«Τελικός σκοπός της ποιητικής επιστήμης είναι το έργο, ενώ της φυσικής ό,τι εμφανίζεται σταθερά στις αισθήσεις» Αριστοτέλης, Περί ουρανού, Γ΄ 306a 15-18
Το αρχικό αφήγημα του κόσμου είναι ο μύθος. Τα έργα των ποιητών, του Ομήρου και του Ησιόδου, ανατρέφουν τις γενιές των Ελλήνων και προσφέρουν μια πρώτη ερμηνεία της γένεσης του κόσμου. Η βροχή και οι τυφώνες, οι κεραυνοί και οι αστραπές ανήκαν στη θεϊκή δικαιοδοσία, ήταν τιμωρία (κυρίως) ή επιβράβευση για τις ατομικές ανθρώπινες πράξεις. Πρώτοι οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι παρατήρησαν την κρυμμένη, έως τότε, τάξη του κόσμου, ερχόμενοι σε αντίθεση με την παράδοση αιώνων.
Η ορθολογική ερμηνεία του κόσμου ήταν στο στόχαστρο των περισσότερων αρχαίων φιλοσόφων έως ότου ο Σωκράτης «κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό και την εγκατέστησε στις πόλεις και στα σπίτια των ανθρώπων» (Κικέρων). Αλλά με το ψήφισμα του Διοπείθη «καταγγέλλονται όσοι δεν πιστεύουν στα θεία ή διδάσκουν άλλες θεωρίες για τα ουράνια φαινόμενα» (Πλούταρχος, Βίοι, Περικλής, 32.1) και ο Σωκράτης (που ουδέποτε εξέτασε ουράνια φαινόμενα) καταδικάζεται σε θάνατο. Η αρχή όμως έχει γίνει και, παρά την (άδικη) σωκρατική καταδίκη και την εξορία του Αναξαγόρα για τον ίδιο λόγο, ο Αριστοτέλης στρέφει το βλέμμα του ξανά στον ουρανό.
Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος θαυμάζει τη φύση και θέλει να την ερμηνεύσει, να ανακαλύψει την κρυμμένη αρμονία των φυσικών νόμων. Στο τρίτο βιβλίο των Μετεωρολογικών, αφού έχει πραγματευτεί τη βροντή, την αστραπή και τις ανεμοθύελλες, τους τυφώνες και τους κεραυνούς (που είναι φαινόμενα της ίδιας φύσεως, Γ’ 371b 14-18) αφιερώνει κεφάλαια προκειμένου να προσφέρει την πρώτη επιστημονική εξήγηση του ουράνιου τόξου. Η ομορφιά της φύσης υπόκειται σε νόμους. Το ουράνιο τόξο εμφανίζεται υπό προϋποθέσεις, επομένως ανήκει στη δικαιοδοσία της επιστήμης.
«Κάθε επιστήμη είναι στην πραγματικότητα γνώση αυτού που είναι πάντα ή κατά κανόνα παρόν, το συμπτωματικό όμως δεν εμπίπτει σε καμία από αυτές τις περιπτώσεις» Μετά τα φυσικά, Κ 1065a 4-6
Η Αριστοτελική ερμηνεία ξεκινά από παρατηρήσεις και βασίζεται στα δεδομένα της εμπειρίας.
ερισσότερα από δύο ουράνια τόξα δεν μπορούν να υπάρξουν. Το ουράνιο τόξο είναι φαινόμενο ανάκλασης, που σχηματίζεται από σταγονίδια του νερού όταν βρίσκονται απέναντι από τον Ήλιο:
«Όταν ο Ήλιος και το νέφος τελούν κατά αυτό τον τρόπο μεταξύ τους και εμείς είμαστε τοποθετημένοι ανάμεσά τους, θα σχηματιστεί κάποιο φάσμα λόγω της ανάκλασης. Υπό τις συνθήκες αυτές, λοιπόν, και μόνο εμφανίζεται το ουράνιο τόξο» Μετεωρολογικά 373b 30-33
Τα χρώματα που αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης είναι μόνο τρία: το κόκκινο, το πράσινο και το μοβ (το κίτρινο οφείλεται στην αντίθεση των δύο άλλων χρωμάτων), ενώ, όταν εμφανίζονται δύο ουράνια τόξα, τα τρία χρώματα έχουν αντίθετη διάταξη και στο εξωτερικό ουράνιο τόξο είναι λιγότερο λαμπρά. Ουράνιο τόξο επίσης δημιουργείται «αν ραντίσουμε με μικρές σταγόνες κάποιον χώρο που βλέπει προς τον Ήλιο, ο οποίος φωτίζει κάποιο μέρος του και αφήνει κάποιο άλλο στη σκιά» (374b1-4).
Το ουράνιο τόξο δεν κρέμεται πλέον από τον ουρανό, δεν έχει θησαυρό στην άκρη του ούτε κρύβει μυστήρια. Ο Αριστοτέλης έχει κάνει το πρώτο βήμα και ο Νεύτωνας, τον 17ο αιώνα, θα διαμορφώσει την τελική εξήγηση με δύο διαθλάσεις και ολική εσωτερική ανάκλαση, καταστρέφοντας, κατά τον John Keats, «την ποίηση του ουράνιου τόξου, ανάγοντάς το σε ένα πρίσμα». Γράφει ο Keats στη Λάμια (229–238):
«Δεν εξαφανίζονται όλες οι γοητείες// Με το απλό άγγιγμα της ψυχρής φιλοσοφίας;// Υπήρχε κάποτε ένα απαίσιο ουράνιο τόξο στον ουρανό/ Γνωρίζουμε την υφή του, την δομή του· είναι καταχωρημένο // στον βαρετό κατάλογο των κοινών πραγμάτων.// Η φιλοσοφία θα κόψει τα φτερά ενός Αγγέλου, // Θα κατακτήσει όλα τα μυστήρια με κανόνες και γραμμές, // Θα αδειάσει τον στοιχειωμένο αέρα και ένα ορυχείο νάνων — // Θα ξηλώσει ένα ουράνιο τόξο, όπως κάποτε έλιωσε // την τρυφερή Λάμια σε μια σκιά»
Η Φιλοσοφία ξεκινά από τον θαυμασμό του ανθρώπου και καταλήγει στην αναζήτηση της αλήθειας. Το ουράνιο τόξο θα είναι πάντα υπέροχο, αφού η ομορφιά δεν βρίσκεται μόνο στην ποίηση αλλά και στην επιστήμη και τη φιλοσοφία. Γιατί:
«Σε κάθε δημιούργημα της φύσης υπάρχει κάτι το θαυμαστό» Περί ζώων μορίων, Α, 645a 18-19
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
