Υπάρχουν αρετές που δεν κραυγάζουν. Δεν επαινούνται όπως οι υπόλοιπες. Και όμως. Αλλάζουν ζωές. Οδηγούν στην ευδαιμονία. Τη δική μας και των άλλων. Για τον Αριστοτέλη η ευδαιμονία είναι ενέργεια της ψυχής, σύμφωνη με την τέλεια αρετή.
«Τις αρετές τις διακρίνουμε σε διανοητικές και ηθικές: τη σοφία, τη σύνεση και τη φρόνηση τις ονομάζουμε διανοητικές, τη γενναιοδωρία και τη σωφροσύνη ηθικές. Γιατί, όταν μιλάμε για το ήθος ενός ανθρώπου δεν λέμε ότι είναι σοφός ή συνετός αλλά ότι είναι πράος ή σώφρων˙ επαινούμε όμως και τον σοφό για την ψυχική του διάθεση (κατὰ τὴν ἕξιν) και από τις ψυχικές διαθέσεις αρετές ονομάζουμε τις αξιέπαινες». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1103 a3-10
Οι ηθικές αρετές είναι μεσότητες, τα συναισθήματα και οι πράξεις οφείλουν να βρίσκονται στο μέσον, να απέχουν δηλαδή από τα δύο άκρα, την έλλειψη και την υπερβολή. Η αρετή του χρήματος (η μεσότητα στη διαχείριση της περιουσίας) δεν είναι ασήμαντη. Το αντίθετο. Ο Αριστοτέλης αφιερώνει το πρώτο κεφάλαιο του τέταρτου βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων στην αρετή της γενναιοδωρίας, δηλώνοντας τη σπουδαιότητά της: «Στη συνέχεια θα μιλήσουμε για τη γενναιοδωρία (περὶ ἐλευθεριότητος) καθώς φαίνεται να είναι η μεσότητα της αρετής που σχετίζεται με τα χρήματα. Γιατί ο γενναιόδωρος δεν επαινείται στα πολεμικά ζητήματα ούτε σε εκείνα στα οποία επαινείται ο σώφρων, ούτε πάλι σε σχέση με τους δικαστικούς αγώνες, αλλά σε σχέση με το να δίνει και να λαμβάνει χρήματα, και περισσότερο με το να δίνει. Με τον όρο χρήματα εννοούμε όλα όσα η αξία τους μετριέται με νομίσματα». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1119b22-25
Γιατί όμως η γενναιοδωρία να συμπεριληφθεί στις αρετές; Η αριστοτελική θεωρία της μεσότητας επικουρεί στην κατανόηση του όρου. Η γενναιοδωρία αποτελεί το μέσον, μεταξύ της «ασωτίας», δηλαδή της σπατάλης, και της «ανελευθερίας», της φιλαργυρίας. Τα χρήματα ανήκουν στα πράγματα που χρησιμοποιούμε. Μπορεί να κάνουμε είτε καλή είτε κακή χρήση τους. Όποιος γνωρίζει να τα χρησιμοποιεί καλά είναι ο γενναιόδωρος. Αυτός που τα ξοδεύει όχι για δικό του όφελος αλλά για τους άλλους.
Ο γενναιόδωρος (ἐλευθέριος) δεν θα γίνει σπάταλος, μοιράζοντας περισσότερα από όσα μπορεί ούτε θα ωφελήσει μ’ αυτόν τον τρόπο τον πρώτο τυχόντα. Θα χρησιμοποιήσει τα δικά του χρήματα δίχως να ξεπερνά τα όρια, γιατί χρειάζεται τα χρήματα, τόσο για τη δική του ζωή όσο και για να βοηθάει τους άλλους. Η φρόνηση, η πρακτική σοφία, κινεί την πράξη με μέτρο. «Ο γενναιόδωρος θα δώσει και θα δαπανήσει σε αυτά που πρέπει και όσα πρέπει».
Τι γίνεται όμως με τα δύο άκρα, την έλλειψη (ἀνελευθερία) και την υπερβολή (ἀσωτία) της γενναιοδωρίας; Για τον Αριστοτέλη, το πρώτο είναι μεγαλύτερο ελάττωμα από το δεύτερο. Ο φιλάργυρος (ἀνελεύθερος) ούτε ευχαριστιέται ούτε λυπάται, δεν ωφελεί τους άλλους και, περισσότερο απ’ όλα, τον ίδιο του τον εαυτό. Όσο για τον άσωτο; Σίγουρα είναι καλύτερος από τον πρώτο και μπορεί να φτάσει τη μεσότητα, να γίνει γενναιόδωρος. Επομένως, αυτό είναι κάτι που διορθώνεται, με σωστή επιμέλεια. Διότι: «Δεν έχει ήθος του μοχθηρού ούτε του αγενούς, με το να υπερβάλλει, δίνοντας χωρίς να λαμβάνει, αλλά μάλλον ηλίθιου». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1121a 25-27
Η γενναιοδωρία δεν είναι μια πράξη που γίνεται μόνο μία φορά, είναι στάση ζωής. Ο γενναιόδωρος είναι ευδαίμων. Είναι ο ανδρείος των χρημάτων, ο δίκαιος, ο σώφρων. Η αρετή της ελευθεριότητας βρίσκεται σε αρμονία με τις υπόλοιπες αρετές. Το να δίνεις στους άλλους είναι η μεγαλύτερη ευτυχία: «Οι γενναιόδωροι αγαπιούνται σχεδόν περισσότερο από όλους τους κατόχους των αρετών˙ γιατί είναι ωφέλιμοι, και αυτό συμβαίνει επειδή δίνουν. Οι πράξεις που γίνονται σύμφωνα με την αρετή είναι καλές και γίνονται για χάρη του καλού. Και ο γενναιόδωρος λοιπόν θα δώσει για χάρη του καλού και ορθά. Διότι θα δώσει σε αυτούς που πρέπει, όσα και όταν πρέπει και όλα αυτά που ακολουθούν την ορθή προσφορά. Και αυτά θα τα κάνει με ευχαρίστηση ή χωρίς λύπη (καὶ ταῦτα ἡδέως ἢ ἀλύπως)». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1120a 22-27
Ο πλούτος δεν είναι για να σωρεύεται, αλλά για να χρησιμοποιείται. Η χρήση του πρέπει να ωφελεί τους άλλους, όχι μόνο τον κάτοχο. Αυτός που δίνει, εκτός του ότι θεωρείται ενάρετος, είναι και πολύ αγαπητός. Και βέβαια ευδαίμων.
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
