και το ολιγαρχικό την ολιγαρχία. Πάντοτε δε το καλύτερο ήθος αποτελεί το αίτιο του καλύτερου πολιτεύματος (ἀεὶ δὲ τὸ βέλτιον ἦθος βελτίονος αἴτιον πολιτείας)» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337a11-18
Ο Αριστοτέλης πιστεύει στον άνθρωπο και στη διάπλασή του από την παιδεία. Όπως για να μάθει κανείς μια τέχνη πρέπει να ασκηθεί σ’ αυτήν, το ίδιο πρέπει να εφαρμόζεται και στην άσκηση της αρετής. Τα προβλήματα ήδη από την εποχή του είναι πολλά, καθώς διαπιστώνει ότι δεν υπάρχει ομοφωνία για το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα. Πού θα πρέπει να στοχεύει πρώτιστα; Στη διάπλαση της ψυχής ή της διάνοιας; Ο Αριστοτέλης γνωρίζει ότι δεν λειτουργούν όλα τα πολιτεύματα με τον ίδιο τρόπο.
«Αυτοί λοιπόν από τους Έλληνες που θεωρούνται ότι πολιτεύονται με άριστο τρόπο και αυτοί από τους νομοθέτες που εγκατέστησαν αυτά τα πολιτεύματα δεν φαίνεται να τα έχουν συντάξει έχοντας στόχο τον άριστο σκοπό ούτε οι νόμοι και η παιδεία τους είχαν στόχο όλες τις αρετές, αλλά έκλιναν εμφανώς σε εκείνες που φαινόταν χρήσιμες για να αποκτήσουν περισσότερα αγαθά. […] Γι’ αυτό δεν πρέπει να θεωρούμε την πόλη ευδαίμονα ούτε να επαινούμε τον νομοθέτη επειδή προετοίμασε τους πολίτες να κυριαρχήσουν στους γείτονές τους» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1333b6-11
Ο Αριστοτέλης δεν επιθυμεί τη συντήρηση της εκάστοτε εξουσίας αλλά τη διαμόρφωση των πολιτών που θα συγκροτούν την πόλη τους. Παράλληλα, θέτει ερωτήματα για να ενεργοποιήσει τη σκέψη των δικών του μαθητών. Ποιο είναι το πιο σημαντικό, στο οποίο θα πρέπει να στοχεύει η δημόσια εκπαίδευση; Ο Αριστοτέλης θα εμφανίσει τρεις επιλογές που αντιπροσωπεύουν τις αντικρουόμενες ιδεολογίες για τον σκοπό της εκπαίδευσης: (α) τα ωφέλιμα για τον βίο (β) όσα συντελούν στην απόκτηση της αρετής ή (γ) τα περιττά;
Ο φιλόσοφος δεν αργεί να οδηγηθεί στον σκοπό της δημόσιας παιδείας που πρεσβεύει: στη δημιουργία ελεύθερων πολιτών. Με το θέμα αυτό θα ασχοληθεί στο τελευταίο βιβλίο των Πολιτικών.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
